نییه "شاعیر سؤزو، البته، یالاندیر" ؟ !

گولشن علی‌یئوا-کنگرلی،

فیلولوگییا عئلملری دوکتورو، پروفئسور

      آرتیق بئش یوز ایلدیر ثوبوت اولونوب کی، فوضولی صنعتی بیتیب-توکنمز بیر دریادیر. بو صنعت مینلرله معنالاری گیزلنمیش دورلو-دورلو گؤوهرلردن عیبارتدیر. "آذربایجان فوضولی‌شوناسلیغی" تدقیقاتیندان سونرا کئچن هر گون گؤستردی کی، حقیقتن ده "فوضولیدن یازماق و فوضولی سئحرینه توتولماماق، فوضولی‌یه اسیر اولماماق چوخ موشکولدور. کیم اوندان یازیرسا، بو اولو جادوگرین سئحرینه دوشور، تاثیریندن یاخا قورتارا بیلمیر" (م.عادیلوو). اصلینده "اولو جادوگر"این بو اسارتی ان بؤیوک سعادتدیر. فوضولی‌یه اسیر دوشمک، اونون سئحرینده - فوضولی صنعتی‌نین پوئتیک آوُراسیندا یاشاماق اینسانا بؤیوکلوک، عظمت، نجیب بیر سئوینج بخش ائدیر. زامان کئچدیکجه فوضولی‌شوناسلیغی تدقیق ائدرکن اورگیمده قالان نیسگیلدن یاخا قورتارا بیلمیرم، عکسینه، ایلان گوللـه‌یه توش گئدن کیمی ذهنیم و قلبیم منی او پروبلئملره - فوضولی شئعیرینه دوغرو چکیب آپاریر. بئله پروبلئملردن بیری داهی شاعیرین "لئیلی و مجنون"آ داخیل اولان "جان وئرمه غمی‌ عشقه کی، عشق آفتی-جاندیر" میصراعسی ایله باشلانان غزلی‌نین سون بئیتینده‌کی"فوضولی یالانی"دیر:

 گر دئرسه فوضولی کی، - "گؤزللرده وفا وار"

آلدانما کی، شاعیر سؤزو، البتّه، یالاندیر.

      نئچه واختدیر کی، شرطی اولاراق "فوضولی یالانی" دئیه بیله‌جگیمیز بو بدیعی یالان اوخوجولاری دوشوندورمکده‌دیر. آخی نییه "شاعیر سؤزو، البته، یالاندیر؟" ایلک باخیشدا یالان "گؤزللرده وفا وار" فیکرینه عاییددیر. بونا خوصوصی محل قویماماق دا اولاردی. فقط، بیر صحیفه اول، سؤزو ایلاهی حساب ائدن شاعیر یازیر:

شئعیره هوس ائتمه کیم، یاماندیر

 یاخشی دئسه‌لر اونو، یالاندیر!

      عومومیتله بدیعی یالان ادبیاتین اساس مزییّتلریندن بیری، بلکه ده باشلیجاسیدیر. بیریسی اینانیلماز بیر حادیثه دانیشاندا ائشیدنلر بئله دئییرلر: " ... ناغیل دانیشما". بئله چیخیر کی، ناغیل یالاندیر. و بو حقیقتن بئله‌دیر: خالق هم ناغیلدا، هم ده داستاندا اؤز سئویملی قهرما‌نی‌نین منفی قووّه‌لر، شر قووّه‌لر، سئحرلی قووّه‌لره غلبه چالدیرماق اوچون اونو کیفایت قدر شیشیردیر. مثلن، قهرمانلیق ائپوسو اولان "کوروغلو"دا کوروغلویا ‌نینکی بیر نئچه قازان آشی یئدیزدیریر، حتّا میفه قاییداراق اونا سئحرلی نعره وئریر، میفولوژی عالمدن گلمیش میصری قیلینج، قیرات کیمی قووّه‌لر باغیشلاییر. بوتون بونلارسیز کوروغلونو یاراتماق اولمازدی.

     بیر گون موعاصیرلریندن بیری گلیر بالزاکین ائوینه و خیدمتچییه دئییر کی، من بالزاکی گؤرمک ایسته‌ییرم. خیدمتچی دئییر کی، بو مومکون دئییل، او ایشله‌ییر. گلن آدام سوروشور: آخی او نه ائدیر؟ خیدمتچی دئییر: اثر اویدورور. حقیقتن ده یازیچی ایستعدادینا، دونیاگؤروشون، ائستئتیک ایدئالینا اویغون اولاراق بدیعی احوالاتلار اویدورور، یعنی یارادیر. 

     موعاصیرلریندن بیری م.ف.آخوندزاده‌یه یازیر کی، "آی، میرزه فتعلی آخی ایسگندر بَی مونشی "تاریخ عالم آرای عباسی"ده ائله بؤیوک احوالات دانیشماییب کی، "آلدانمیش کواکیب"ده سن اونو بو قدر شیشیردیرسن؟. م.ف.آخوندزاده اونا بئله جاواب وئریر: - آخی من تاریخ اثری یازمامیشام. من " عالم آرای عباسی"داکی کیچیک بیر احوالاتی الده دست آویز ائدیب بدیعی اثر (رومان) یاراتمیشام.

      ص.وورغونون مشهور "واقیف" درامیندا واقیف اونون شاعیرلیگینه ایستئهزا ائدن قاجارا جاواب وئره‌رک دئییر:

 بیزیم بو داغلارین اوغلویام من ده،

 آز-آز اویدورورام یئری گلنده.

       دئمه‌لی، یاراتماق، اویدورماق بدیعی ادبیاتین صنعتین باشلیجا خوصوصیتلریندن بیریدیر. فارسجا غزللر "دیوان"ای‌نین دیباچه‌سینده "شئعیر فضیلتی ده آیری بیر عئلمدیر" ،"شئعیر یازا‌نین آدی شئعیر واسیطه‌سی ایله عالم صحیفه‌سینده قالیر" ،"سؤزه خور باخماق اولماز هر سؤز. عرشدندیر گلیب هدیه بیزه" ،"سؤز یارادا‌نین مدحی - ثناسی، نغمه‌سیدیر" ،"ایلاهی فئیضدن بیر خزینه‌دیر سؤز" ،"من اؤزومو روزیگارین یئگانه‌سی گؤرمک ایسته‌ییرم" دئیه سؤز، شئعیره اوجا قییمت وئرن داهی شاعیرین یارادیجیلیغینداکی بو ضیدّییّت ندیر؟ شاعیر ائله ایلاهی عشق داستانی "لئیلی و مجنون"دا یازیر:

 سؤز درکینه صرف ائدیب فراست،

املاکینا بولموشام ریاست .

 گه طرزی-قصیده ائیله‌رم ساز.

 شهبازیم اولور بولند پرواز،

 گه ده بی-غزل اولور شوعاریم،

اول ده به روان وئرر قراریم .

گه مثنوییه اولوب هوسناک،

اول بحرده ایسته‌رم دوری-پاک .

 هر دیلده کی وار اهلی-رازم،

مجموعی-فونونه عئشقبازم .

 بیر کارگرم هزارپیشه،

 جانلار چکیب ایسته‌رم همیشه،

 دوکّانیم اولا رواجی-بازار،

 هر ایسته‌دیگین بولا خیریدار .

      گؤره‌سن اؤز شاعیرلیگیندن بئله غورور دویان، شئعیر یازا‌نین آدی‌نین ابدی‌لیگینه ایناملا یاناشان فوضولی نه‌یه گؤره "شئعیره هوس ائتمه کیم یاماندیر" ،یاخود "آلدانما کی، شاعیر سؤزو، البتّه یالاندیر" کیمی سرت قناعتلره گلیر - یامان و یالانی گؤیلردن نازیل اولموش موقدس شئعیرین مئعیارینا چئویریر؟!

 فیکریمیزجه "فوضولی یالانی"‌نین آچاری، سئحری و سببی شاعیرین "ریند و زاهید" اثرینده‌دیر. اثرده دئییلیر:

 - ائی ریند! سنین سؤزلریندن نثردن ایکراه ائتدیگین معلوم اولدو. آنلادیم کی، سنین منظوم سؤزلره رغبتین وار، بیلدیم کی، ایدراکین نؤقصانلی اولدوغونا گؤره طبیعتین دولاشیق اینشایا نیفرت بسله‌مکده معذوردور. 

     ندن آللاهین و پئیغمبرین جاییز گؤرمه‌دیگی نظمی بگنیرسن؟یالانچیلیقدا ایفراط ائتدیکلرینه گؤره شرعییت اهلی طرفیندن آدی مذمتله یاد ائدیلن شئعیر سنین خاطیری‌نین صحیفه‌سینده نه اوچون نقش باغلامیشدیر؟

  یالان سؤز سؤیله‌ینلرین گرَک

 عاغیل یا‌نیندا هئچ بیر اعتیباری اولماسین.

ریند دئدی:

- ائی زاهید! "بیز اونا شئعیر اؤیرتمه‌میشیک" آیه‌سی‌نین مضمونوندان بئله آنلاشیلیر کی، شئعیر پئیغمبردن باشقاسینا آللاه تعلیمیدیر. اودور کی، اونو (شئعیری) تحقیر ائتمک خطادیر. "حقیقتن بعضی شئعیرلر حیکمتدیر" (حدیثی‌نین) معناسیندان، بئله آنلاشیلیر کی، پئیغمبر شئعیری بگنیرمیش. اودور کی، اونو مذمت ائتمک حیا‌نین آزلیغینا دلالت ائدر. بیل کی، شئعیرده‌کی فایدا وئرن یالان، ضرر گتیرن دوغرو نثردن یاخشیدیر. اگر دئسن کی، ائله دئییل، یالاندیر.

 شرعیتده یالان سؤز ایشلنمز

 یالان سؤز نامشروعدور، حتّا عقله موغاییردیر.

     شئعیرین روتبه‌سینده بو قدر دئمک کافیدیر کی، بو پالتاردا (شئعیر شکلینده)، ردّ اولونموش (یالان) دا هامی یا‌نیندا مقبولدور.

 - ائی ریند! یالانچیلاری تعریفله‌مکدن ال چک..."

      بیر مسله‌نی ده قئید ائتمه‌لی‌ییک "بیز اونا شئعیر اؤیرتمه‌دیک" آیه‌سی، قورا‌نین 36-جی - یاسین سوره‌سی‌نین 69-جو آیه‌سیدیر: "بیز اونا (حضرت محمد) شئعیر اؤیرتمه‌دیک و بو اونا هئچ یاراشماز دا (لازیم دا دئییلدیر) اونا وحی اولونان آنجاق اؤیود-نصیحت و (حالا باطیلی آیرید ائدن) آچیق-آشکار قوراندیر کی."(قورانی-کریم. باکی، آذرنشر، 1992. س.441.)

     بئله‌لیکله، شاعیر محمد، پئیغمبر محمده لازیم اولمایان شئعیری بنده‌یه ده لازیمسیز، یامان و یالان آدلاندیریر. بلکه هم ده اونا گؤره کی، صوفیزمه گؤره اورتا عصرلرده پوئزییا وجده گلمه‌یین و بو یوللا دا آللاها قوووشماماغین واسیطه‌لریندن بیری ایدی.

     بورادان آیدین اولور کی، اینسانلارا تاثیر ائتمک اوچون آللاه حضرت محمده شئعیر گؤندرمه‌ییب، اونا آنجاق اؤیود-نصیحت (اخلاقی کامیل‌لیک) و قوران نازیل اولوب. اصلینده قوران ان کامیل اخلاق کودئکسی، معنویات، حیکمت ائنسیکلوپئدییاسیدیر.

 "لئیلی و مجنون"اون سونوندا دا بیر نؤوع "فوضولی یالانی"‌نین موحاکیمه‌سی گئدیر:

 آمما سن ائدن عمل خطادیر

کیم، پیری-طریقتین هوادیر.

 شاعیرلیگه ایفتیخار ائدیبسن

 کیذبی اؤزونه شوعار ائدیبسن

 "جوابی-مسله" بؤلمه‌سینده شاعیر یازیر:

 اشعاره یامان دئییب اوسانما،

سرمایه‌یی-نظمی جهل سانما!

 سؤزدور گوهری-خزانه‌یی-دیل،

ایظهاری -صیفاتی-ذاته قابیل.

 جان سؤزدور اگر بیلیرسه اینسان

 سؤزدور کی، دئیرلر، اؤزگه‌دیر جان

 بیللاه بو یامانمیدیر کی، حالا

امواته سؤز ایله وئردین احیا.

      فوضولی شئعیری شاعیرین شخصیتی، اونون روحو ایله ماکسیموم حدده یاخینلاشدیریر: "جان سؤزدور اگر بیلیرسه اینسان". بو همن سؤز-دور کی، او اؤلونو دیریلدیر، روح شکلینده یئنیدن اونون بد‌نینه داخیل اولماغا قادیردیر:

 وئر سؤزه احیا کی، توتدوقجا سنی خوابی-اجل

 ائده هر ساعت سنی اول اویغودان بیدار سؤز.

حضرت محمد ایسلام دینی‌نین، محمد فوضولی شئعیرین پئیغمبری ایدی. او عومومن شئعیرین ده سؤزونون ده، اؤزونون ده قدرینی هر کسدن آرتیق بیلیردی. "اگرچی عربده و عجمده و تورکده یئگانه کامیل‌لر چوخدور، آمما سن کیمی جمعی لیسانه قادور، جامعی-فوضونون-نظمی نثر یوخدور". فوضولی بوتون یارادیجیلیغی بویو "فردییّتیمین اتگینی اورتاقلارین الیندن قورتارماغا" چالیشیب "من اؤزومو روزیگارین یئگانه‌سی گؤرمک ایسته‌ییرم" دئیه اؤزونوتصدیق اوغروندا موباریزه آپاریب، نتیجه‌ده یئنی، نوواتیر شئعیرین هم مانیفئستینی، هم ده پارلاق بدیعی نومونه‌لرینی یارادیب. شرق پوئزییاسیندا لیریک شئعیرین، غزلین اوچ بؤیوک داهیسی وار: عرب پوئزییاسیندا ابونوواس، فارس شئعیرینده حافیظ شیرازی، تورک پوئزییاسیندا محمد فوضولی. فقط ابونوواس تکجه عربجه، حافیظ آنجاق فارسجا، فوضولی ایسه هم عربجه، هم فارسجا، هم ده تورکجه غزل ژانری‌نین اؤلمز شئدئورلرینی یاراتدی. شرقین اوچ بؤیوک دیلینده یاراتدیقلاری ایله او پوئزییا تانریسی زیروه‌سینه اوجالدی.

     فوضولینی شئعیرین تانریسی مرتبه‌سینه اوجالدان محض بدیعی یالان ایدی. فوضولی دئییر کی،

سؤزه خور باخماق اولماز، هر بیر سؤز

عرشدندیر گلیب هدیه بیزه.

قلبیمیز مئیل ائدیر همیشه اونا

چونکی سؤز نازیل اولدو قلبیمیزه.

     بئله‌لیکله فوضولی سؤزو - شئعیری "عرشدن گلمیش" - گؤیلردن گلمیش هدیه حساب ائدیر. "نازیل اولماق" قورانا (عومومن دؤرد سما کیتابینا - تؤورات، زابور، اینجیل و قوران!) خاص اولان بیر خوصوصییّتدیر. بئله‌لیکله ده، فوضولی شئعیری موقدس حساب ائدیر. بس بونا نئجه باخاق: موقدس یالانمی؟! بلی، موقدس یالان! شئعیر سمادان نازیل اولموش موقدس یالاندیر. فقط، اونون بط‌نینده آللاه امانتی اولان اینسان روحو یاشاییر. ریندین بیر فیکرینی خاطیرلایاق "شئعیر پئیغمبردن باشقاسینا آللاه تعلیمیدیر"

     آللاه پئیغمبره شئعیری لازیم بیلمه‌دی. فقط پئیغمبر شئعیری اینسانلارا آللاه تعلیمی اولاراق تقدیم ائتدی. آللاهین پئیغمبر واسیطه‌سی ایله یئر اوزونه، اینسانلارا - موسلمانلارا داها نه‌لر گؤندردیگینی بیز بیلمیریک.

    ریند بیر حدیث ده میثال چکیر: "حقیقتن بعضی شئعیرلر حیکمتدیر". و بئله نتیجه‌یه گلیر: "پئیغمبر شئعیری بگنیرمیش". بورادان ایکی جور نتیجه حاصیل اولور:

1. حیکمتی، یئر اینسا‌نی‌نین تفکّور ایمکانلاری چئوره‌سینده اولان مودریک فیکیرلری ایفاده ائدن شئعیر یالان دئییل. و بو قبول اولوناندیر. پئیغمبر ده بئله شئعیری بگنمیشدیر. 

2. آللاه بیرباشا اونون ایشلرینه قاریشان میستیک، روحی، سماوی شئعیرلری پئیغمبره روا گؤرمه‌ییب. بئله شئعیرلرده آنجاق روح، بصیرت گؤزویله گؤرمک اولور، بئله شئعیر اینسانلار اوچون یوخ، ملکلر اوچون یازیلیر، بو آللاهین ایشینه قاریشماقدیر. بئله شئعیر اینسانی آللاهین یا‌نینا گتیریر.بو ایسه قبول‌ ائدیلمزدیر. آللاهی اینسا‌نین ایچینه آپاران شئعیر - صوفی شئعیر داها فایدالیدیر. "حق منم، حق منده‌دیر، حق سؤیلرم!" دئییردی نسیمی. اورتا عصرلر پوئزییاسیندا اینسانی آللاه‌لاشدیرماقلا، آللاهی اینسانلاشدیرماق آراسیندا پوئتیک-فلسفی موجادیله گئدیردی.

     "قورخدولار حق دئمه‌یه، دؤندولر اینسان دئدیلر" - بو بؤیوک نسیمیدیر! "ائی ملک سیما کی، سندن اؤزگه حئیراندیر سانا. حق بیلیر اینسان دئمز هر کیم اینساندیر سانا" بو ایسه داهی فوضولیدیر! عئینی مرام، عئینی ائستئتیک ایدئال، عئینی صوفی زیروه - نسیمی و فوضولی زیروه‌لری!

      بئله شئعیر البتّه، یالاندیر، اونون لیریک قهرما‌نینی - آللاهی هئچ کیم گؤرمه‌ییب. هله بؤیوک ائپوسوموز "آنا کیتابیمیز" (ت.حاجییئو) "کیتابی-دده قورقود"دا دئییلیردی: اوجالاردان اوجاسان، کیمسه بیلمز نئجه‌سن". بیر شئیین کی، کیملیگینی، نئجه‌لیگینی ثوبوت ائده بیلمیرسن دئمه‌لی سنین یازدیغین "یالاندیر". هله تاریخده هئچ بیر مونجّیم اینسانی آللاها باغلایان روحو توتا بیلمه‌ییب. شئعیرده‌کی یالان اصلینده شئعیرین جؤوهری - روحدور. آللاه امانتی اولان اینسان روحو. روحون پوئتیک آدی عشقدیر. فوضولی پوئزییاسیندا عشق هوسندن حظّ آلیب، غمده جان وئریر:

جان وئرمه غمی-عشقه کی، عشق آفتی-جاندیر

 عشق آفتی-جان اولدوغو مشهوری جاهاندیر.

یاخود:

 غمدن اؤلدوم، دئمه‌دیم حالی-دیلی زار سانا

 ائی گولی-تازه، روا گؤرمه‌دیم آزار سانا.

  "درد شاعیرلیگین سرمایه‌سیدیر" - دئین شاعیرین پوئزییاسیندا اصلینده هم عشق، هم ده غم یالاندان - حوسندن تؤره‌نیر. چونکی بو حوسنو - "حوسنو-خودا"نی (ح.جاوید) هئچ کیم حقیقتده گؤرمه‌ییب. بوتون صنعت آداملاری، او جومله‌دن ایلاهی عشق ترننوم ائدن شاعیرلر، اونو یالنیز عالی گؤزللیک کیمی تصوّور ائتمیشلر. تصوّور ایسه حقیقت دئییل، شیرین یالاندیر. یقین ائله بونا گؤره ده ریند زاهیده دئییر: "شئعیرده‌کی فایدا وئرن یالان، ضرر گتیرن دوغرو نثردن یاخشیدیر اگر دئسن کی، بئله دئییل، یالاندیر". دئمه‌لی، بدیعی یالان، "فوضولی یالانی" فایدالی یالان"دیر. شئعیرین، صنعتین مزییّتی ده، ائستئتیک تاثیری ده، بدیعی دَیری ده محض بوندادیر: حقیقتدن اوجادا دایانان بدیعی یالاندا... حقیقت هامی اوچون، یالان خیریدارلار اوچوندور.

     اورتا عصرلر پوئزییاسیندا، خوصوصیله موعمالار، بدیعی فیقورلار، سطیرآلتی معنالارلا دولو تصویر واسیطه‌لری ایله زنگین فوضولی پوئزییاسیندا یالان اصلینده حقیقتین بدیعی ایفاده اوصولودور. یوکسک پوئزییادا حقیقتین چیلپاق تصویری مقبول دئییل رومانتیک پوئزییا نه ائمیل زولا سایاغی تاتورالیزمی، نه ده تنقیدی رئالیستلرین سرت حقیقتلرینی قبول ائتمیر. بئله پوئزییا یئردن، اینسانلار آراسیندان، کونکرئت شاعیرین دؤیونن قلبیندن استارت گؤتورسه ده، اوربیتی یئرله گؤی آراسیندا - تانری مکا‌نیندادیر. عومومیتله اینسان صنعتی، او جومله‌دن پوئزییانی اؤزونو اوجالتماق اوچون یارادیب. اوْ، اوُایند دئییردی: "صنعت چمنده اولمایان چیچکلر بیتیرمگی، گؤیدن آل ساپلا آیی یئره ائندیرمگی باجارمالیدیر". بو باخیمدان عومومن بدیعی یالان، او جومله‌دن ده فوضولی یالانی خیالین اوبرازیدیر، سؤزله ایفاده اولونموش شاعیر خیالیدیر. خیالین ایسه هله‌لیک نه صورتی، نه حودودلاری تعیین اولونماییب. خیال اینسان ایدراکی‌نین سونونجو ایمکانیدیر.  

        اینسان طبیعتی اوچون خاراکتئریک اولان بیر خوصوصیت ده وار کی، او، حقیقتدن چوخ یالانا اینانیر. چونکی حقیقت آجی، یالان ایسه شیرین اولور.

     بدیعی یالا‌نین، (فوضولی یالا‌نی‌نین!) تاثیر گوجو اونون ایفاده ائتدیگی فلسفی مضموندادیر. بدیعی یالان اؤزونده هم بدیعی تفکّورون، هم ده (و داها چوخ!) بدیعی تخییولون ایدراک و ائستئتیک، خوصوصیله پسیخولوژی تاثیر ایمکانلارینی اؤزونده بیرلشدیره بیلیر. شاعیرین (عومومن صنعتکارین) فلسفی باخیشلاری بدیعی یالان سایه‌سینده کوتلوی‌لشیر، میلیونلارین آدیندان دانیشماغین واسیطه‌سینه چئوریلیر. شاعیر چوخلوقدان تکلیگه دوغرو نه قدر اوجالارسا، بدیعی یالان دا او حدده بؤیویور، گئنیشله‌نیر. او، شاعیر فردییّتی‌نین هامی‌نین آدیندان دانیشماق واسیطه‌سیدیر. حتّا عادی آداملار "یالان اولماسین" دئیه سؤزه باشلاییر، بونونلادا صؤحبتینه شیرینلیک قاتیر. بدیعی یالاندا اینسانلیغا بؤیوک حؤرمت، اینصاف، اینام و معنویات مورگوله‌ییر.

قایناق:

525-جی قزئت.- 2012.- 23 اییون.- س.28.

کؤچورن: عباس ائلچین