صفوی ساراییندا تورک دیلی [ایکینجی بؤلوم]
2. صفوی شاهلاری هانسی دیلده یازیشیردیلار؟

     اوّلکی مقاله‌ده صفوی ساراییندا شیفاهی دانیشیق دیلی کیمی تورک دیلیندن گئنیش و حتّی بئله دئمک مومکونسه، موطلق شکیلده ایستیفاده اولوندوغو باره‌ده تاریخی منبعلره ایستینادن معلومات وئریلدی . 
مقاله‌‌نین بو بؤلومونده ایسه صفوی سارایی‌نین دیپلوماتیک یازیشمالاریندا تورک دیلی‌نین رولو باره‌ده ایضاح وئریله‌جک، بو پروبلئم او دؤورون عومومی منظره‌سی کونتئکستینده و یاخین شرق دؤولتلری ایله موقاییسه‌لی شکیلده آراشدیریلاجاق. 
     صفوی ساراییندا تورک دیلی‌نین کیفایت قدر یاییلمیش اولدوغونو ایلک نؤوبه‌ده شاهلارین خاریجی اؤلکه حؤکمدارلارینا گؤندردیکلری مکتوبلار تصدیق ائدیر. صفوی شاهلاری ‌نَینکی اون آلتی، حتّی اون یئددینجی عصرده ده دیپلوماتیک یازیشمالار زامانی تورک دیلیندن ایستیفاده ائدیردیلر. بو گون دونیا موزه‌لرینی و آرخیولری بزه‌ین بعضی مکتوب و سندلر بونو عیانی شکیلده ثوبوتا یئتیریر. صفوی شاهلاری اؤز آنا دیللرینی او قدر چوخ سئویردیلر کی، یالنیز اونلارین دیلینی باشا دوشن حؤکمدارلارا دئییل، آوروپا کراللارینا دا تورک دیلینده مکتوب یازیردیلار. بو، اونلارین اؤز دوغما دیللرینه نه قدر سئوگی و دَیرله یاناشدیقلارینی ایثبات ائدیر. 
  شاه 1. صفی‌نین 1628-29-جو ایللرده آوسترییا ائرس‌هئرسوْقوُ 2. فئردیناندا عونوانلادیغی تورکجه مکتوب آوسترییا‌نین پایتاختی ویانا شهرینده قورونور. فاکتیکی اولاراق سونونجو موستقیل صفوی شاهی ساییلان سولطان حسینین 1695-96-جی ایللرده ساکسوْنییا کوٌرفوٌرستی (گله‌جک کرالی) و وارشاوا هئرسوْقوُ 1. فریدریخ آوقوُستا یازدیغی مکتوب ایسه آلمانییا‌نین درئزدئن شهر آرخیوینده مؤوجوددور. هر ایکی مکتوب او زامانکی سارای ائتیکئتینه اویغون اولاراق دبدبه‌لی، شاهانه ایفاده‌لرله زنگیندیر. البتّه، بو مکتوبلارین دیلینی تمیز دانیشیق تورکجه‌سی کیمی قبول ائتمک اولماز، اونلارین ایچینده عرب و فارس منشألی سؤزلر چوخدور. هر ایکی مکتوب حاقیندا دکتور فئکئتئ لایوْش ایستانبول اونیوئرسیتئتی‌نین تورکیات مجموعه‌سی‌نین 1936-جی ایل تاریخلی 5-جی جیلدینده 9 صحیفه لیک مقاله ایله چیخیش ائتمیش، مکتوبلارین فوتو صورتینی ده مقاله‌‌نین سونوندا وئرمیشدیر. 
   صفویلر دؤورونه عایید آشکار اولونموش باشقا رسمی مکتوبلار اون آلتی-اون یئددینجی عصرلرده اؤلکه داخیلی و بین الخالق یازیشمالاردا تورک دیلیندن ده ایستیفاده ائدیلدیگینی گؤستریر. مؤوضو ایله باغلی منبعلرده بیر نئچه سندین آدی چکیلیر. مثلاً:
شاه اسماعیلین موُسا دوُرغوُت اوغلو آدلی امیره یازدیغی تورکجه مکتوب؛ 
 زین العابدین علی عبدی بَیین "تکمیلات ال-اخبار" اثری‌نین یازیلماسی حاقدا 1. تهماسیبین فرمانی؛ 
صفوی شاهی 2. عبّاسین شیروان بَیلربَیی حاجی منوچهر خانا مکتوبو (آذربایجان تاریخی اوزره قایناقلار (ترتیب ائدن س.الییارلی)، باکی، 2007، ص. 170-175)؛ 
 صفوی شاهی 1.تهماسیبین عوثمانلی شاهزاده‌سی 2. سلیمه مکتوبو (توفیق حاجییئو. آذربایجان ادبی دیلی‌نین تاریخی، باکی، 2012، ص. 264)؛ 
صفوی شاهی 1. صفی‌نین روس چاری میخایل رومانووا مکتوبو (yux. منبع، ص. 490). 
بونلاردان علاوه ده صفویلر دؤورونه عایید تورک دیلینده یازیلمیش بیر نئچه رسمی سند آذربایجان عالیملری طرفیندن آشکارا چیخاریلمیشدیر. 
صفویلر دؤورونه عایید رسمی یازیشمالاردان دانیشارکن، عوثمانلی سارایی‌نین یازیشما تجروبه‌سی ایله موقاییسه‌لر آپارماق یئرینه دوشر. بو معنادا "مجموعه‌-یی مونشآت فریدون بئی" آدلی اون آلتینجی عصر منبعسینه نظر سالماق فایدالیدیر. (ایستانبول، تقویم‌خانه-یی آمیره، هیجری 1265-74-جو، میلادی 1848-58-جی ایللر). " مجموعه‌-یی مونشآت فریدون بئی " و یا داها مشهور آدی ایله دئسک، "مونشآت-اس- سلاطین " اورتا عصرلرده عوثمانلی سولطانلاری‌نین داخیلی و خاریجی یازیشمالارینی احاطه ائدن سندلرین توپلوسودور. بورادا عوثمانلی سولطانلاری‌نین قونشو حؤکمدارلارا مکتوبلاری، اونلارا گؤندریلن نامه‌لر، سولطانلارین اؤز ولیعهدلری و تبعه‌لری ایله یازیشمالاری اؤز عکسینی تاپیب. نامه‌لرین (بعضی ایستیثنالارلا) اوریژینال متنلری وئریلیر. 
    آدی چکیلن منبعنی ورقله‌یرکن، ذئهینلرده دولاشان بعضی سواللارا جاواب تاپماق مومکون اولور. بو گون بیر چوخلاری صفوی دؤولتینده رسمی یازیشمالارین داها چوخ فارس دیلینده آپاریلماسینی ایراد توتورلار. یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی، صفویلر ساراییندا دانیشیق دیلی کیمی تورک دیلی اینکار اولونماز اوستونلوگه مالیک ایدی. لاکین یازیشمالاردا (اساسن، اؤلکه خاریجینه عونوانلانان رسمی مکتوبلاردا) فارس دیلیندن داها چوخ ایستیفاده ائدیلیردی. 
بونون سببلریندن بیری، شوبهه‌سیز کی، صفویلر دؤولتی‌نین چوخ‌میلّتلی و چوخ‌دیللی بیر ایمپئرییا اولماسی ایدی. اونوتماق اولماز کی، یالنیز تورکلر (آذربایجانلیلار) دئییل، بؤیوک سای چکیسینه مالیک اولان فارسلار، ائلجه ده، کوردلر، عربلر، لورلار، افقانلار، میلّی آزلیقلار، غئیری-موسلمان میلّتلر بو ایمپئرییا‌نین تبعه‌سی ایدیلر. اؤلکه‌‌نین پایتاختی شاه عبّاسین زاما‌نیندان باشلایاراق فارسلارین یاشادیغی بؤلگه‌یه عایید اولان ایصفاهاندا یئرلشیردی. ایصفاهان هم جوغرافی جهتدن ایمپئرییا‌نین مرکزی ساییلا بیله‌جک بیر مؤوقئعیه مالیک ایدی، هم ده بورادان صفویلر دؤولتی‌نین "قاینار نؤقطه‌لرینی" - عوثمانلیلارلا و اؤزبکلرله دؤیوش جبهه‌سینی، ائلجه ده، اوکئانا چیخیش اولاراق بؤیوک اهمییت داشییان و بونا گؤره ده آوروپا ایشغالچیلاری‌نین، خوصوصیله، پورتوقاللارین هوجومونا معروض قالان فارس کؤرفزینی نظارت آلتیندا ساخلاماق داها راحات ایدی.

 سارای یازیشمالاری‌نین داها چوخ فارس دیلینده آپاریلماسی‌نین ایکینجی سببینی ایسه او دؤورون ایجتیماعی-سیاسی، ائتیک-مدنی منظره‌سینده آختارماق لازیمدیر. یوخاریدا خاطیرلاتدیغیمیز "مونشآت -اس -سلاطین"ای ورقله‌دیکجه آیدین اولور کی، اون دؤرد-اون بئشنجی عصرلرده موسلمان دؤولتلری‌نین بین الخالق یازیشمالاریندا فارس دیلیندن کیفایت قدر چوخ ایستیفاده ائدیلمیشدیر. حتّی عوثمانلی سولطانلاری اورخان قازی، سولطان 1. مراد، ایلدیریم بایزید، 1. محمت، ایکی مراد، 2. محمت فاتح، 2. بایزید زامانلاریندا (اون دؤرد-اون بئشنجی عصرلر) سارای دفترخاناسیندا فارس دیلی اوستون مؤوقئع توتموشدور. تورک دیلی اؤلکه داخیلی یازیشمالاردا (شاهزاده‌لر، بؤلگه امیرلرینه عونوانلانمیش مکتوبلاردا) داها چوخ تطبیق ائدیلیردی. اون آلتینجی عصرین ایلک اون ایللیکلرینه کیمی عوثمانلی سولطانلاری اؤلکه خاریجینه گؤندردیکلری مکتوبلاردا فارس دیلینه، اؤلکه داخیلی یازیشمالاردا ایسه تورک دیلینه اوستونلوک وئریردیلر. لاکین سولطان سلیمان قانونی‌نین حاکیمییته گلیشیندن سونرا (1520-جی ایل) عوثمانلی سولطانلاری‌نین بین الخالق یازیشمالاریندا دا تورک دیلینین تاثیری جیدی صورتده آرتیر. 
"مونشات -اس -سلاطین"ده‌کی یوزلرله مکتوبدان آیدین اولور کی، اون دؤرد-اون بئشنجی عصرلرده ایسلام دونیاسی‌نین بؤیوک بیر حیصه‌سینده دؤولت سویییه‌سینده یازیشما دیلی محض فارس دیلی ساییلیردی. حتّی هیندیستان حؤکمدارلاری، جلایریلر و تئیموریلر ده عوثمانلی سولطانلارینا مکتوبو فارس دیلینده یازیردیلار. تئیمورون ایلدیریم بایزیده 5 مکتوبوندان 4-او فارس، بیری عرب دیلینده‌دیر. اونون خلفلری شاهرخ میرزه، اولوغ‌بَی و باشقالاری دا عوثمانلی سارایینا فارس دیلینده موراجیعت ائدیردیلر. آنادولونون بؤیوک بیر حیصه سینده حؤکم سورن قارامان اوغوللاری منشا اعتیباریله تورک اولسالار دا، عوثمانلی سارایینا فارس دیلینده مکتوب یازیردیلار. ان ماراقلیسی ایسه بودور کی، آذربایجان تورپاقلاریندا حاکیمیت سورن قاراقویونلو و آغ‌قویونلو حؤکمدارلاری، شیروانشاهلار دا عوثمانلی سولطانلارینا مکتوبو فارس دیلینده یازیر و اونلاردان بو دیلده جاواب آلیردیلار. بوتون بونلاری نظره آلاراق دئیه بیلریک کی، صفوی شاهلاری‌نین بین‌الخالق یازیشمالاردا فارس دیلیندن ایستیفاده ائتمه‌لری او دؤورون رئاللیغیندان دوغان بیر حادیثه ایدی. 
بورادا شاه اسماعیل و سولطان سلیمین تورکجه یازدیقلاری ایکی مکتوب میثالیندا صفوی و عوثمانلی ساراییندا ایشله‌دیلن تورکجه‌نین اوسلوب موقاییسه‌سینی وئرمک ایستردیک. بو موقاییسه نتیجه‌سینده صفویلرینمی یوخسا عوثمانلیلارینمی داها سلیس و تمیز، فارس-عرب عیباره‌لریندن اوزاق تورک دیلینده یازیشما باجاریغینا مالیک اولدوغونو آیدینلاشدیرا بیلریک. موقاییسه اوچون شاه اسماعیلین هیجری 7 ربیع الاوّل 918-جی ایلده (میلادی 23 مای 1512) موسا بی دورغوت اوغلونا گؤندردیگی نامه‌نی و سولطان سلیم یاووزون هیجری 920-جی ایل جمادی الاوّل آیی‌نین آخیرلاریندا (میلادی 1514-جو ایل اییول آیی‌نین آخیرلاری) شاه اسماعیلا گؤندردیگی اوچونجو مکتوبو سئچدیک. 

شاه اسماعیلین مکتوبوندا دئییلیر: 
"بسم الله الرحمان الرحیم. 
ابوالمظفر اسماعیل باهادور 
سؤزوموز 
امیرِ اعظمِ اکرم موسیٰ دورغوت اوغلی عینایت و شفقتیمیزه اومیدوار اوْلندن سونرا شؤیله بیلسون کیم، افتخار العظیم والعیان احمد آغا قرامانلو اوْل طرفه گؤندردوک و اول یئرین ایختییارلیغین کندویه شفقت ائتدوک. گرک کیم مشارالیه سؤزوندن و مصلحتیندن چیخمه‌سون و موتابیعت و یاردیم اونا قیلسون کیم، انشاالله تعالی ، هر نه کیم ائتمک مورادی و ایستگی اولسون، حاصیلدور. گوندن-گونه هر ایش واقع بوُلسا، احمد آغا ایتتیفاقی ایله درگاهِ معلی‌میزه بیلدورسونلر کیم، هر نوع بویوروغیمیز اوْلسه، عمل ائتسون، گؤنلوموزو خوش توتوب، مرحمتیمیزه اومیدوار اولسون. 
تحریراً 7 ربیع الاوّل، سنه 918". 

سولطان سلیمین شاه اسماعیلا اوچونجو مکتوبو ایسه بو جور باشلاییر: 
"اسماعیل باهادور، اصلح آللاه ـو  شأن ـهو. میثالی-لازیم_ول ـامسال واصیل اولیجق معلوم اوْله کی، هتکی-پرده‌یی-ایسلام و حَدَمی-شریعتی-سئید ـول-أنعام ائتمگه (علیه الصلات و والسلام) قییامی-تام گؤستردیگین حدّی-تواتوره یئتیشوب نؤقطه‌یی-طینتی-مضرّات-نیهادینی کی مرکزی-دایره‌یی-فیتنه ـ وو فساددیر، صفهه‌یی-خیطّه‌یی-روزیگاردن ازفاری-خنجرو تیغی-آبدارله حک ائیله‌مک کافّه‌یی-موسلیمینه عوموماً و سلاطینی-اولول-امر و خواقینی-ذولقدره خوصوصاً جومله‌یی-واجیباتدن اییدوگونه ائمه و عولَما کثّر اللاه-و امثالیهیم ایلا یؤومیل-جزا بی-ایسریهیم فتوا وئروب، آنا بیناً محضن ائحیایی-مراسیمی-دینی-محمّدی و ایقامتی-ناموسی-شرایئعی-احمدی ایجلا ایچون لشکری-بیشوماری-خصم-شیکار ایله سنین قصدینه بیلادی-شرقه توجّؤهی-هومایون گؤستروب، مضمونی-شریفینده شاهلیق جهتیندن تحتی-تصرّوفونده اولان نواحی و اراضی سعادتی-ذوللی-ذلیلی-رعیتی-فتح-آیاتیمله موستعسد اولیجق، ار ایسن مئیدانه گله‌سن..." 

گؤروندوگو کیمی، تخمینن عئینی دؤورون محصولو اولمالارینا باخمایاراق، شاه اسماعیلین مکتوبو داها آنلاشیقلی، سلیس و تمیز تورکجه‌ده قلمه آلینمیشدیر. (شاه اسماعیلین شعئیرلری ده بو جور صاف دیله مالیکدیر). لاکین سولطان سلیمین مکتوبوندا عرب-فارس عیباره‌لری قات-قات چوخدور، مکتوبون دیلی آغیر، جومله‌لری اوزوندور. بو یازی اوسلوبو سونرالار (اون آلتینجی عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلایاراق) دیپلوماتیک یازیشمالاردا راست گلینه‌جک ائتیکئت قایدالارینا داها چوخ یاخیندیر.

قایناق: ISLAM.AZ

کؤچورن: عباس ائلچین