صفوی ساراییندا تورک دیلی [بیرینجی بؤلوم]

1. صفوی ساراییندا هانسی دیلده دانیشیردیلار؟
     صفویلر دؤولتینه و اونون بانیسی شاه ایسماعیل ختایی‌یه موناسیبت، تاریخ بویونجا بیرمعنالی اولمامیشدیر. اصلینده، هر هانسی دؤولته و دؤولت باشچیسینا بیرمعنالی موناسیبت گؤستریلمه‌سینی گؤزله‌مک ساده‌لؤوحلوکدور. لاکین شاه ایسماعیلا و اونون خلفلرینه قارشی ایره‌لی سورولن ایدیعالارین بؤیوک اکثریتی بعضاً کور تعصّوبه و دوشمنچیلیگه اساسلانیر، حقیقتدن اوزاقدیر. 
هر شئیدن اوّل، مؤوضویا گیریش اولاراق بونو دئمه‌لی‌ییک کی، صفویلر دؤولتی‌نین تاریخیمیزده ایفا ائتدیگی ان موهوم روْل – آذربایجان تورپاقلارینی واحید بیر بایراق آلتیندا بیرلشدیرمه‌سی و بوتؤو آذربایجان اراضیسینده آذربایجان اصیللی سولاله طرفیندن ایداره اولونان ایلک مرکزلشدیریلمیش دؤولتین یارادیلماسی اولدو. راشیدی خلیفه‌لری زاما‌نیندا موسلمانلار طرفیندن بو یئرلرین فتح ائدیلمه‌سیندن کئچن 900 ایله یاخین مودّت عرضینده آذربایجان هله واحید بیر دؤولت حالیندا بیرلشمه‌میشدی. صفویلرین حاکیمییت باشینا گلدیگی عرفه‌ده یاخین شرق بیر-بیری ایله موباریزه آپاران کیچیک دؤولتلر آراسیندا بؤلونموشدو. اون آلتینجی عصرده یاشامیش سالنامه‌چی حسن بَی روملو اؤزونون مشهور "احسن ال-تواریخ" کیتابیندا اون آلتینجی عصرین اوّللرینده - شاه ایسماعیل حرکاتی‌نین باشلانغیج دؤورلرینده یاخین شرقده مؤوجود اولموش ایریلی-خیردالی دؤولتلرین باشچیلاریندان سؤز آچارکن، شاه ایسماعیلدان باشقا داها 11 حاکیمی خاطیرلادیر: "همین ایل (یعنی هیجری 907 – میلادی 1501-02-جی ایللرده) ایران ویلایتینده هر بیری موستقیللیک ایدیعاسی ائدن و "مندن باشقاسی یوخدور" دئین بیر نئچه حاکیم واردی: آذربایجاندا ایسگندر شؤهرتلی خاقان (یعنی شاه ایسماعیل)، ایراقین اکثر اراضیسینده سولطان موراد، یزدده مراد بَی بایاندیر، ابرکوهدا ریس محمد گیرئه، سیمنان، خار و فیروزکوهدا حسین کییا چلاوی، ایراقی-عربده باریک بَی پورناک، دییاربکرده قاسیم بَی، کاشاندا مؤولانا مسعود بَیگدیلی ایله بیرلیکده قاضی محمد، خوراساندا سولطان حسین میرزه (بایقارا)، قندهاردا امیر زوننون، بلخده بدیع الزمان میرزه (بایقارا‌نین اوغلو)، کیرماندا ابولفتح بَی بایاندیر" (حسن بَی روملو. احسن ال-تواریخ، (دوکتور. عبدالحسن نوایی‌نین رئداکته‌سی ایله)، تئهران، بابک نشریاتی، ص. 87). نظره آلاق کی، بو زامانا کیمی شاه ایسماعیل ان بؤیوک و گوجلو رقیبلریندن بیر نئچه‌سینی – آذربایجان حاکیمی آغ‌قویونلو الوند میرزه‌نی و شیروانشاه فرّوخ یاساری آرتیق مغلوب ائتمیشدی.. آدلاری چکیلن دیگر حؤکمدارلارین تورپاقلاری، ائلجه ده، همین تورپاقلارا یییه‌لنمیش سونراکی حاکیملر (مثلا، بایقارا‌نین دؤولتینی اله کئچیرمیش شئیبانیلر) شاه ایسماعیل طرفیندن مغلوب ائدیله‌رک، بو اراضیلرین هامیسی صفویلر ایمپئرییاسی‌نین ترکیبینه قاتیلدی. حتّی گورجوستان و ائرمنیستان تورپاقلاری دا صفویلره تابئع ایدی. بو معنادا صفویلر دؤولتی بوتؤو آذربایجان اراضیسینده آذربایجان اصیللی سولاله طرفیندن ایداره اولونان ایلک مرکزلشدیریلمیش دؤولت ساییلا بیلر. 
بو گون صفویلره قارشی آذربایجاندا آپاریلان ایدئولوژی تبلیغاتین اساس ترکیب حیصه لریندن بیری ده بودور کی، گویا صفویلر زاما‌نیندا تورک دیلی گئتدیکجه سیخیشدیریلمیشدیر. تورک دیلی اوّللر سارای دیلی و ادبی دیل ساییلدیغی حالدا، گویا سونرالار بو اوستونلوکدن محروم ائدیلدی، اونون یئرینی فارس دیلی توتدو. گویا شاه عبّاس دؤوروندن باشلایاراق، صفوی حؤکمدارلاری تورک دیلی‌نین نوفوزونون آشاغی سالینماسی ایستیقامتینده آردیجیل سییاست یئریدیر، بو دیلی آشاغیلاییردیلار. گویا اون یئددی-اون سککیزینجی عصرلرده بوتون صفوی ایمپئرییاسی‌نین اراضیسینده فارس دیلی حؤکمران اولموش، شاه و سارای عیانلاری بو دیلده دانیشمیش، سیاسی یازیشمالار بو دیلده آپاریلمیش، بدیعی ادبییّات بو دیلده اینکیشاف ائتمیشدیر. 
بو ایدیعالارین اساسسیز اولدوغونو گؤرمک اوچون تامامیله بی طرف اولان شخصلرین – صفویلر دؤولتینه سفر ائتمیش آوروپا سیاح و دیپلوماتلاری‌نین خاطیره‌لرینی اوخوماق کیفایت ائدر. آدام اولئاری، پیئترا دئللا واللئ، ژان باتیست تاوئرنیئ، ائنگئلبئرت کئمپفئر، ژان شاردئن، دون قارسییا دئ سیلوا فیقئراو، جئمئللی کاررئری، سانسون و باشقالاری‌نین سفر خاطیره‌لرینی ورقله‌یرکن اون‌ایللیکلر بویونجا صفوی ساراییندا و سارای عیانلاری‌نین معیشتینده تورک دیلی‌نین حاکیم اولدوغونو گؤروروک. 
صفویلر دؤولتینده تورک دیلی‌نین مؤوقئعیی باره‌ده ایتالیان دیپلوماتی پئترا دئللا واللئ‌نین خاطیره‌لری موهوم اهمییت داشیییر. او، 18 دئکابر 1617-جی ایل تاریخینده ایصفاهان شهریندن اؤز دوستو ماریو ائسکیپانویا عونوانلادیغی مکتوبدا یازیردی: "ایراندا عادی و گئنیش یاییلمیش وضعییت بوندان عیبارتدیر کی، فارس دیلیندن داها چوخ تورک دیلینده دانیشیرلار. اصلینده تورک دیلی سارای عیانلاری‌نین و ایرا‌نین دؤولت خادیملری‌نین دیلیدیر... تورکجه دانیشماغین سببی بو دئییل کی، ایرانلیلار اونو فارس دیلیندن داها یوکسک قییمتلندیریرلر. سبب بودور کی، قوشون قیزیلباشلاردان و شاهین قولاملاریندان (خیدمتچیلریندن) عیبارتدیر. بونلارین بیرینجیسی کؤک اعتیباریله تورکدور. ایکینجی دسته ایسه موختلیف میلّتلره و قؤوملره منسوبدور؛ اونلار اؤز آرالاریندا تورک منشألی دیللرده دانیشیرلار و فارس دیلینده هئچ نه بیلمیرلر. ‌نینکی یالنیز اونلارین سرکرده‌لری، سؤزلری آنلاشیلسین دئیه، اؤز فرمانلارینی تورکجه وئرمه‌لی اولورلار، همچنین، واختی‌نین چوخونو عسگرلرله بیرلیکده کئچیرن شاهین اؤزونه ده اؤز امرلرینی تورکجه ایفاده ائتمک داها راحاتدیر. نتیجه‌ده، گئت-گئده تورک دیلی ائلیتانی تشکیل ائدن عیانلارین، دؤولت و اوردو آداملاری‌نین دیلینه چئوریلمیشدیر..." (پئترا دئللا واللئ‌نین سیاحتنامه‌سی (فارسجا ترجمه. شجاع الدین شیفا)، تئهران، 1370 شمسی، ص. 72). پئترا دئللا واللئ بو مؤوضونو 17 مارت 1617-جی ایل تاریخلی مکتوبوندا دا اوخشار فورمادا قئید ائتمیشدیر.. 
نظره آلمالی‌ییق کی، سیاحین بو خاطیره‌لری 1587-1629-جو ایللر آراسیندا حؤکمدارلیق ائتمیش 1. شاه عبّاسین حاکیمییتی‌نین تقریبن 30-جو ایلینده قلمه آلینمیشدیر. بئله‌لیکله، گویا شاه عبّاس طرفیندن تورک دیلی‌نین سیخیشدیریلماسی و سارایدا فارس دیلی ایله عوض ائدیلمه‌سی باره‌ده ایدیعالار جیدی شوبهه آلتینا دوشور. سارای یازیشمالاری‌نین بیر حیصه سی فارس دیلینده آپاریلسا دا، دانیشیق دیلی کیمی تورک دیلی اؤز قووّه‌سینی قورویوب ساخلامیشدی. 
شاه عبّاسین زاما‌نیندا صفویلر دؤولتینه دیپلوماتیک سفر ائتمیش ایسپانییا ائلچیسی دون قارسییا دئ سیلوا فیقئراو دا شاه ساراییندا باش وئرمیش بیر مزه‌لی احوالاتی تصویر ائدرکن، شاهلا عیانلار آراسیندا صؤحبتین تورک دیلینده گئتدیگینی وورغولاییر (سفرنامه‌ی دن گارسیا دسیلوا قیگرئروا در دربار شاه عباس اول (فارسجا ترجمه. غلامرضا سمیعی)، تهران، 1363، ص. 363).

1637-جی ایلده ایصفاهاندا صفوی حؤکمداری 1. شاه صفی ایله گؤروشموش آلمان سیاحی و دیپلوماتی آدام اولئاری‌نین خاطیره‌لرینده ده صفوی ساراییندا تورک دیلی‌نین یئری حاقیندا ماراقلی معلوماتلار مؤوجوددور. آ.اولئاری "قولدشین سفیرلیگی‌نین موسکووییا و پئرسییایا سفری‌نین موفصّل تصویری" اثرینده ایصفاهاندا اونلارین شرفینه وئریلمیش ضییافتین تصویری‌نین سونوندا یازیر کی، ساعات یاریملیق ضییافت باشا چاتدیقدان و هامییا اللرینی یوماق اوچون ایلیق سو وئریلدیکدن سونرا سارای عیانی اوجا سسله سؤیله‌دی: "سوفره حاقّینا، شاه دؤولتینه، قازیلار قووّتینه آللاه دئیه‌لیم!" بوندان سونرا هامی خورلا دئدی: "آللاه! آللاه!" آدام اولئاری‌نین سییاحتنامه‌سینده بو سؤزلر لاتین حرفلری ایله وئریلمیشدیر. بو دا همین شوعارین محض یازیلدیغی شکیلده، تورک دیلینده سؤیلندیگینی ثوبوت ائدیر (ا.اولئاری‌نین سییاحتنامه‌سی، دؤردونجو کیتاب، 40-جی فصیل، ص. 659؛ http://www.vostlit.info/Texts/rus7/Olearij_3/pred.phtml?id=13871).

سیاح یازیر: "خوصوصیله، ایصفاهاندا شاهین خیدمتینده اولانلار داها بؤیوک هوسله تورک دیلینده دانیشیرلار، اونلاردان نادیر حاللاردا فارس سؤزلری ائشیدرسن. فارس ساراییندا سئویملی دیل تورک دیلی اولدوغو کیمی، تورک ساراییندا سئویملی دیل سلاویان دیلی، هیندیستان ساراییندا ایسه فارس دیلیدیر" (yux. منبع، بئشینجی کیتاب، 23-جو فصیل، ص. 814؛ 
http://www.vostlit.info/Texts/rus7/Olearij_3/text54.phtml?id=13896)

اون یئددینجی عصرین ایکینجی یاریسیندا شرقه سیاحت ائتمیش و اوزون مودّت صفوی تورپاقلاریندا، او جومله‌دن، ایصفاهاندا یاشامیش فرانسیز سیاحی ژان شاردئن اؤز خاطیره‌لرینده یازیردی: "فارس دیلی جاماعاتین شئعیر و ادبییّات دیلیدیر. سارای عیانلاری، حربچیلر، بؤیوک (نوفوزلو) آداملار و وارلیلارین خانیملاری هامیسی ائوده تورک دیلینده دانیشیرلار. چونکی پادشاه و سولاله عوضولری بوتون اهالیسی‌نین دیلی تورک دیلی اولان آذربایجانداندیرلار. عرب دیلی جاماعاتین دین دیلی اولدوغو اوچون مؤحترم ساییلیر" (شاردئنین سییاحتنامه‌سی (فارسجا ترجمه. ایقبال یغمایی)، تئهران، 1372-75 شمسی، 3-جو جیلد، ص. 946-947). شاردئن، همچنین، صفویلر ساراییندا دبده اولان تورک لهجه‌سی ایله عوثمانلی مملکتینده دانیشیلان تورک لهجه‌سی آراسیندا خئیلی فرقلر اولدوغونو، حتّی بو لهجه‌لرده دانیشانلارین بیر-بیرینی چتین آنلادیغینی، ایراندا سارای عیانلاری‌نین تورک دیلینده دانیشدیقلاری حالدا، هیندیستاندا موغول شاهلاری‌نین ساراییندا ایسه فارس دیلی‌نین گئنیش یاییلدیغینی تعجّوبله قئید ائدیر. 
آلمان سیاحی ائنگئلبئرت کئمپفئر ده اون یئددینجی عصرین 80-90-جی ایللرینده صفویلر دؤولتینه سفری زامانی اؤلکه اراضیسینده تورک دیلی‌نین بؤیوک تاثیر دایره‌سینه مالیک اولماسی فاکتی ایله قارشیلاشمیشدی. او، اؤز خاطیره‌لرینده یازیردی: "...تورک دیلی سارایدان توتموش یوکسک روتبه‌لی و مؤعتبر شخصلرین ائولرینه کیمی یاییلمیش و نتیجه‌ده ائله اولموشدور کی، شاهین حؤرمتینی قازانماق ایسته‌ین هر کس بو دیلده دانیشیر. ایندی ایش او یئره چاتمیشدیر کی، باشی بدنی اوچون دیرلی اولان هر کس اوچون تورک دیلینی بیلمه‌مک سوچ ساییلیر. تورک دیلی بوتون شرق دیللریندان آساندیر. تورکجه‌‌نین دانیشیق طرزینده‌کی ووقار و عظمت اونون سارایدا و سلطنت قصرینده یئگانه دانیشیق دیلی اولماسینا گتیریب چیخارمیشدیر" (آذربایجان تاریخی اوزره قایناقلار (ترتیبچی: س. الییارلی)، باکی، 2007، ص. 169-170). 
سیاحلارین خاطیره‌لریندن بللی اولور کی، صفوی شاهلاری دیپلوماتیک نوماینده‌لری آذربایجان دیلینده "خوش گلدین" سؤزو ایله قارشیلاییرمیشلار. اینگیلیس سیاحی و تاجیری آنتونی جئنکینسون یازیر کی، شاه تهماسیبله ضییافت سوفره‌سی آرخاسیندا گؤروشو زامانی شاه اونو آذربایجان دیلینده "خوش گلدین" سؤزو ایله سالاملامیشدی (YUX. منبع، ص. 201). اون یئددینجی عصرین بیرینجی یاریسیندا شرقه سفر ائتمیش ایتالیان سیاحی پئترا دئللا واللئ ده یازیردی کی، شاه عبّاس اونو قبول ائدرکن تورک دیلینی بیلیب-بیلمه‌دیگی باره‌ده سوروشموش، موثبت جاواب آلدیقدان سونرا "خوش گلدی، صفا گلدی" سؤیله‌میشدی (پئترا دئللا واللئ‌نین سییاحتنامه‌سی (فارسجا ترجمه. شجاع‌الدین شیفا)، تئهران، 1370 شمسی، ص. 184). سارای عیانلاری ایسه شاها "قوربان اولوم، باشینا دؤنوم" کیمی ایفاده‌لرله موراجیعت ائدیردیلر. 
بو وضعیت ان آزیندان اون یئددینجی عصرین سونلارینا کیمی داوام ائتمیشدیر. 1694-جو ایلده صفویلر دؤولتینی زییارت ائتمیش ایتالیان سیاحی جوواننی فرانچئسکو جئمئللی کاررئری اؤز سییاحتنامه‌سینده قئید ائدیردی کی، بو اؤلکه‌ده اساسن 3 دیل داها شوخ ایشله‌دیلیر: فارس، تورک و عرب دیللری. بوندان علاوه،ائلات دیلی ده کندلیلر آراسیندا یاییلیب (سفرنامه‌‌یی-جئمئللی کاررئری (فارسجا ترجمه. عبّاس ناخچیوانی و عبدالعلی کارنگ)، 1383 شمسی، ص. 148). سیاح قئید ائدیر کی، فارس دیلی سؤز احتیاطی باخیمیندان زنگین دئییل. عرب دیلی عالیملرین و علمین دیلیدیر. ایرا‌نین سارای آداملاری ایسه تورک دیلینده دانیشیرلار. 
صفوی ساراییندا هامی‌نین تورک دیلینده دانیشماسی، خوصوصیله، اوردودا بو دیلین گئنیش یاییلماسی باره‌ده آوروپا سیاحلاری‌نین یازدیقلاری اساسسیز دئییل. صفویلر سولاله‌سی منشأ اعتیباریله تورک ایدی. اونلار اؤز آنا دیللرینی اونوتمامیش، حاکیمییته چاتدیقدان سونرا دا اؤزلری بو دیلده اونسیت قورماقلا اونو یاشاتمیش و اؤز احاطه‌لرینده ده بو دیلین حاکیم مؤوقئعیینی قورویوب ساخلامیشلار. 
نظره آلمالی‌ییق کی، صفویلر دؤولتی‌نین قورولماسیندا ایشتیراک ائدن و شاه ایسماعیلا حربی-سیاسی دستک وئرن طایفالارین دئمک اولار کی، هامیسی تورک منشألی ایدی: اوستاجلو، شاملو، تکه‌لو، افشار، قاجار، روملو، باهارلو، خونوسلو، قارامانلو، ذوالقدر، بایات، تورکمان، وارساق و س. بو طایفالار دؤولته صداقتلرینی دؤنه-دؤنه ثوبوتا یئتیرمیشدیلر و بونا گؤره ده شاهی هر یئرده موشاییعت ائتمک شرفینه صاحیب ایدیلر. صفوی شاهلاری اؤز سیناقدان چیخمیش سیلاحداشلارینا آرخالانیر و اونلاری سارایا جلب ائدیردیلر. یوکسک سوییّه‌لی عیانلارین اکثریتی تورک منشألی طایفالارین یئتیرمه‌سی ایدی. صفوی اوردوسونون دا اساس حیصه سینی بو طایفالار تشکیل ائدیردی. 
اون یئددینجی عصرده تورکمن اصیللی سالنامه‌چی ایسگندر بّی مونشی‌نین قلمه آلدیغی "تاریخِ عالم آرایِ عباسی" (عبّاسین دونیانی بزه‌ین تاریخی) کیتابیندا یازیلیب کی، 1576-جی ایلده، یعنی بیر شاه تهماسیب وفات ائدرکن اؤلکه‌ده مسئول وظیفه‌لری توتان 114 امیر وار ایدی. همین کیتابدا بو 114 نفردن بیر قیسمی‌نین آدی چکیلیر. (تاریخئ-عالم‌-آرایئ-عبّاسی (ترجمه. او.افندییئو و ن.موسالی)، باکی، 2009، ص. 252). تدقیقاتچی-عالیم ز.بایراملی منبعده آدلاری چکیلن امیرلرین سایینی و منشأیینی آراشدیراراق قئید ائدیر کی، "سییاهیدا گؤستریلن 114 نفر امیردن 84 نفرین آدی قئید اولونموشدور کی، اونلاردان 72 نفری تورک، 12 نفری ایسه تالیش، کورد، لورلاردان عیبارت اولموشدور" (ز.بایراملی. آذربایجان صفوی دؤولتی‌نین قورولوشو و ایداره اولونماسیندا تورک قیزیلباش عیانلاری‌نین رولو، باکی، 2015، ص. 63). 
ایسگندر بَی مونشی اؤز اثرینده (3-جو جیلد، ص. 1806-1810) 1. شاه عبّاسین وفاتی زامانی (1628-جی ایل) وظیفه باشیندا اولموش امیرلرین ده ناتامام سییاهیسینی وئریر. مؤلیف قئید ائدیر کی، شاه عبّاسین وفاتی زامانی امیرلرین سایی 92 ایدی. ایسگندر بَی مونشی اونلارین آدلارینی ایکی سییاهیدا تقدیم ائدیر. بیرینجی سییاهیدا قیزیلباش طایفالارینا و دیگر ائللره منسوب اولان امیرلرین آدلاری چکیلیر. مؤلیف اونلارین سایی‌نین 71 نفر اولدوغونو یازسا دا، یالنیز بیر قیسمی‌نین آدینی چکیر. آدلاری چکیلنلردن 34-او بؤیوک قیزیلباش طایفالاری‌نین منسوبلاریدیر. خوراسان تورکمانلاریندان و قاراباغدان اولان امیرلر داخیل اولماقلا داها 20 نفر تورک منشألی امیری ده بورا علاوه ائتسک، سییاهیدا معلومات وئریلن تورک اصیللی امیرلرین سایی 54 اولار. بونلاردان علاوه،همین سییاهیدا 17 نفر کورد، ایکی نفر تالیش و اوچ نفر افقان امیرین ده آدلاری گؤزه چارپیر. بئله‌لیکله، سییاهیدا 92 عوضینه جمعی 76 نفر حاقیندا اوخویوروق کی، بونلارین دا 54-او تورکدور (yux. منبع، ص. 65). 
بورادا بیر ماراقلی مقاما آیدینلیق گتیرمک ایستردیک. 1. شاه عبّاسین زاما‌نیندا غئیری-موسلمان میلّتلردن (گورجو، چرکز و س.) سئچمه گنجلر حربی خیدمته قبول ائدیلیردیلر. اونلاردان "قولام" آدلی خوصوصی حربی بؤلوملر تشکیل اولونموشدو. قولاملارین ایچیندن خوصوصی باجاریغا مالیک اولانلار سئچیله‌رک، فرقلی شکیلده تربییه ائدیلیر، سونرالار بعضی ائل و اویماقلارا امیر گؤندریلیردی. هانسی طایفالاردان امیرلیگه لاییق شخصلر چیخمیردیسا، اورا کناردان (یعنی قولاملارین ایچیندن) امیر تعیین ائدیلیردی. شاه عبّاسین بو تدبیری بیر نؤو عوثمانلی قورولوشونداکی یئنی چئری تجروبه‌سی‌نین ایراندا تطبیقی دئمک ایدی. 
"تاریخئ-عالم-آرایئ-عبّاسی"ده وظیفه‌یه گؤندریلمیش قولاملارین سایی‌نین 21 اولدوغو گؤستریلیر و اونلاردان 15-ای حاقیندا کونکرئت معلومات وئریلیر. قولاملار سایر میلّتلردن اولسالار دا، اونلارین بعضیلری‌نین آدی تورک منشألی ایدی (ایمامقولو خان، صفی قولو سولطان) و تاریخی معلوماتلاردان بللی اولور کی، قولاملار فارس دیلینده دئمک اولار کی، دانیشماغی باجارمیر و یالنیز تورک دیلینده اونسیت قوروردولار. بونو ایتالیان دیپلوماتی پئترا دئللا واللئ‌نین خاطیره‌لرینده ده اوخویوروق: "...قوشون قیزیلباشلاردان و قولاملاردان عیبارتدیر. بونلارین بیرینجیسی کؤک اعتیباریله تورکدور. ایکینجی دسته ایسه موختلیف میلّتلره و قؤوملره منسوبدور؛ اونلار اؤز آرالاریندا تورک منشألی دیللرده دانیشیرلار و فارس دیلینده هئچ نه بیلمیرلر". دئمه‌لی، 1. شاه عبّاسین وفاتی زامانی وظیفه‌ده اولان داها 21 قولام دا اصلینده تورک‌دیللی ساییلیردیلار. 
اونوتماق اولماز کی، صفویلر ایمپئرییاسی بیرجینسلی میلّی ترکیبه مالیک دئییلدی. بو دؤولتین رعییتلری سیراسینا تورکلرله یاناشی، فارسلار، کوردلر، لورلار، تالیشلار، عربلر، حتّی غئیری-موسلمان خالقلار دا داخیل ایدی. چوخ‌میلّتلی، چوخ‌دیللی ایمپئرییا‌نین ائلیتاسیندا تورکلرین و تورک دیلی‌نین بؤیوک اوستونلوکله تمثیل ائدیلمه‌سی بو دیلین حاکیم سولاله طرفیندن سئویلمه‌سی‌نین و یوکسک دیرلندیریلمه‌سی‌نین گؤستریجیسیدیر. 
قایناق: ISLAM.AZ

کؤچورن: عباس ائلچین