" سیرلر خزینه‌سی "‌نین تورک دونیاسی

نظامی جعفروف

نظامی یارادیجیلیغی‌نین تورک-موسلمان منشایی، ایدئولوژیسی و استِتیکی داهی شاعیر-موتفکّیرین ایلک پوئماسی اولان " مخزن الاسرار" ( "سیرلر خزینه‌سی"-ندن) اؤزونو بوتون مومکون میقیاس‌لاری ایله حیس ائتدیرمگه باشلاییر.

اساس حیس ائدیلن ده اودور کی، اؤز سؤز خزینه سی‌نین قاپی‌لارینی سخاوتله آچان صنعتکار آرتیق کئچمیش اَیام‌لاردا (فردوسی دؤورونده) اولدوغو کیمی جنگاورلیک داستانی دانیشمیر، عوموما اینسانین (و اینسانلیغین!) سؤزون گئنیش معناسیندا حیاتیندان، جمعیتین موختلیف طبقه‌لری‌نین " ترجومه‌یی-حال "-یندان بحث ائدیر. و بو، اونون ایدئیا-استِتیک مؤوقئعیینی عکس ائتدیرن ائله بیر استراتژی علامتدیر کی، تورکلوگه (و تورک دونیاسینا) موناسیبتینی ده موعینلشدیریر. بئله کی، " سیرلر خزینه‌سی "ندن باشلایاراق نظامیده تورکلوک اؤزونو حربی-سیاسی یوخ، معنوی جنگاورلیکده -ارنلیکده گؤسترمگین کلاسیک تجروبه‌لرینی وئرمکله پوست‌اپوس دؤورو اوچون سجیه‌وی اولان خوصوصیت‌لر تقدیم ائدیر.

آذربایجان میلّی دوشونجه تاریخینده عبداله شایق فنومنی

آذربایجان ادبیاتینی، ادبیاتشوناسلیق علمینی، مدنیتینی، پداقوژی و ایدئولوژی فیکیر تاریخینی شایق ایمضاسی اولمادان تصووره گتیرمک چتیندیر. بو ضعیف ووجودلو بؤیوک شخصیتین آذربایجان ادبیاتینا وئردیگی تؤحفه‌لرین اهمیتینی درک ائتمک اوچون بیر آنلیق اونون یوخلوغونو دوشونمک کیفایتدیر. ۱۹۲۳-جو ایلده شایقین ادبی و پداقوژی فعالیتی‌نین۲۰ ایللیگی‌نین قئید اولوندوغو ادبی-بدیعی گئجه ده غفور افندی‌زاده قانتمیرین چیخیشیندان "‌اگر شایق اولماسایدی‌" تعبیری اصلینده، ادیبین چوخ جهتلی فعالیتی‌نین میقیاس و ماهیتی‌نین بؤیوکلوگونو احتیوا ائدیر. اگر شایق اولماسایدی... موبالیغه‌سیز دئمک اولار کی، اگر شایق اولماسایدی، آذربایجان اونون میلّی روحدا یئتیشدیردیگی ضیالی اوردوسوندان محروم اولاردی؛ آنادیللی تحصیلین تملینی قویان شایق نومونه مکتبی فعالیت گؤسترمزدی؛ آذربایجاندا مکتب و معاریف ایشی سانسورون پنجه‌سی آلتیندا ازیلر و اؤز دوزگون مجراسینی تاپمازدی؛ اوشاق ادبیاتی قیزیل فوندونا داخیل اولان اثرلردن محروم اولاردی؛ میلّی ادبیاتیمیزی اؤز سوی-کؤکونه - فولکلورونا باغلایان‌لارین، اوروپا و شرق کلاسیک ادبیاتینی آذربایجان اوخوجوسونا اؤز آنا دیلینده چاتدیران‌لارین سایی آزالار، ادبیاتیمیز اینجه روحلو شایق پوئزیاسیندان محروم اولاردی و نهایت، اگر شایق اولماسایدی، وطنین، میلتین طالعیینی اؤز موقدّراتیندان اوجا توتان بیر تعصوبکش ادیب - وطنداش تیمثالیندان محروم اولاردیق.

گونئی آذربایجان مسله‌سی و آتاتورک دؤورو تورکیه-ایران موناسیبت‌لری

مبارز آغالارلی

۲۰. عصرین اوّل‌لرینده تورک و موسلمان دونیاسیندا مورکب سیاسی پروسه‌لرله زنگین اولان بیر دؤور باشلادی. بو دؤور کیچیک آسیا، یاخین و اورتا شرقده ایکی بؤیوک دؤولتین - عوثمانلی ایمپیراتورلوغونون و قاجار تورک خاندانلیغی‌نین سوقوطو و بو جوغرافیادا یئنی میلّی دؤولت‌لرین یارانماسی ایله سجیه‌له‌نیردی.

او عرفه ده قاجار تورک خاندانلیغی سیاسی بؤهران دؤورونو یاشاییردی. خاریجی دؤولت‌لرین یاخین شرق سیاستی بو بؤهرانین درینلشمه‌سینده موهوم عامیل‌لردن بیری ایدی. اوّلکی ایللرده چار قازاق پولکوندا عسگر، داها سونرا مهترباشی و قازاق بریقادا کوماندیری رضا پهلوی‌نین باشچیلیق ائتدیگی قازاق سیلاحلی قووّه‌لری ۱۹۲۱-جی ایلده اینگیلیس‌لرین کؤمگی ایله قاجار حاکیمیتینه قارشی حربی چئوریلیش ائدیر.

​

حسین جاوید - میلت و حوریت وورغونو

لطفیه عسگرزاده

فیلولوژی علملری دوکتورو، نظامی گنجوی آدینا ادبیات اینستیتوتونون باش علمی ایشچیسی

تورکچولوک و تورانچیلیق مفکوره‌لی اثرلری سایه‌سینده یارادیجیلیغی درین سیاسی ماهیت کسب ائدن داهی حسین جاویدین یارادیجیلیغیندا اینسان حوقوق‌لاری و اونلارین پوزولماسی، بوتؤولوکده سوسیال عدالت‌سیزلیک جیدی پروبلم کیمی تقدیم اولونور. کاراکترجه حوریت و میلت وورغونو اولان موتفکیر صنعتکار یاشادیغی دؤورده سیاسی حرکاتدا، هئچ بیر حیزب و قورومدا اولماسا دا، اؤز مؤوقعیینی، موناسیبتینی بیلدیرمگی ده اونوتموردو. وحشی ارمنی داشناک‌لاری‌نین باکیدا و دیگر بؤلگه‌لرده تؤرتدیگی قانلی فاجیعه‌لرده سویداش‌لاری کیمی، اؤزو ده ضرر گؤرن، منفور نیت صاحیب‌لرینی لعنتله‌ین شاعیرین "‌رنگارنگ یارادیجیلیغیندا اینسان و اونون طالعیی چاغداش موحیطیمیزین ایستک‌لری سوراغیندا رومانتیک اوصولدا اورتایا قویولور" . بوتون بونلار جاوید افندینی محمد امین رسول‌زاده، علی بیگ حسین‌زاده و باشقا ایستیقلال موجاهیدلری ایله بیرلشدیریردی.

​

تبریزین گؤزو یولدادیر...

لطیفه طالب

سانیردیم، یازمیشام قلبیمده نه وار...

عؤمور بوداغیندان قوپان ناغیل‌لار،

سئحیرلی میضراب‌لار سیم اوسته جوشار،

نغمه‌یه چئوریلر کؤورک میصراع‌لار

حودودلاری کئچر، سرحدلر آشار.

توران نوروزون ایلکین وطنی کیمی

خئیبر گؤی‌یاللی

«تاریخ سومرده باشلاییر» - بو ایفاده گؤرکملی آمریکا سومرشوناسی س.ن.کرامره مخصوصدور. بو مشهور ایفاده تانینمیش سومرشوناسین کیتابی‌نین آدی‌دیر. زامان-زامان دانیلمیش، گیزله‌دیلمیش، تاریخین موختلیف قاتلاریندا مقصدلی شکیلده اوستو اؤرتولوب-باسدیریلمیش حقیقتین مردی-مردانه اعتیرافی‌دیر. گئجیکمیش بو اعتیرافین اوقیانوسون او تاییندان گلمه‌سی تاریخین بیر چوخ قارانلیق صحیفه‌لری‌نین اوزرینه ایشیق سالدی، بعضی حقیقت‌لری گئرچکجه‌سینه تصدیقله‌دی. آرتیق سومر‌لرین بشر مدنیتی‌نین ایلکین یارادیجی‌لاریندان اولما‌لاری دونیا تاریخینده بیرمعنالی اؤز تصدیقینی تاپیبدیر. تاریخین غوروردویولاسی بو سیویلیزاسیونا صاحیب دورماق ایسته‌ین‌لر چوخ اولوبدور. دونیا مدنیتی‌نی تاریخینی عدالتله آراشدیران بیر چوخ عالیم‌لر سومر‌لرین تورکلرین اولو بابا‌لاری اولدوقلارینی تصدیقله‌ییر‌لر. ق.وینکلر یازیردی: «بیزه گلیب چاتمیش سومر متنلری‌نین چوخونون دیل خوصوصیت‌لرینی هله‌لیک ایضاح ائده بیلمه‌سک ده، دونیادا ان قدیم مدنی دیل اولان سومر دیلی‌نین عومومی کاراکتری باره‌ده کیفایت قدر بیزده تصوور یارانیب. بو دیل اساس علامت‌لرینه گؤره تورک دیللرینه اویغون ایلتیصاقی قورولوشلو دیلدیر و سامی دیللری‌نین قورولوشوندان تامامیله فرقله‌نیر».

نوروز دَیرلری دونیانی‌درک فلسفه‌سی‌دیر

نظامی جعفروف

مدنیت هر بیر خالقین مادّی و معنوی سیماسی‌نین گوزگوسودور. خالقی فورمالاشدیران، اینکیشاف ائتدیرن، واحید اخلاق، تفکّور، دونیاگؤروش و س. اطرافیندا بیرلشدیرن اونون ذره-ذره یاراتدیغی مدنیتی‌دیر. خالقلارین تاریخ صحنه‌سینده قالماسی، اؤز یئرینی قورویوب ساخلامالاری بیرباشا اونلارین یاراتدیقلاری مدنیتله باغلی‌دیر. او دا بللی بیر منطیقدیر کی، مدنیتینی قورویوب ساخلامایان خالقلار تاریخ صحنه‌سیندن سیلینمیشلر.

مدنیت تاریخی کاتقوری‌دیر. او، کونکرت زامان و مکاندا یارانیر، اینکیشاف ائدیر، تکمیل‌لشیر، بو و یا دیگر سببدن زامانین (سیاستین) باسقیسینا معروض قالیر، ایدئولوژی‌لرین پرینسیپ‌لری ایله اویغونلاشمادیغیندان اونون آیری-آیری کومپوننت‌لری یاساقلانیب اونوتدورولور. تاریخین چوخ بؤیوک مشققتلی سیناق‌لاریندان اؤز هونر و ایراده لری سایه‌سینده غالیب چیخمیش تورکلر هله میلاددان اؤنجه مؤحتشم بیر مدنیتین ایلکین یارادیجی‌لاری و قورویوجولاری اولموشلار. بو دَیرلی فاکتی زامان-زامان اؤز مأخذلرینده تورکلرله باغلی شانلی و غورورگتیرن صحیفه‌لری (الیازمالاری) مقصدلی شکیلده خاینجه‌سینه محو ائتمیش قدیم چینلی‌لر ده تصدیقله‌میشلر. قدیم چینلی‌لر اعتیراف ائدیردیلر کی، تورکلر بؤیوک سیویلیزاسیونون یارادیجی‌لاری‌دیر. اوزاق آلتایدان توتموش مرکزی اوروپایا قدر اوزانمیش بؤیوک بیر اراضیده بیر نئچه دفعه عظمتلی ایمپیراتورلوق‌لار قورموش قدیم تورکلر سونرالار موختلیف سبب‌لردن تاریخین آیری-آیری مقام‌لاریندا اؤز دؤولتچیلیک‌لرینی ایتیرمیشلر. تاریخه یولداشلیق ائتمیش بو بؤیوک ایمپیراتورلوق‌لار محض همین قدیم و زنگین مدنیتین سایه‌سینده قورولموش و ایداره ائدیلمیشدیر. قدیم تورکلر بو و یا دیگر سبب‌لردن اؤز اراضی و دؤولت‌لرینی ایتیرسه‌لر ده، خوشبختلیکدن، مدنیت‌لرینی ان چتین تاریخی سیناق‌لار دؤورونده بئله قورویوب ساخلامیشلار. آنجاق قدیم تورک تورپاق‌لاریندا قورولموش یاد دؤولت‌لر تورکلرین تورپاق لارینی موختلیف آدلار آلتیندا اراضی‌لره بؤلموش، بیر-بیریندن آرالی سالمیش، اونلارین ایقتیصادی و مدنی علاقه‌لرینه بو و یا دیگر فورمادا قاداغالار قویموشدولار. تورک خالقلاری‌نین یاشادیقلاری اوجسوز-بوجاقسیز اراضی‌لری اله کئچیرمیش تزار حؤکومتی و اونون معنوی داوامچیسی ساییلان سووئت دؤولتی اونلارین مادّی-معنوی مدنیت‌لرینه بو و یا دیگر فورمادا قاداغالار قویموشدولار.

عراقدا گونئی آذربایجان ادبیاتی

سکینه قایبالی‌ئوا

اؤزت

۲۰. یوز ایلین ۵۰.لی ایللریندن باشلایاراق میلّی و کولتورل باشاری‌لار قازانمیش عراق تورکمان‌لاری یالنیز تورکمان ادبیاتی چرچیوه‌سینده دئییل، عئینی زاماندا عوموم‌تورک، عوموم‌آذربایجان ادبیاتی‌نین تبلیغی و تدقیقی ساحه‌سینده بؤیوک ایشلر گؤرموشلر. عراق تورکمان شاعیرلری اؤز یارادیجیلیق‌لاریندا آذربایجان ادبیاتیندان، اؤزل‌لیکله نظامی، فضولی، نسیمی کیمی داهی سؤز اوستادلاری ایله یاناشی، شهریار کیمی وطنپرور، بشری دویغولارین ترنومچوسو اولان شاعیرلرین یارادیجیلیغیندان دا بهره‌لنمیشدیلر. اونلار اؤز یارادیجیلیق‌لاریندا و عئینی زاماندا عراق تورکمان‌لاری‌نین آیدینلانماسیندا مؤهوم رول اوینایان مطبوعاتدا بو ساحه‌نین ایشیقلاندیریلماسینا گئنیش یئر وئرمیشدیلر. ۱۹۵۰.لی ایللردن بو یانا بیلیمسل، ادبی موحیطین ایشیقلاندیریلماسیندا، خالقین آیدینلانماسیندا بؤیوک اؤنم داشییان مطبوعات عراق تورکمان‌لاری اوچون قلم مئیدانی اولماقلا یاناشی، عئینی زاماندا بیر موباریزه میدانینا چئوریلمیشدیر. اونلار یالنیز اؤز دردلرینی دئییل، عئینی زاماندا قانی قانیندان، دیلی دیلیندن اولان دوغما سویداش‌لاری‌نین دا حالینا یانمیش، سورون‌لارینی اؤز مطبوعات اورقان‌لاریندا دایم گؤز اؤنونده ساخلامیشدیلار.

آچار سؤزلر: عراق-تورکمان، ادبیات، ایران تورکلری، گونئی آذربایجان شعری، مطبوعات.

سیّد جعفر پیشه‌وری حاقدا بیلمه‌دیکلریمیز

پروانه ممدلی

صغرا خانیم آذری (جوادزاده) ۲۱ آذر حرکاتی‌نین لیدری، آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین قوروجوسو و رهبری سیّد جعفر پیشه‌وری‌نین باجیسی‌دیر. هر ایکیسی آذربایجاندا یاشامیش و ایشله‌میشدیر. ایجتیماعی-سیاسی فعالیته ماراق گؤسترمیش، آدف‌-نین فعال عوضولریندن اولموش، ایجتیماعی ایشلرده چالیشمیشدیر. حیات یولداشی میرآغا آذری آذربایجانین هر ایکی تاییندا دمیریولو و کؤرپوسالما اوزره موهندیس ایشلمیشدیر. بو گون آذربایجاندا اینشا ائدیلمیش بیر نئچه کؤرپو اونون آدی ایله باغلی‌دیر.

ایش ائله گتیرمیشدی کی، صغرا خانیم قارداشی سیّد جعفر پیشه‌وری ایله تکجه اوشاقلیقدا دئییل، سونرالار دا اوزون مودّت عاییله‌لیکجه بیر یئرده یاشامیش، قایغی‌کش بیر باجی کیمی پیشه‌وری‌نین همدردی و سیرداشی اولموشدو. سیّد جعفر عاییله‌ده کی بئش اوشاقدان ایکینجیسی ایدی. صفر آیی‌نین ۱۳-ده دوغولموشدو. پیشه‌وری حاقیندا دئییر: "کندین باش‌بیلنی میردامت (اونون اؤنجه گؤرمک قابیلیتی واردی) آتاما دئمیشدی کی، بو اوشاق چوخ آغیر گونده دونیایا گلیب. اوشاغی قادا-بالادان اوزاق ائله‌مک اوچون یئددی ایل اونون اؤزو آغیرلیغیندا صدقه پایلانمالی‌دی. گله‌جکده اونون باشینا نه‌لر گله‌جگینی تکجه آللاه بیلیر". تزه دوغولموش اؤولاد حاقدا بو سؤزلری ائشیدن آتاملا آنام چوخ موتاثیر اولموشدولار. یئددی یاشینا قدر هر ایل اونو تره‌زی‌نین بیر گؤزونه چیخاریر، او بیری گؤزونه ایسه اؤزو آغیرلیغیندا دویو، بوغدا و س. قویوردولار‌". بئش یاشیندا آرتیق یازیب اوخوماغی باجاریردی. موطالیعه ائتمگی چوخ سئویردی. بعضاً اونو اویناماغا چاغیراندا باجیسینا دئییردی کی، گئت اؤزون تک اوینا، منه قاریشما. ادبیات، تاریخ، فلسفه‌یه عایید الینه نه کیتاب دوشوردوسه، هامیسینی اوخویوردو. چوخ گوجلو حافیظه‌سی واردی. موللا آتاسینا اونون باغداددا تحصیل آلماغینی مصلحت گؤرموشدو. صغرا خانیمین سؤزلرینه گؤره، آتاسی کند تصروفاتی ایشلری ایله مشغول اولوردو. پاییزین سونو و قیش آیلاریندا ایشی آز اولدوغوندان ایشله‌مک اوچون قوزئی آذربایجانا، روسیه‌یه گئدردی: "آتا طرفیم خالخالدا مشهور اولان طباطبایی سیّدلریندن ایدی. آتام چوخ زحمتکش ایدی. کندده هامی اونا حؤرمتله یاناشیردی. زئیوه کندینده کند اهلی قاچاق-قولدور الیندن جانا گلمیشدی. هر پاییز ییغیلان محصولو تالان ائدیب آپاریردیلار. ائله اولوردو کی، کندلی‌یه اکمک اوچون توخوملوق ساخلامیردیلار. سیّد جعفر بونلاری گؤروب دئییردی کی، من بئله یاشاماق ایسته‌میرم، من بو حیاتی دَییشمک ایسته‌ییرم. اون یاشلی اوشاغین سؤیله‌دیکلرینه بؤیوک‌لر او قدر ده اهمیت وئرمیردیلر".

تورکچولوک و رومانتیزمین وحدتی 

  گولشن علی‌یئوا کنگرلی 

  فیلولوژی علملری دوکتورو، پروفسور  

    بؤیوک شخصیت‌لر فیزیکی حیات‌لارینی باشا ووردوقدان سونرا ابدیت عؤمرو یاشاییرلار. هر یئنی دوغولان نسیل کلاسیکین یارادیجیلیغیندا اؤز فیکری-معنوی سوال‌لارینا جاواب تاپیر، کلاسیک‌لر هر نسیلله یئنیدن دوغولا بیلیرلر.  

  آذربایجان ادبیاتیندا بئله صنعتکارلاردان بیری عقیده‌سینه گؤره توتالیتار سووئت رژیمی طرفیندن تصفیه‌یه معروض قالمیش رومانتیک شاعیر و فیلوسوف حسین  جاویددیر. او قدیربیلن میلتی طرفیندن دایم خاطیرلانیر، درین مضمونلو، بدیعی-فلسفی صیقلتلی اثرلری دؤنه-دؤنه چاپ اولونور، یئنی-یئنی نسیل‌لر طرفیندن ماراق و هوسله اوخونور. حسین جاویدین بیر شخصیت و صنعتکار کیمی بؤیوکلوگو آذربایجان جومهوریتی پرزیدنتی جناب ایلهام علی‌یئفین کلاسیک ایرثه احتیرامی و بؤیوک قدرشوناسلیقلا ایمضالادیغی ۲۴ اوکتوبر ۲۰۱۷-جی ایل تاریخلی سرانجامدا حسین جاویدین ادبی-تاریخی مؤوقعیی اوبیئکتیو نظری عکسینی تاپمیشدیر.

  بؤیوک شاعیر و دراماتورقون ۱۳۵.جی ایل‌دؤنومونون کئچیریلمه‌سی حاقیندا بو تاریخلی سرانجامدا دئییلیر:  " حسین جاوید سون درجه درین مضمونلو یارادیجیلیغی ایله چوخ‌عصرلیک آذربایجان ادبیاتی خزینه‌سینه تاریخی-مدنی دَیرلر بخش ائتمیش قودرتلی سؤز صنعتکاری‌دیر. او، شرقین زنگین فلسفی-پوئتیک ایرثی زمینینده یوکسله‌رک و دونیا رومانتیزم عنعنه‌لریندن اوغورلا بهره‌لنه‌رک آذربایجان خالقی‌نین ادبی-بدیعی فیکیر سالنامه‌سینه پارلاق صحیفه‌لر یازمیشدیر. موتفکّیر صنعتکارین نئچه-نئچه اوخوجو و تاماشاچی نسلی‌نین استتیک ذؤوقونو موعین‌لشدیرن اثرلری بو گون ده اؤز مونومنتال‌لیغینی و یوکسک تاثیر گوجونو قوروماقدادیر‌"‌. حسین جاوید یارادیجیلیغینا بو کونسِپتوال قیمت گله‌جک تدقیقات‌لار اوچون یئنی نظری متودولوژی معیار رولونو اوینایاجاقدیر.