ایتیریلمیش معاریف، یوخسا تورک سیویلیزاسییاسی؟! 

صلاح الدین خلیلوو

کؤچورن: عباس ائلچین

 (پروفئسور دوکتور س.فرئدئریک ستاررین "ایتیریلمیش معاریف" اثری حاقّیندا)

تاریخین مؤحتشم بیر دؤورو حاقیندا مونومئنتال اثر! 
صؤحبت پروفئسور.دوکتور. س.فرئدئریک ستاررین "Lost Enlightment" (ایتیریلمیش معاریف. مرکزی آسییا­‌نین قیزیل دؤورو: عرب ایستیلاسیندان تامئرلانا قدر) آدلی مونوقرافییاسیندان گئدیر. 

     بیر نئچه آی اوّل حؤرمتلی همکارلاریمدان بیری صؤحبت اسناسیندا تا‌نینمیش آمئریکا سییاستچیسی و کولتورولوقو فرئدئریک ستاررین یئنی کیتابینا موناسیبتیمی سوروشدو. منیم کیتابدان خبریم یوخ ایدی و همکاریم منه بو کیتابی موطلق اوخوماغی تؤوصییه ائتدی. مؤلیفین ده چوخ نوفوذلو آدام اولدوغونو دئدی. پروفئسور دوکتور فرئدئریک ستارر 3 آب‌ش پرئزیدئنتی‌نین روسییا و آوراسییا مسله‌لری اوزره موشاویری اولموش، دونیادا تا‌نینمیش موتخصیصدیر. اونون بو کیتابی ایسه کئچن ایل "پرینستون" نشریاتیندا نشر اولونوب و مشهور سییاستچیلر ف.فوکویاما، ه.کیسینجئر و س. کیتاب حاقیندا یوکسک فیکیر سؤیله‌ییبلر.
    اثری آذربایجان دیپلوماتییا آکادئمییاسی‌نین کیتاب مرکزینده تاپماق مومکون اولدو. سیویلیزاسییا تاریخی ایله آز-چوخ مشغول اولان موتخصیص کیمی اثری بؤیوک ماراقلا اوخودوم. کیتاب بیر طرفدن، کئچمیشیمیزله باغلی ایفتیخار حیسّی یاراتسا دا، دیگر طرفدن، ایتیریلمیش خزینه‌یه بنزر آغریلی حیس لر دوغورور... بو حیس‌لری من اوّللر ده – 2000-جی ایلده "ایپک یولو" ژورنالیندا تورک سیویلیزاسییاسی‌نین عاقیبتی حاقیندا مقاله ("تورک روحو اوچ مین‌ ایللیگین آستانا­سیندا") یازارکن کئچیرمیشدیم. بیر داها امین اولدوم کی، واخت‌آشیری کئچمیشیمیزه عومومی‌لشدیریجی بیر نظر سالینماغیمیزا بؤیوک احتییاج وار. تاریخی تفرروعاتلاردان داها چوخ، قانونا اویغون­لوقلارین، عومومی مئیللرین اوزه چیخاریلماسی واجیبدیر. 

     بیز اؤزوموزو چوخ واخت باشقالاری‌نین تقدیماتیندا اؤیره‌نیریک. روس منبعلرینی هله‌ده اعتیبارلی عئلمی مأخذلر کیمی قبول ائدیریک. روسییادا ایسه تورک تاریخینه عایید اثرلرین چوخو ائرمنیلرین آشکار و گیزلی ایشتیراکی ایله یازیلمیشدیر. ائله باشقا اؤلکه‌لرده ده تورکون تاریخینی تحریف ائتمک عنعنه‌وی ایدئولوژی پرینسیپه چئوریلمیشدیر. آخی، "یوکسک مدنییت" "باربار" اوبرازی ایله بیر آرایا سیغمیر. لاکین اصل حقیقت خئیلی درجه‌ده فرقلیدیر. عئلم و سیویلیزاسییا تاریخینی اؤیرنرکن، داها اعتیبارلی ایلک منبعلرله تانیشلیق بئله بیر قناعته گتیردی کی، گئج ده اولسا بیز اؤز تاریخیمیزی اؤزوموز یازمالی‌ییق. داها دوغروسو، اینگیلیس قلمی ایله، روس قلمی ایله یازیلمیش دونیا تاریخی‌نین ایندی ده تورک قلمی ایله یازیلماسینا بؤیوک احتییاج واردیر. پروفئسور دوکتور جاواد هئیتین "تورکلرین تاریخ و مدنییتینه بیر باخیش" کیتابی بو ایستیقامتده آتیلمیش ان اوغورلو آددیملاردان بیریدیر. بو یاخینلاردا گنج تدقیقاتچی ارسطو حبیب‌بیلی‌نین "سیویلیزاسییالارین کسیشمه‌سینده تورک دونیاسی" آدلی اثری ده دیقّتیمی چکدی؛ گنجلریمیزین بو مؤوضویا بیگانه قالماماسی سئویندیریجی حالدیر.
     باخدیغیمیز منبع ایسه بؤیوک بیر خزینه‌‌نین اصل عونوا‌نینی گؤستریر. گؤرونور، باشقالاری‌نین ایچریسینده ده عئلمی ویجدا‌نینی ایتیرمه‌ین مؤلیفلر وار کی، بیز ده ایدئولوژی‌لشمیش منبعلره دئییل، محض عئلمی اوبیئکتیولیک مؤوقئعییندن یازیلانلارا ایستیناد ائتمه‌لی‌ییک.

"دونیا‌نین مرکزی" 
     پروفئسور دوکتور فرئدئریک ستارر اورتا عصرلرده – 500 ایل عرضینده مرکزی آسییا‌نین بوتؤولوکده دونیادا عئلم و مدنییتین مرکزی اولدوغونو ایدیعا ائدیر. "دونیا‌نین مرکزی" آدلاندیردیغی بیرینجی فصیلده او، موعاصیر اؤزبکیستان و تورکمنیستان اراضیلرینده باش توتان بیر مکتوبلاشما­دان بحث ائدیر. 10. عصرین اوّللرینه عایید بو مشهور یازیشما دؤورون ایکی نهنگ عالیمی ایبن سینا و بیرونی آراسیندا اولموشدور. و محض بو یازیشمادا دونیا‌نین یارانیشی، قورولوشو و ماهییتی حاقّیندا چوخ اؤنملی عئلمی ایدئیالار ایره‌لی سورولموش، دونیایا یئنی عئلمی باخیشین اساسی قویولموشدور. فرئد ستارر گؤستریر کی، 16. عصرده جوردانو برونو//  Cordano Bruno طرفیندن ایره‌لی سورولن "موختلیف دونیالار" تعلیمی ده داخیل اولماقلا یئنی دؤور آوروپا عئلمی‌نین اینتیباهینی شرطلندیرن بیر چوخ اونیکال ایدئیالار آلتی عصر اوّل محض بو یازیشمادا ایره‌لی سورولموشدو. اصلینده، اورتا عصرلرده مرکزی آسییادا بؤیوک بیر سیویلیزاسییا‌نین وارلیغی دانیلماز بیر حقیقتدیر و بو باره‌ده چوخ یازیلمیشدیر. لاکین بو قبیلدن اولان اثرلر اساسن، "اورتا عصر ایسلام سیویلیزاسییاسی" ،"اورتا عصر عرب مدنییتی" ،"عربلرده عئلم و فلسفه" و س. بو کیمی آدلار آلتیندا تقدیم اولونور. بو سیویلیزاسییا‌نین آنجاق عربلره منسوب اولمادیغینی دئینلر ایسه بیر قایدا اولاراق فارس و یا ایران عونوا‌نینی گؤستریرلر. تورکلرین بو سیویلیزاسییا‌نین یارادیلماسیندا رولو ایسه یا "اونودولور" ،یا دا اونلار بو مؤحتشم سیویلیزاسییا‌نین قوروجوسو دئییل، داغیدیجیسی رولوندا تقدیم اولونورلار. مشهور فرانسیز عئلم تاریخچیسی آ.کویرئ‌// A.Koyre-نین بو باره‌ده یازدیقلارینا اؤز تنقیدی موناسیبتیمی اوّللر ده بیلدیرمیشم. همین مؤوقئعیی بیر ده خاطیرلاتماق ایسته‌ییرم.
     آ.کویرئ فارابی‌نین، بیرو‌نی‌نین میثیلسیز عئلمی نایلییتلرینی سادالاییر و "بس نئجه اولدو کی، 13. عصردن سونرا بو بؤلگه‌ده عئلم و مدنییتین اینکیشافی دایاندی؟" سوالینا بئله جاواب وئریر کی، عربلرین یاراتدیغی بو بؤیوک مدنییتی تورک باربارلاری داغیتدیلار. اوّلجه، فارابی و بیرونی کیمی بؤیوک تورک موتفکّیرلری راحاتجا عرب مدنییتینه عایید ائدیلیر، سونرا ایسه داغیدیجی مونقول یوروشلری تورک باربارلاری‌نین ایشی کیمی دَیرلندیریلیر. فلسفه‌‌نین دینی-احکامچی قولونو دئییل، عئلمی-مئتودولوژی قولونو و ریاضییاتی، طبیعت­شوناسلیغی، طبابتی اینکیشاف ائتدیرنلرین و بونونلا دا سیویلیزاسییا‌نین عئلمی تملینی یارادانلارین محض تورک اولدوقلارینی بیلسه ایدی، آ.کویرئ، البتّه، بئله یاز­مازدی. زیرا همین کویرئ باشقا بیر یئر­ده فارابینی ان آز اؤیره‌نیلمیش ان بؤیوک ایسلام فیلوسوفو آدلاند­ریر. مشهور فرانسیز ایدئو­لوقو ائرنئست رئنان ایسه بو مدنییتین اوریژینال‌لیغینی اینکار ائدیر. او، آوروپا رئنئسسانسیندا اورتا عصرلر ایسلام مدنییتی‌نین و عئلمی­‌نین رولونو هئچه ائندیرمه‌یه چالیشیر: "عرب عئلمی و فلسفه‌سی یونان عئلم و فلسفه‌سی‌نین سریشته‌سیز ترجومه‌سیندن باشقا بیر شئی دئییلدی. یونانیستا‌نین اؤزو جانلاندیقدان سونرا، بو سولغون ترجومه‌لر اؤز اهمیتینی ایتیر­دیلر". داها سونرا رئنان صؤحبتی ائتنیک-عیرقی موستوییه کئچیریر. لا­کین او، عرب و ایسلامین فرقینی نظره آلسا دا، بو فرقین آغیرلیق مر­کزینده دایانان تورکلری نه اوچونسه "یاددان چیخاریر": "تحلیل گؤستریر کی، اصلینده بو عرب عئلمینده عربلیک هئچ نه یوخ ایمیش. اونون ما­هییتی خالیص یو­نان منشالیدیر. اونو یارادانلارین آراسیندا بیر نفر ده اولسون خالیص سئمیت اولما­میشدیر: اونلار عربجه یازمیش ایسپانلار و فارس­لار ایدی". بورادا عیرقچیلیک مئیلی ایله یاناشی، عئلم تاریخینه نابلد­لیک ده اؤزونو آچیق-آشکار گؤستریر. آما ف.ستاررین کیتابیندان دا گؤروندویو کیمی، او دؤورده ایسلام عئلمی‌نین ان بؤ­یوک نوماینده‌لری ایسپان و یا فارس یوخ، تورک منشالی ایدیلر. بئله کی، آسترونومییا، طبابت، ریاضییات و طبیعت‌شو­ناس­لیغین یئنیدن دیرچلدیلمه‌سی و یئنی کئیفیتلی مرحله‌یه قالدیریلماسی فارابی، بیرونی، ایبن سینا، عؤمر خییام، اولوق‌بیگ، نصیرالدین توسی کیمی بؤ­یوک تورک موتفکّیرلری‌نین آدی ایله باغلی دئییلمی؟ دیگر طرفدن، عئلم تا­ریخ­چیلری‌نین آرتیق چوخدان ایثبات ائتدیگی بیر فاکتی: روجئر بئکو// Rocer Bekoنون (1214-1294) "اوپوس ماژوس// Opus majus" اثری‌نین ابن هیثم (965-1039) "اوپتیکا"سیندان کؤچورمه اولدوغو فاکتینی نظره آلساق، ائ.رئنا‌نین آشاغیداکی فیکری‌نین نه درجه‌ده گولونج گؤروندویو اوزه چیخار: "روجئر بئکونون بیرجه صحیفه سی بوتون بو ایکینجی الدن گلن عئلمه نیسبتن داها حقیقی عئلمی روحا مالیکدیر". 
     جبر عئلمی‌نین اساسینی قویان ال-خارزمینی دئمک اولار کی، بوتون منبعلرده یا عرب، یا دا ایران عالیمی کیمی گؤستریرلر. حالبوکی، بو بؤلگه‌نی تانییانلار خارزمین ده محض اورتا آسییادا – اؤزبکیستان اراضیسینده یئرلشدیگینی یاخشی بیلیرلر. تحصیلینی خوراساندا آلسا دا، اونون تورک کؤکنلی اولدوغو داها اعتیبارلیدیر.
     ف.ستاررین اثرینده تورکمنیستا‌نین مرو شهریندن اولان ال-باتتا‌نی‌نین ایختیراعلاری دا خوصوصی قئید ائدیلیر. اؤز دؤورونون و بوتون دؤورلرین ان بؤیوک حکیملریندن بیری ساییلان زکریا ال-رازی ده اصلا رئیدن (ایران) اولماسینا باخمایاراق، بیر عالیم کیمی مرو موحیطینده فورمالاشمیشدیر. ف.ستاررین سؤزلری ایله دئسک، ال-رازی بوتون عؤمرو بویو مرکزی آسییا‌نین اینتئللئکتوال اوربیتینده اولموشدور (باخ: ف.ستارر، ص. 167).

"سَییار داهیلر" 
     کیتابدا وورغولانیر کی، اورتا عصرلرده مرکزی آسییادا تورک موتفکّیرلری‌نین نوماییش ائتدیردیگی "ائنسیکلوپئدیک ذکا" فئنومئنی آریستوتئل ایستیثنا اولماقلا، دونیا عئلم تاریخینده میثلی گؤرونمه‌میش بیر حادیثه‌دیر. فارابی، بیرونی و ایبن سینا‌نین اؤز دؤورلرینده دئمک اولار کی، بوتون عئلم ساحه لرینده غئیری-عادی نایلییتلر الده ائتمه‌سی بیر یانا دورسون، اونلارین اثرلری کمییت باخیمیندان دا عاغلاسیغماز گؤستریجیلره مالیکدیر. ایبن سینا 400-دن آرتیق کیتاب و تراکتات یازمیشدیر کی، بونلارین بؤیوک بیر قیسمی ایتمیش و بیزه گلیب چاتمامیشدیر. آما بیزه چاتانلار اؤزو ده حئیرت‌آمیز درجه‌ده بؤیوک بیر ایرثدیر. ف.ستارر قئید ائدیر کی، بیرو‌نی‌نین یازدیغی اثرلرین آنجاق 7%-ای اوزه چیخمیشدیر. لاکین، ائله بو دا اونون بوتون عئلم ساحه‌لرینده الده ائتدیگی نایلییتلرین زنگینلیگینی گؤرمک اوچون کیفایتدیر. مثلا، بیرو‌نی‌نین اؤز آسترونومیک تدقیقاتلاری ایله پلانئتلرین اوربیتلری‌نین چئوره دئییل، ائللیپس اوزره اولدوغونو ایثباتا یئتیرمه‌سی اونون آوروپا عئلمینی 500 ایل قاباقلادیغینا دلالت ائدیر (ص. 8). 
     ان موهوم عامیللردن بیری ده بودور کی، تورک موتفکّیرلری آنجاق ریاضی و نظری آراشدیرمالارلا کیفایتلنمه‌یه‌رک، طبیعت عئلملری‌نین ائکسپئریمئنتال بازاسینی یاراتمیش، بیر چوخ اؤلچو آلتلری، آسترونومیک جیهازلار ایختیراع ائتمیشلر. ف.ستارر یازیر کی، اولوق‌بیگ گونش ایلینی کوپئرنیکدن داها دقیق حسابلامیشدیر و اونون مئتودو ایندی ده ایستیفاده اولونماقدادیر. (ص.9) باشقا بیر فاکت: کریستوفور کولومب اؤز سفرینی اساسلاندیرارکن فرقا‌نی‌نین حسابلامالارینا ایستیناد ائتمیشدیر (ص. 9). یئری گلمیشکن، او واخت ن.توسی‌نین ده حسابلامالاری غرب عئلمی دایره­لرینده یاخشی بللی ایدی.
ف.ستارر او دؤورون بؤیوک ریاضییاتچیسی و آسترونومو عؤمر خییامین دا خیدمتلرینی یوکسک قییمتلندیریر. کوب تنلیکلرین هند‌سی نظریییه‌سی، ایرراسیونال عددلرین اساسلاندیریلماسی لوباچئوسکی// Lobaçevskiو ریماندان 700 ایل اول غئیری-ائوکلید هندسه‌سی‌نین نظریییه‌سی‌نین ایشله‌نیب-حاضیرلاماسی عؤمر خییامین اساس نایلییتلری کیمی گؤستریلیر (ص.10). 
بئله ماراقلی فاکتلار کیتابدا چوخدور. بو فاکتلارین اکثریتی عئلم تاریخینده معلوم اولسا دا، اونلارین عرب، فارس و یا ایسلام حادیثه سی کیمی دئییل، محض اورتا آسییا فئنومئنی کیمی تقدیماتی باخیمیندان یئنی یاناشما حساب اولونا بیلر. هم ده آوروپا عئلمی و فلسفه‌سی ایله موقاییسه‌لر داها اوبیئکتیو، داها "اورکلی" آپاریلیر. مثلا، ف.ستاررین فیکرینجه، اورتا عصرلرده مرکزی آسییاداکی معاریفچیلیک حرکاتی اؤز میقیاسینا و نایلییتلرینه گؤره 18. عصر فرانسیز معاریفچیلیگیندن داها اوستوندور (سه.7). مؤلیف بو بؤلگه‌ده تکجه آیری-آیری عالیملرین اوغور­لا­ریندان بحث ائتمکله کیفایت‌لنمه‌یه‌رک، بوتؤولوکده آب-هاوا‌نین، معاریف‌چیلیک موحیطی‌نین تصویرینی وئریر. ائرامیزین بیر مین‌ایللیگی عرفه سینده مروده، بلخده، قورگنجده، سمرقندده و س. بؤیوک کیتابخانالارین اولدوغو خوصوصی قئید ائدیلیر. بونلارین آراسیندا هم دؤولت کیتابخانالاری، هم ده خوصوصی کیتابخانالار اولموشدور. مرکزی آسییا‌نین بؤیوک و کیچیک شهرلرینده چوخلو سایدا بوکینیست دوکانلاری، کیتاب و الیازما حراجلاری اولموشدور. هم ده بو کیتابلار کیفایت قدر باها قییمته ساتیلمیشدیر. بو دا همین دؤورده عئلمه بؤیوک ماراق اولدوغونا دلالت ائدیر. 
     ف.ستارر دینی و فلسفی فیکیر ساحه سینده ده مرکزی آسییا‌نین آپاریجی رول اوینادیغینی قئید ائدیر. مؤلیفین یازدیغینا گؤره، ابو نصر ال-فارابی بوتون عئلملر ساحه سینده بیرینجی اولموش و اونون فلسفی ایدئیالاری موقدس فوما آکوینسکی‌// Foma Akvinskiyə-یه ، دانتئ// Dante -یه، حتّی کانتا تاثیر گؤسترمیشدیر (ص.184). ف.ستارر فارابی‌نین یارادیجیلیغیندا موسیقی نظریییه‌سینی خوصوصیله قئید ائدیر و بئله حساب ائدیر کی، غرب موسیقی‌شوناسلیغی‌نین تملینده محض اونون تعلیمی دایانیر.

کیتابدا همچنین محمد پئیغمبرین حدیثلری‌نین توپلانیب قلمه آلینماسی ساحه‌سینده بوخاری‌نین موستثنا خیدمتی وورغولانیر. صوفیزمین بؤیوک نوماینده‌لری نجم الدین کوبرا، احمد یسوی، بهاالدین نقشیبندی بوخاری و س.این اهالی‌نین دونیاگؤروشونون یؤنلندیریلمه‌سینده بؤیوک رولو قئید اولونور. بو موتفکّیرلرین تعلیملری تکجه مرکزی آسییادا دئییل، بوتون ایسلام دونیاسیندا یاییلمیشدیر. ف.ستارر بؤیوک تورک موتفکّیری یوسیف بالاساغو‌نی‌نین یارادیجیلیغینا دا گئنیش یئر وئریر. تورک دیلینده یازیب-یارادان احمد یسوی و یوسیف بالاساغونی ایله یاناشی، ماحمود کاشغارینی ده یوکسک قییمتلندیریر و اونون تورک سیویلیزاسییاسی‌نین اؤزونودرک پروسئسینده رولونو خوصوصی قئید ائدیر. 
     کیتابین مؤلیفی تک مرکزی آسییا‌نین اؤزونده دئییل، بوتون ایسلام بؤلگه‌سینده هارادا عئلمی موحیط وارسا، اورادا تورک عالیملری‌نین اوستونلوک تشکیل ائتدیگینی گؤسترمک اوچون آلمان عالیمی هئنریخ سوتئرین// Henrix Suterin آراشدیرمالارینا ایستیناد ائدیر: 515 نفر ریاضییاتچی و آسترونومون سییاهیسینی توتان ه.سوتئرین حسابلاماسینا گؤره، بو عالیملرین بؤیوک اکثریتی منشاجه اورتا آسییاداندیر. ف.ستارر اؤزبک عالیمی بهرام عبدوخالیمووون "حیکمت ائوی" کیتابیندا دا باغدادداکی اکثر بؤیوک عالیملرین اورتا آسییادان گلمه‌سی فاکتینا ایستیناد ائدیر (ص.158). 
    کیتابدا او دؤورون ان بؤیوک عئلم و مدنییت مرکزی اولان باغدادین ائتنیک-اینتئللئکتوال منظره‌سی جانلاندیریلیر. آیریجا بیر فصیل (4-جو فصیل) بئله بیر ایدئیا‌نین اساسلاندیریلماسینا حصر اولونوب کی، اگر عربلر اؤز سیاسی و دینی-ایدئولوژی حاکیمیتینی باغداددان مرکزی آسییایا قدر گئنیشلندیرمکله همین بؤلگه‌نی بیر نؤوع ایشغال ائده بیلمیشدیلرسه، مرکزی آسییا‌نین عئلم آداملاری ایسه باغدادین عئلمی-اینتئللئکتوال اراضیسینی ایشغال ائتمیشدیلر. 

"وحشی تورکلر" ،یوخسا اینتئللئکتوال مؤعجیزه؟! 
     فرئدئریک ستارر اورتا عصرلرده ایسلام و یا عرب سیویلیزاسییاسی کیمی بللی اولان حادیثه ‌نین اصلینده مرکزی آسییا ایله باغلیلیغینی وورغولاماقلا بشر تاریخی‌نین چوخ اؤنملی بیر صحیفه‌سینه فرقلی بوجاق آلتیندا باخیر. اولا، ستارر بو سیویلیزاسییا‌نین فورمالاشماسیندا ایسلامین رولوندان داها چوخ، محض بؤلگه‌‌نین و حتّی تورک خالقلاری‌نین خیدمتینی اؤنه چکیر کی، بو دا عنعنه وی باخیشلاردان کؤکلو صورتده فرقله‌نیر. ایکینجیسی، دونیا تاریخینده آز قالا قرارلاشمیش اولان تورکلرین بشر تاریخینده داغیدیجی رولو حاقیندا تصوورلری آلت-اوست ائدیر و نئچه یوز ایللر عرضینده محض تورکلرین اوستونلوک تشکیل ائتدیگی مرکزی آسییا‌نین دونیا‌نین اینتئللئکتوال مرکزی اولدوغونو اساسلاندیرماقلا تورکون یئنی اوبرازینی یاراتمیش اولور. بیر طرفدن کؤچری حیات سورن، دایم آت بئلینده اولان، اؤلکه‌لر ایشغال ائدن تورکلر، سن دئمه، هم ده بشر سیویلیزاسییا‌نین ان پارلاق صحیفه لرینی یارادیبلارمیش.
     البته، ایستر-ایسته‌مز سوال اورتایا چیخیر کی، بو بؤیوک اینتئللئکتوال ائنئرژی‌نین منبعیینی نده آختارماق لازیمدیر؟ اگر دینین آپاریجی رولو اینکار ائدیلیرسه، اوندا بلکه بؤلگه‌‌نین ایقتیصادی و مدنی اینکیشاف سویییه‌سی بونا یول آچمیشدیر؟ لاکین تورکلرین کؤچری حیاتی و بؤلگه‌ده اوتوروشموش تصروفات سیستئمی‌نین اولماماسی بو وئرسییانی مومکونسوز ائدیر. دیگر طرفدن، تورک عالیملری و موتفکّیرلری‌نین اوستونلوگو تکجه اؤز بؤلگه‌لرینده دئییل، او دؤورون اینکیشاف ائتمیش باشقا بؤلگه‌لرینده، او جومله‌دن، عئلمی و مدنی مرکز ساییلان باغداد شهرینده ده اؤزونو گؤستریردی. ف.ستارر قئید ائدیر کی، باغدادا توپلاشمیش موتفکّیرلرین بؤیوک اکثریتی ده محض اورتا آسییا منشالی ایدی. بو پارادوکسو هر حالدا نئجه ایضاح ائتمک مومکوندور؟ البته، مؤلیف بونو تورکلرین هانسی ایسه گئنئتیک اوستونلوگو ایله ایضاح ائتمیر. چونکی تورکلر اوچون سجییه‌وی اولان داها چوخ دؤیوش روحو، حربی شوجاعت ایدی. لاکین بو، مسله‌نین دونیا تاریخچیلری طرفیندن یئکدیللیکله قبول اولونان طرفیدیر. اونلارین اینتئللئکتوال گوجو و عئلمی خیدمتلری ایسه مسله‌نین بیر قایدا اولاراق، "اونودولان" ،قبول ائدیلمه‌ین طرفیدیر. 
     فرئدئریک ستارر سانکی بئله تحریفلره جاواب اولاراق، 7-14 عصرلرده همین بؤلگه‌ده‌کی سیویلیزاسییانی آیریلیقدا تحلیل ائدیر. اونو محض تورک سیویلیزاسییاسی کیمی تقدیم ائتمه‌سی ده بونون اوچون زمین حاضیرلاییر: بو ایدئیا آشکار شکیلده دئییلمه‌سه ده، اثرین مضمونوندان حاصیل اولور. بئله کی، مؤلیفین فیکرینه گؤره، سیویلیزاسییا اورتا آسییایا عربلر طرفیندن و یا ایسلاملا بیرلیکده گلمیر؛ اونون قایناقلاری بو بؤلگه‌‌نین اؤزونده فورمالاشمیش داها ایلکین تمللرده آختاریلمالیدیر. بونون اوچون مؤلیف 7. عصرده اورتا آسییا و قازاخیستان بؤلگه‌سینده ایقتیصادی و مدنی-معنوی حیاتین اؤزللیکلرینی آراشدیرماغا چالیشیر.
     آوروپادا عئلمین اینکیشافینی چوخ واخت سیویلیزاسییا‌نین باشقا آسپئکتلری ایله: تصروفات سیستئمی‌نین، اوتوراق حیاتین و س. فونکسییاسی کیمی ایضاح ائدیرلر. لاکین باخدیغیمیز فاکت کؤچری حیاتین دا اؤز اوستونلوکلرینی اورتایا قویور. تصادوفی دئییل کی، هله 14. عصرده ایبن خلدون "کؤچری سیویلیزاسییاسینی" آراشدیرمیش و اونون اؤزونه مخصوص اوستونلوکلرینی قئید ائتمیشدی. 
     پروبلئمین ایضاحینی چتینلشدیرن یازیلی منبعلرین قیتلیغیدیر. تورکلر اؤزو تاریخ یازمادیقلاریندان تورک تاریخی اساسن باشقا خالقلارین اونلار حاقیندا یازدیقلارینا اساسلانیر. لاکین باشقا خالقلار تورک دؤولتلری و تورکلر حاقیندا ایلک نؤوبه‌ده نَیی یازیردیلار؟ شوبهه‌سیز کی، گؤردوکلرینی. گؤردوکلری ایسه ایلک نؤوبه‌ده تورک طایفالاریندا نیظامی حربی دسته‌لری، اونلارین قونشو مسکنلره حربی یوروشلری ایدی. ایچریدن باخیش ایسه شوبهه‌سیز کی، باشقا جور اولاردی. بو حربی یوروشلری، نیظامی قوشون دسته‌لرینی ساخلاماق، یئتیشدیرمک اوچون کیملرسه اکیب-بئجرمه‌لی، تصروفاتلا مشغول اولمالی ایدی. اونلارین حیاتی‌نین محض بو طرفی ایشیقلاندیریلمامیشدیر. اگر سوواری دسته‌لری وار ایدیسه، دئمه‌لی آتچیلیق تصروفاتی دا وار ایدی. اگر اوخ، یای، قیلینج وار ایدیسه، دئمه‌لی، اونلارین گئنیش میقیاسلی ایستحصالی، مووافیق تئکنولوژی سویییه ده وار ایدی. یوکسک نیظاعم-اینتیظام وار ایدیسه، دئمه‌لی، بو قدر عسگرین یئتیشمه‌سی اوچون مووافیق تعلیم-تربییه سیستئمی ده وار ایدی. اگر اوردودا دؤیوش عزمی و روح یوکسکلیگی وار ایدیسه، دئمه‌لی، مووافیق ائموسیونال-معنوی آورا دا وار ایدی، بونلاری تامین ائدن مدنی-ائستئتیک سویییه ده. اگر اینسانلار بو قدر گوجلو و ساغلام یئتیشه بیلیردیسه، دئمه‌لی، مووافیق قیدا، ارزاق مدنییتی ایله یاناشی، یوکسک طیببی مدنییت ده وار ایدی. زیرا بوتون بونلار بیر-بیرینی تاماملایان ضروری شرطلردیر. 
     یعنی پروبلئمین آچیلیشینی محض "تورک سیویلیزاسییاسی" یؤنونده آپارماق اوچون کیفایت قدر آرقومئنت ایستیفاده اولونمامیش قالیر. تأسوف کی، ف.ستارر دا آچدیغی یولدا سونا قدر گئتمیر؛ تقدیم ائتدیگی اونیکال سیویلیزا­سییانی هم ایسلام، هم ده تورک عامیلی‌نین خاریجینده ایضاح ائتمه‌یه چالیشیر. فرئدئریک ستاررین وئرسییاسی عنعنه‌وی یاناشمالاردان فرقلیدیر، لاکین اونون اؤزونده ده مسله‌یه بیرطرفلی، تئندئنسییالی موناسیبت حیس اولونور. اولا، مؤلیف بو اثرینده او دؤورده‌کی سیویلیزاسییا‌نین ایسلاملا هر هانسی علاقه‌سینی اینکار ائتمه‌یه چالیشیر و یا اؤزونو گؤرمزلیگه وورور. دیگر طرفدن، آیری-آیری مقاملاردا غئیری-عرب، تورک و فارس اونوانلارینی گؤسترسه د، بؤلگه‌‌نین اساس ائتنیک آغیرلیغی‌نین تورک خالقلارینا عایید اولدوغونو وورغولامیر. داها دوغروسو، ائتنیک و دینی موعینلیکدن اوزاق دوراراق، بیر نؤوع جوغرافی اراضی‌نین سجیییه‌سینی وئرمکله کیفایت‌له‌نیر.
     دوزدور، ف.ستاررین کیتابیندا اصلینده، هانسی ایسه ائتنوسون دئییل، جوغرافی بؤلگه‌‌نین معاریفیندن و سیویلیزاسییاسیندان بحث ائدیلیر، حتّی بعضی بؤیوک عالیملرین تورک کیملیگی شوبهه آلتینا آلینیر، بونونلا بئله، همین دؤورده گؤستریلن بؤلگه‌‌نین تورک مسکنی اولماسی و بورادا بیر-بیری‌نین آردینجا مشهور تورک دؤولتلری‌نین یارانماسی بئله دوشونمه‌یه اساس وئریر کی، بوتؤولوکده موحیط، اینتئللئکتوال آب-هاوا تورک کیملیگی ایله بیلاواسیطه باغلیدیر. ایسته‌نیلن حالدا، ف.ستاررین مسله‌یه فرقلی یاناشماسی اورتا عصر سیویلیزاسییاسی‌نین قایناقلارینی و عونوا‌نینی داها دقیق موعین‌لشدیرمک ایشینه خیدمت ائدیر. 
    مؤلیفین ترددودونون بیر سببی ده، گؤرونوربودور کی، تورک دیلی 10. عصره قدر هله ده معیشت سویییه‌سیندن یوخاری قالخمیر، عئلمی و ادبی دیل کیمی ایشلنمیردی. بوتون بؤلگه‌ده حاکیمیتده تورکلرین اولماسینا و اهالی‌نین اکثریتی‌نین بو و یا دیگر تورک طایفاسینا منسوب اولماسینا باخمایاراق، تورک دیلی‌نین ادبی-بدیعی و عئلمی-فلسفی دیل کیمی فورمالاشماسی، اساسن 10. عصردن سونرا باشلامیشدیر. و ف.ستاررین دا گؤستردیگی کیمی، بو بؤیوک دؤنوش و یا یئنی باشلانغیج ایلک نؤوبه‌ده ماحمود کاشغاری‌نین آدی ایله باغلیدیر. اونون طرفیندن تورک دیلی‌نین پوتئنسیال ایمکانلاری آچیلیب گؤستریلدیکدن سونرا تورک سیویلیزاسییاسی‌نین دا یئنی مرحله‌سی باشلانیر. اونا قدر حتّی آچیق-آشکار تورک مسکنلریندن اولان فارابی، خارزمی، بیرونی و س. حاقیندا "تورکدور" حؤکمونو وئرمه‌یه ترددود گؤستریردیلرسه، سونراکی دؤورده تورک منشالی موتفکّیرلر اؤز دیللرینده ده یازماق ایمکا‌نیندان ایستیفاده ائتمیشلر. باخدیغیمیز کیتابدا تورک دیلینده یازان موتفکّیرلر سیراسیندا یسوی و بالاساغونی‌یه گئنیش یئر وئریلیر. آما بو پروسئسده ان بؤیوک خیدمت، هئچ شوبهه‌سیز، ماحمود کاشغارییه مخصوص ایدی. ف.ستارر یازیر: "کاشغاری‌نین پلا‌نینا حتّی خلیفه‌نی و بوتون عرب و فارسلاری "آرتیق تورک دیلینی اؤیرنمگین و تورک مدنییتینی منیمسه‌مگین واختیدیر" ،دئیه خبردار ائتمک میسسییاسی دا داخیل ایدی. هم ده کاشغاری ساده‌جه اولاراق، بونو بیان ائتمکله کیفایتلنمیر، تورک دیلینی اؤیرنمگین و تورک مدنییتی ایله تانیشلیغین عملی واسیطه‌لرینی تقدیم ائدیردی... کاشغاری موختلیف تورک طایفالاری‌نین اوسلوبلارینی، عادت-عنعنه لرینی و حتّی اوخوجونون تصوورو اولسون دئیه هر قروپون هانسی بؤلگه‌ده یاشاماسی باره‌ده خریطه‌لری تقدیم ائدیردی." (ص.305).
     بلی، 11. عصرده تورکون سؤزونون: فیکری‌نین، حیکمتی‌نین، بشر سیویلیزاسییاسیندا رولونون اؤز آنا دیلینده سسلنمه‌سینه ماحمود کاشغاری یول آچدی، 21. عصرده ایسه بونلاری فرئدئریک ستارر اینگیلیس دیلینده دونیایا بیان ائدیر. بیزه قالان ایسه مین ایلین تبددولاتلارینی، اوغور و تنزول مقاملارینی آراشدیرماق، ائنئرژی پوتئنسیالیمیزین گئرچک منبعیینی درک ائتمک، گله‌جگه محض اؤز اوستون جهتلریمیزه اساسلاناراق اوز توتماقدیر.

قایناق: فلسفه‌ دونیاسی