ایتیریلمیش معاریف، یوخسا تورک سیویلیزاسییاسی؟! 

صلاح الدین خلیلوو

کؤچورن: عباس ائلچین

 (پروفئسور دوکتور س.فرئدئریک ستاررین "ایتیریلمیش معاریف" اثری حاقّیندا)

تاریخین مؤحتشم بیر دؤورو حاقیندا مونومئنتال اثر! 
صؤحبت پروفئسور.دوکتور. س.فرئدئریک ستاررین "Lost Enlightment" (ایتیریلمیش معاریف. مرکزی آسییا­‌نین قیزیل دؤورو: عرب ایستیلاسیندان تامئرلانا قدر) آدلی مونوقرافییاسیندان گئدیر. 

     بیر نئچه آی اوّل حؤرمتلی همکارلاریمدان بیری صؤحبت اسناسیندا تا‌نینمیش آمئریکا سییاستچیسی و کولتورولوقو فرئدئریک ستاررین یئنی کیتابینا موناسیبتیمی سوروشدو. منیم کیتابدان خبریم یوخ ایدی و همکاریم منه بو کیتابی موطلق اوخوماغی تؤوصییه ائتدی. مؤلیفین ده چوخ نوفوذلو آدام اولدوغونو دئدی. پروفئسور دوکتور فرئدئریک ستارر 3 آب‌ش پرئزیدئنتی‌نین روسییا و آوراسییا مسله‌لری اوزره موشاویری اولموش، دونیادا تا‌نینمیش موتخصیصدیر. اونون بو کیتابی ایسه کئچن ایل "پرینستون" نشریاتیندا نشر اولونوب و مشهور سییاستچیلر ف.فوکویاما، ه.کیسینجئر و س. کیتاب حاقیندا یوکسک فیکیر سؤیله‌ییبلر.

آغ-قارا گونلریم

علی حیدری آغ اسماعیللی

     تندیرین آجی توستوسو اوتاغی بورویوب. نفس چکمکده زولانیرام. بورنوم آجیشیر. آجیقلی-آجیقلی یئریمدن قالخیرام. آناما گئدیرم:

- نه توسسی سالمیسان، بورنوم، بوغازیم یاندی؟!

- وی علی بالام! دوردون یوخودان؟ ها بالامسان گئت چیشینی ائله، گل سنه تاپتاپا یاپیرام..یئری بالامسان، ال-اوزونو یو، قوی یوخون قاشسین.- دئییر آنام.

دئدیگی کیمی ائدیرم. اوزاقدان قیشقیریر:

- کؤپویولونون بالاسی به دئمه‌میشم کردیه یوخ، گئت  ایاخ یولونا. اؤزده ایاغ اوسته هن؟!

ایشه‌یرکن گولورم، هر زامانکی کیمی زانباق گوللری‌نین اوستونه! سویون سرینلیگی اوزومو دیشله‌ییر. لاکین داما گیرنده  تندیرین ایستیسی اوزومده لذّتلی بیر گیزیلتی یاشادیر. تندیر دامی قاپ-قارا هیس باسمیش بیر اوتاقدیر. اورتالیقدا بیر- بیریاریم مئتر درینلیگینده بیر تندیر وار قیراقدا بیر کوفله‌سی. تاواندا ایسه بیر باجا وار توستونو چکیر. گونون ایشیغی بیر بورو کیمی دامدان یئره دایانیر، ایچینده اینجه-اینجه توز، تورپاقلار قایناشیر. بوینومو اوزادیب تندیرین ایچینه باخیرام. آلما چیرپیلاری او قدر گؤزل یانیر کی! ایستی اوزومو یاندیرسادا کؤزلردن گؤز گؤتوره بیلمیرم. ساعاتلارجا باخیرام. آلاودا چئشید-چئشید رنگلر وار: قیرمیزی، ساری، ماوی، یاشیل؛ بیربیریندن اعلا، آمما بیر ایشیلتیلی تورونج رنگ وار وصفه گلمه‌ین قدر گؤزلدیر.

عؤمورلوک حسرت

علی حیدری آغ اسماعیللی

   اوشاقلارین سسی کوچه‌نی بوروموشدو. اؤزومو ساخلایا بیلمه‌ییب تلَسیک ائودن ائشیگه آتیلدیم. هره بیر یانا قاچیردی. بیلر-بیلمز منه‌ ده هیجان ال وئردی.  اوشاقلارا دوغرو قاچدیم. قدرت آتلانیب-دوشه‌رک اویان-بویانا قوشوردو. زورلا اونو ساخلاشدیریب سوروشدوم:

- نه اولوب..نه خبردی؟!

- حاضیرلاشیریق.. گؤله گئدیریک..اورمو گؤلونه. ایندی مینی بوس گلر؛ آتام قارپیز-خیار  آلماغا گئتدی، آنامدا دئییشک پالتارلاریمیزی قویور؛ ناهار حاضیرلاییر...

       قدرت گؤره‌ر-گؤرمز گؤلو ائله تعریفله‌ییردی کی اورگیمده آلاولی ایستک یارادیردی. آمما بیر سؤزو یادیندان چیخارتمیشدی سانکی، یادا منه یاندیق وئرمک اوچون اؤزو بیله-بیله سؤیله‌میردی. گؤله گئتمه سئوینجیندن من کؤکوندن اونودولموشدوم. بو اوزدن، او دئدیکجه منیم  ایچیمده گؤله گئتمگه ایستک آرتیر، اورگیمدن قانلار آخیردی. اونودولدوغومدان اورگیم سیخیلیردی. بیر آز داها دورسایدیم آغلایاجاقدیم. آخی بیزیم هر گونوموز برابر کئچیردی، هر یئره برابر گئدردیک، آناسی هر زامان منه، قدرتدن موغایات اول دئیه تاپشیراردی. بیر گون بیزده، بیر گون اونلاردا ناهار یئیردیک، قارداشدان دا یاخین ایدیک. ایندیسه ندن من یاددان چیخمیشدیم؟! کوسکون-کوسکون قدرتی سئوینجینده بوراخیب ائوه قاچدیم. تاختا قاپیمیزدان، سوواخلی دیوارلارمیزدان، یئردن، گؤیدن زهلم گئتدی. آخی منده گؤله گئتمک ایسته‌ییردیم. آنجاق ایندییه‌دک من شهریمیزین چوخلو یئرینه گئده‌ بیلمه‌میشدیم نه قالسین اورمو گؤلونه! نه آتام ائوده ایدی نه ده آنام. دوشونوردوم؛ نییه منه صاحاب چیخان یوخدور؟ بس منیم ایستکلریم همیشه اورگیمده قالاجاق؟ قورتولوش یولو هایاندادیر؟!

صابیر ادبی مکتبی‌‌نین داوامچیسی: میرزه علی مؤعجوز 
ساوالان فرجوو
     بؤیوک ساتیریک شاعیر میرزه علی اکبرصابیر ادبی مکتبی‌نین گؤرکملی داوامچیلاریندان بیری ده میرزه علی مؤعجوزدور. او، جنوبی آذربایجاندا بو ادبی اوسلوبو داوام ائتدیرن دئموکراتیک روحلو، ساده آنا دیلینده یازان خالق شاعیری اولوب... 
     میرزه علی مؤعجوز 1873-جو ایلده جنوبی آذربایجا‌نین شبیستر قصبه‌سینده تاجیر عاییله‌سینده دونیایا گلیب. آتاسی حاجی‌ آغا ایشی ایله علاقه دار تئز-تئز تورکییه‌یه گئدرمیش. ایستانبولون قاینار حیاتی اونو اؤزونه باغلاییر. او، اوشاقلارینی ایستانبولا آپارماق قرارینا گلیر. ایکی اوغلونو - حوسئین و حسنی ایستانبولا آپاریر، اونلارا لازیمی شراییط یارادیر. کیچیک اوغلو میرزه علینی ایسه یا‌نیندا ساخلاییر. اونو قصبه‌ده‌کی موللا مکتبینه قویور. بئله‌لیکله او، ایلک تحصیلینی شبیسترده آلیر. آنجاق میرزه اون آلتی یاشیندا ایکن آتاسی وفات ائدیر. شبیسترده تک قالماسین دئیه قارداشلاری اونو ایستانبولا آپاریر.

 بالتا

 قیریم تاتار ناغیلی

    بیر کندلی بالتاسینی گؤله دوشورموش ده، سوُ کناریندا قایغیسیندان آغلاماغا باشلامیش. سوُ آناسی اوْنو ائشیتمیش، آجیییب یاردیم ائتمک ایسته‌میش. سوُدان آلتین بیر بالتا چیخاردیب: "بوُ سنینمی؟" دئیه سوْروشموش. کندلی:" یوخ، منیم دئییل!" دئمیش. سوْنرا سوُ آناسی گوموشدن دوزلمیش بیر بالتا چیخارمیش. کندلی بوُنو دا آلمامیش. ان سوْنوندا، کندلی‌نین بالتاسینی چیخارمیش................

آذربایجان جومهورییتینده  میلّی آزلیقلارین تحصیل حوقوقلاری

نییه "شاعیر سؤزو، البته، یالاندیر" ؟ !

گولشن علی‌یئوا-کنگرلی،

فیلولوگییا عئلملری دوکتورو، پروفئسور

      آرتیق بئش یوز ایلدیر ثوبوت اولونوب کی، فوضولی صنعتی بیتیب-توکنمز بیر دریادیر. بو صنعت مینلرله معنالاری گیزلنمیش دورلو-دورلو گؤوهرلردن عیبارتدیر. "آذربایجان فوضولی‌شوناسلیغی" تدقیقاتیندان سونرا کئچن هر گون گؤستردی کی، حقیقتن ده "فوضولیدن یازماق و فوضولی سئحرینه توتولماماق، فوضولی‌یه اسیر اولماماق چوخ موشکولدور. کیم اوندان یازیرسا، بو اولو جادوگرین سئحرینه دوشور، تاثیریندن یاخا قورتارا بیلمیر" (م.عادیلوو). اصلینده "اولو جادوگر"این بو اسارتی ان بؤیوک سعادتدیر. فوضولی‌یه اسیر دوشمک، اونون سئحرینده - فوضولی صنعتی‌نین پوئتیک آوُراسیندا یاشاماق اینسانا بؤیوکلوک، عظمت، نجیب بیر سئوینج بخش ائدیر. زامان کئچدیکجه فوضولی‌شوناسلیغی تدقیق ائدرکن اورگیمده قالان نیسگیلدن یاخا قورتارا بیلمیرم، عکسینه، ایلان گوللـه‌یه توش گئدن کیمی ذهنیم و قلبیم منی او پروبلئملره - فوضولی شئعیرینه دوغرو چکیب آپاریر. بئله پروبلئملردن بیری داهی شاعیرین "لئیلی و مجنون"آ داخیل اولان "جان وئرمه غمی‌ عشقه کی، عشق آفتی-جاندیر" میصراعسی ایله باشلانان غزلی‌نین سون بئیتینده‌کی"فوضولی یالانی"دیر:

 گر دئرسه فوضولی کی، - "گؤزللرده وفا وار"

آلدانما کی، شاعیر سؤزو، البتّه، یالاندیر.

گؤیچک فاطما‌نین ناغیلی 
   بیری وار ایمیش، بیری یوخ ایمیش، بیر کیشی وار ایمیش. بو کیشی‌نین بیر آروادی و بو آرواددان فاطما آدیندا چوخ عاغیللی و گؤزل قیزی وار ایمیش. بیر گون فاطما‌نین آناسی ناخوشلاییر و قیزینا دئییر کی، من اؤلندن سونرا دده‌ن تزه آرواد آلاجاق و او آرواد سنی چوخ اینجیده‌جک. آما قارا اینگیمیزدن موغایات اول، اونو اؤزون اوتار.
قیزین آناسی اؤلور و آتاسی گئدیب اؤزگه بیر آرواد آلیر. بو آروادین دا اوّلکی اریندن بیر چیرکین قیزی واردی.
آرواد گؤیچک فاطمانی چوخ دؤیوب اینجیدیرمیش. فاطما صبر ائدیب، هر گون قارا اینگی اوتارماغا آپارارمیش. فاطما‌نین آنالیغی اونا یون، داراق وئررمیش کی، چؤلده داراییب اَییرسین. فاطما یونو وئررمیش اینگین آغزینا. قارا اینک یونو اودار، سونرا حاضیر ایپی آغزیندان چیخاریب وئررمیش فاطمایا. 
بیر گون فاطما یون دارادیغی یئرده کولک اونون الچیمی‌نین بیرینی گؤتوروب قالدیردی هاوایا. فاطما بونون دالینجا یویوروب دئدی: 
- قانادینا قوربان، یئل بابا، الچیمیمی سال، بابا! 
یئل اونون الچیمینی بیر باجادان سالدی. فاطما ائوه گیریب گؤردو کی، بورادا بیر هئیبتلی قاری اوتوروب، آلت دوداغی یئر سوپورور، اوست دوداغی گؤی. قاری قاباغینا بیر قورباغا قویوب اونو سیغاللاییر. بو، دیو آناسی ایدی.

قدیم تورکلرده دؤولت مجلیسلری

موباریز عسگروو 
"میلّی مجلیس" ژورنالی‌نین باش رئداکتورونون موعاوینی

کؤچورن:عباس ائلچین

افسانه‌یه گؤره بوزقورد اوغوز خانا: "ائی اوغوز، آرتیق من اؤنده گئده‌جگم" - دئدی. اوغوز خان بو بوزقوردون آرخاسینجا گئده‌رک ژاپون دنیزیندن وولقا چایینا قدر اوزانان بؤیوک هون ایمپئرییاسینی قوردو. 

     قدیم دؤورلردن حؤکمدارلار تطبیق ائده‌جکلری قرارلاری جمعییته منیمستمک، الده اولوناجاق نتیجه‌لرین مسئولییتینی پایلاشماق، ان دوغرو اولا‌نینی ائتمک اوچون مصلحت آلماغا ائحتییاج دویموشلار. محض بو ائحتییاجدان دا هله قدیم دؤورلردن دؤولت ایداره ائتمه سیستئملرینده خوصوصی دؤولت قوروملاری‌نین - مجلیسلرین، شورالارین مؤوجود اولدوغونو گؤروروک. لاکین بو قبیلدن اولان قوروملار آراسیندا بیزی ان چوخ ماراقلاندیران جمعییتین داها گئنیش طبقه‌سی‌نین داخیل اولدوغو نوماینده‌لی ییغینجاقلاردیر. گونوموزون پارلامئنتلر سیستئمینه‌دک یوکسک اینکیشاف سویییه‌سینه چاتان بو قورومون کؤکو هم غرب، هم ده شرق جمعییتلرینده قدیم چاغلارا قدر اوزانیر بو یازیدا "قدیم پارلامئنت" روبریکاسیندا ایسه تاریخین موختلیف دؤورلرینده "قورولتای" ،"توی" آدلانان قدیم تورک دؤولت مجلیسلری باره‌ده صؤحبت آچاجاغیق. 

BALACA ŞAHZADƏ. Antuan de Sent Ekzüperi (audiokitab)

بالاجا شاهزاده

آنتوان دئ ائگزوپئری

سسلی کیتابینی یوکله‌یین

تورکلرده عاییله و قوهوملوق سیستئمی 
ایلاهه صادیقووا
     عاییله بوتون جمعییتلر اوچون ان اونیوئرسال اینستیتوت حساب اولونور. نسیل آرتیرمادان باشقا او بیر سیرا فونکسییالاری یئرینه یئتیریر کی، اونلار آراسیندا ایقتیصادی، بیرگه ایستئحصال و ایستئهلاک، سوسیاللاشمانین فونکسییالاری، اوشاقلارین مودافیعه‌سی، تربییه‌سی و تحصیلی، سئوگی، بیرگه واخت کئچیرمه و س. وار. بوتون بو خوصوصییتلری نظره آلاراق، عاییله‌یه آشاغیداکی تعریفی وئره بیلریک:

"عاییله - جمعییتین ایلکین سوسیاللاشما پروسئسینده یارانان، بشرییّتین داوامینی (نسیل آرتیمینی) تأمین ائدن سوسیال بیرلیکدیر. بو بیرلیگین عوضولری‌نین قارشیلیقلی موناسیبتلری خوصوصی قایدالارا سؤیکَنن بیولوژی، پسیخولوژی، ایقتیصادی، سوسیال، حوقوقی آسپئکتلره تابئع اولور و جمعییتده توپلانمیش مادّی و اخلاقی زنگینلیکلری نسیلدن-نسله اؤتورور" . 
     تورک خالقلاری آدریاتیک دنیزی ساهیللریندن چین سدّینه قدر بؤیوک بیر اراضیده مسکونلاشیبلار. نسیل و عاییله قدیم تورکلرین حیاتیندا اؤنملی رول اویناییردی. عنعنه‌وی عاییله‌ده سیخ قوهوملوق علاقه‌لری مؤوجوددور و اساس رولو عاییله‌سینه جاواب‌دئهلیک داشییان کیشی اویناییر. بو جور عاییله‌لرده آنا، آتا، اوشاقلار، ننه‌لر، بابالار، عمیلر، داییلار، خالالار و بیبیلر هامیسی بیرگه یاشاییر و بیرگه تصروفاتی بؤلوشورلر. 
     تورکلرده قوهوملوق علاقه‌لری‌نین دؤرد سویییه‌سی مؤوجود ایدی: نسیل (بوی)، بؤیوک عاییله (سوی)، تؤرکون (کیچیک آتا عاییله‌سی) و یئنی ائولنمیشلرین عاییله‌سی (بَرک). هر بیر تورک طایفاسی بیر نئچه نسیل و قبیله‌لردن عیبارت بویلارا بؤلونوردو. بو جور قودرتلی طایفالاردان بیری ده آذربایجانلیلارین عایید اولدوغو اوغوزلار ایدی. هر بیر اوغوز نسلی‌نین اؤزونون تمگه‌سی (دامغا، ایشاره)، اونقون (توتئم، گئرب) و بایراغی وار ایدی و هر بیر بوی اؤز تمگه‌سیله اونلارا مخصوص اولان حئیوانلاری، مالی، سیلاحلاری و س. دامغالاییردی (ایشاره‌له‌ییردی). هر بیر نسلین آدی سوی‌آدین ائکویوالئنتی کیمی چیخیش ائدیردی. آما آوروپالیلاردان فرقلی اولاراق نسلین آدی اینسانین آدیندان اول ایشله‌نیردی. مثلا، تورک خالقلاری‌نین اورتاق ائپوسو اولان "دده قورقود" داستانینداکی قهرمانین آدی سالوُر قازان دئیه چاغریلیردی، قازان سالور دئیه یوخ. بو دا اونون سالوُر نسلینه عایید اولدوغونو ایفاده ائدیردی. یعنی، سالوُر نسلیندن اولان قازان. تورکلر بو عنعنه‌ ایله نسلین نه قدر اؤنملی اولدوغونو گؤستریردیلر.