صفوی ساراییندا تورک دیلی [بیرینجی بؤلوم]

1. صفوی ساراییندا هانسی دیلده دانیشیردیلار؟
     صفویلر دؤولتینه و اونون بانیسی شاه ایسماعیل ختایی‌یه موناسیبت، تاریخ بویونجا بیرمعنالی اولمامیشدیر. اصلینده، هر هانسی دؤولته و دؤولت باشچیسینا بیرمعنالی موناسیبت گؤستریلمه‌سینی گؤزله‌مک ساده‌لؤوحلوکدور. لاکین شاه ایسماعیلا و اونون خلفلرینه قارشی ایره‌لی سورولن ایدیعالارین بؤیوک اکثریتی بعضاً کور تعصّوبه و دوشمنچیلیگه اساسلانیر، حقیقتدن اوزاقدیر. 
هر شئیدن اوّل، مؤوضویا گیریش اولاراق بونو دئمه‌لی‌ییک کی، صفویلر دؤولتی‌نین تاریخیمیزده ایفا ائتدیگی ان موهوم روْل – آذربایجان تورپاقلارینی واحید بیر بایراق آلتیندا بیرلشدیرمه‌سی و بوتؤو آذربایجان اراضیسینده آذربایجان اصیللی سولاله طرفیندن ایداره اولونان ایلک مرکزلشدیریلمیش دؤولتین یارادیلماسی اولدو. راشیدی خلیفه‌لری زاما‌نیندا موسلمانلار طرفیندن بو یئرلرین فتح ائدیلمه‌سیندن کئچن 900 ایله یاخین مودّت عرضینده آذربایجان هله واحید بیر دؤولت حالیندا بیرلشمه‌میشدی. صفویلرین حاکیمییت باشینا گلدیگی عرفه‌ده یاخین شرق بیر-بیری ایله موباریزه آپاران کیچیک دؤولتلر آراسیندا بؤلونموشدو. اون آلتینجی عصرده یاشامیش سالنامه‌چی حسن بَی روملو اؤزونون مشهور "احسن ال-تواریخ" کیتابیندا اون آلتینجی عصرین اوّللرینده - شاه ایسماعیل حرکاتی‌نین باشلانغیج دؤورلرینده یاخین شرقده مؤوجود اولموش ایریلی-خیردالی دؤولتلرین باشچیلاریندان سؤز آچارکن، شاه ایسماعیلدان باشقا داها 11 حاکیمی خاطیرلادیر: "همین ایل (یعنی هیجری 907 – میلادی 1501-02-جی ایللرده) ایران ویلایتینده هر بیری موستقیللیک ایدیعاسی ائدن و "مندن باشقاسی یوخدور" دئین بیر نئچه حاکیم واردی: آذربایجاندا ایسگندر شؤهرتلی خاقان (یعنی شاه ایسماعیل)، ایراقین اکثر اراضیسینده سولطان موراد، یزدده مراد بَی بایاندیر، ابرکوهدا ریس محمد گیرئه، سیمنان، خار و فیروزکوهدا حسین کییا چلاوی، ایراقی-عربده باریک بَی پورناک، دییاربکرده قاسیم بَی، کاشاندا مؤولانا مسعود بَیگدیلی ایله بیرلیکده قاضی محمد، خوراساندا سولطان حسین میرزه (بایقارا)، قندهاردا امیر زوننون، بلخده بدیع الزمان میرزه (بایقارا‌نین اوغلو)، کیرماندا ابولفتح بَی بایاندیر" (حسن بَی روملو. احسن ال-تواریخ، (دوکتور. عبدالحسن نوایی‌نین رئداکته‌سی ایله)، تئهران، بابک نشریاتی، ص. 87). نظره آلاق کی، بو زامانا کیمی شاه ایسماعیل ان بؤیوک و گوجلو رقیبلریندن بیر نئچه‌سینی – آذربایجان حاکیمی آغ‌قویونلو الوند میرزه‌نی و شیروانشاه فرّوخ یاساری آرتیق مغلوب ائتمیشدی.. آدلاری چکیلن دیگر حؤکمدارلارین تورپاقلاری، ائلجه ده، همین تورپاقلارا یییه‌لنمیش سونراکی حاکیملر (مثلا، بایقارا‌نین دؤولتینی اله کئچیرمیش شئیبانیلر) شاه ایسماعیل طرفیندن مغلوب ائدیله‌رک، بو اراضیلرین هامیسی صفویلر ایمپئرییاسی‌نین ترکیبینه قاتیلدی. حتّی گورجوستان و ائرمنیستان تورپاقلاری دا صفویلره تابئع ایدی. بو معنادا صفویلر دؤولتی بوتؤو آذربایجان اراضیسینده آذربایجان اصیللی سولاله طرفیندن ایداره اولونان ایلک مرکزلشدیریلمیش دؤولت ساییلا بیلر.