صفوی ساراییندا تورک دیلی [اوچونجو بؤلوم]
  3. صفویلر دؤورونده تورک دیللی ادبییّات

    اون بئش-اون آلتینجی عصرلرده تورک دؤولتلرینده تورک دیلینده (فارس دیلی ایله یاناشی) گؤزل شئعیر نومونه‌لری یارادیلیردی. او زامانلار ‌نَینکی خالق ایچینده، حتّی سارایدا دا تورک دیللی ادبییّات کیفایت قدر گئنیش یاییلمیشدی. حؤکمدارلار و وزیرلر بئله، تورکجه شئعیر یازیر، حتّی بو دیلده دیوان یارادیردیلار. خوراساندا امیر حسین بایقارا‌نین وزیری قودرتلی شاعیر علیشیر نوایی، داها سونرالار شئیبانی خانلاری (او جومله‌دن، محمد شئیبانی، عبیدخان) جیغاتای دیلینده یازیردیلار. بؤیوک موغوللار ایمپئرییاسی‌نین بانیسی بابور شاه دا تورکجه گؤزل شئعیر و نثر نومونه‌لری یارادیردی. قاراقویونلو دؤولتی‌نین گوجلو حؤکمداری جهانشاهین "حقیقی" تخلوصو ایله تورکجه دیوانی واردیر. 
عوثمانلی سولطانلاریندان دا بیر چوخو شاعیر اولموشدور. اون بئش-اون آلتینجی عصرلرده حاکیمییت سورموش عوثمانلی سولطانلاری‌نین اکثریتی‌نین شئعیر دیوانلاری واردیر. اولوسلارآراسی تورکمن-تورک اونیوئرسیتئسی، تورک دیلی و ادبییاتی بؤلومو، اؤیرتیم گؤره‌ولیسی شادی آیدین "فارسجا دیوان صاحیبی عوثمانلی سولطانلاری و دیوانلاری‌نین نوسخه‌لری" آدلی مقاله‌ده فارسجا دیوانی اولان عوثمانلی سولطان و شاهزاده‌لری باره‌ده معلومات وئره‌رک، سولطان 2. محمد فاتیحین، سولطان سلیمان قانو‌نی‌نین (تخللوصو مُحِبی)، سولطان 3. مرادین (تخللوصو مرادی)، شاهزاده‌ جم سولطا‌نین (تخللوصو جم) و بایزیدین (تخللوصو شاهی) فارسجا ایله یاناشی، تورکجه ده دیوان صاحیبی اولدوقلارینی یازیر. بعضی تذکیره‌لرده بونلاردان علاوه سولطان 2. بایزیدین (تخللوصو عدلی)، سولطان 2. سلیمین (تخللوصو سلیم)، شاهزاده مصطافا‌نین (تخللوصو مخلصی)، سولطان 3. مرادین (تخللوصو مراد) تورکجه بوتؤو و ناتامام شئعیرلری خاطیرلانیر. 
ماراقلیدیر کی، سولطان سلیم یاووز شئعیر طبعینه مالیک اولسا دا، تورکجه آز شئعیر دئمیش، اساسن فارس دیلینده یاراتمیشدیر. اونون فارس دیلینده دیوانی واردیر. سولطان سلیمین یارادیجیلیغیندان دانیشان دیگر تدقیقاتچیلار دا اونون تورکجه دئییل، فارسجا یازدیغینی قئید ائتمیشلر. شادی آیدین سولطان سلیم حاقیندا دانیشارکن، اونون فارسجا و تورکجه شئعیرلر یازدیغینی بیلدیرسه ده، اثرلری سیراسیندا یالنیز فارسجا دیوا‌نی‌نین آدینی چکیر و 16 فرقلی نوسخه‌سی حاقیندا معلومات وئریر (باخمایاراق کی، عئینی مقاله‌ده باشقا عوثمانلی سولطانلاری‌نین تورک دیلینده ده دیوانی اولدوغونو قئید ائدیر). 
عدنان مَندَرس اونیوئرسیتئتی، فن-ادبییّات فاکولته‌سی، تورک دیلی و ادبییّاتی بؤلومو اوزره موتخصیص حسن گولتکین "یاووز سولطان سلیمین فارسجا بئیتلری ایله ترجومه‌لری" مقاله‌سینده مسله‌یه داها دا آیدینلیق گتیره‌رک، سولطا‌نین نییه تورکجه یوخ، فارسجا شئعیر دئمه‌یه اوستونلوک وئردیگینی ایضاح ائدیر: "دیوا‌نینی تورکجه دئییل، فارسجا شئعیرلر سؤیله‌یه‌رک ترتیب ائتمه‌سی اونون فرقلی جهتیدیر. روایته گؤره، شاه اسماعیلین "ختایی" تخلوصو ایله تورکجه شئعیرلر سؤیله‌یه‌رک، تورک میلّتی‌نین حؤکمدارلیغینا تکباشینا یییه‌لنمک ایستمه‌سی قارشیسیندا یاووز سولطان سلیم ده تورکجه و فارسجا دانیشان بؤلگه خالقی‌نین تک حؤکمداری اولدوغونو تصدیقله‌مک مقصدی ایله فارسجا شئعیرلر سؤیله‌میشدیر" (Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 10/8 Spring 2015, p. 1217-1246).. 
صفوی حؤکمدارلاری سارای اونسیتینده تورک دیلینه اوستونلوک وئردیکلری کیمی ادبی فعالیتده ده بو دیلین دَیرینی قورویوب-ساخلاماغا چالیشیردیلار. شاه اسماعیلین "ختایی" تخلوصو ایله یازدیغی گؤزل غزللر، دؤردلوکلر، "دهنامه" پوئماسی، "نصیحتنامه" مثنویسی ادبییّات تاریخیمیزین شاه اثرلری ساییلیر. اونون اوغلو 1. تهماسیب ده شئعیر طبعینه مالیک ایدی و "بهرامی" تخلوصونو داشیییردی. شاه تهماسیبین فارس دیلی ایله یاناشی، تورک دیلینده ده یازدیغینی مشهور ادبییّات‌شوناس فواد کؤپرولو تصدیق ائتمیشدیر. شاه تهماسیبین سولطان سلیمان قانونی ایله تورکجه موشایره‌سی (شئعیرلشمه‌سی، دئییشمه‌سی) ده منبعلرده اؤز عکسینی تاپیر (باخ: دوکتور محمت نوری چینارجی. صفوی ساراییندا تورکچه شئعیر یازان بیر شهزاده، تورکییه سوسیال آراشتیرمالار درگیسی، ایل 19، سایی 3، ص. 168-169). صفوی شاهلاریندان 2. شاه عبّاس "سانی" تخلوصو ایله تورکجه شئعیرلر دئمیشدیر. بونو اون یئددیینجی عصر تذکیره‌لرینه ایستینادن فواد کؤپرولو، محمدعلی تربییت ("دانیشمندان آذربایجان" کیتابیندا) کیمی اونلو تدقیقاتچیلار دا تصدیق ائتمیشلر. 1. شاه عبّاسین دا آنا دیلینده بعضی شئعیرلری قالمیشدیر. (باخ: اون یئددینجی عصر آذربایجان لیریکاسی (آنتولوگییا)، باکی، 2008، ص. 118). صفوی شاهزاده‌سی ابراهیم میرزه (شاه اسماعیلین نوه‌سی) ده تورکجه خالق ادبییّاتی روحوندا شئعیرلر قوشموشدور. 
آذربایجاندا صفویلره کیمی تورک دیللی ادبییّات عنعنه‌سی فورمالاشمیشدی. عزت‌الدین حسن اوغلو، قاضی برهان الدین، یوسف مداح، قاسم انوار، حامدی، احمد تبریزی، ختایی تبریزی، قول علی، سولی فقیه، مصطفی ضریر ، عمادالدین نسیمی، جهان شاه حقیقی، خلیلی، هدایت و باشقالاری آذربایجان تورکجه‌سینده دَیرلی صنعت اثرلری یاراتمیشدیلار. شاه اسماعیلین موعاصیرلری حبیبی، کشوری، گولشنی، بصیری، فضولی، حقیری ده آذربایجان دیلینده یازیردیلار. شاه اسماعیل ختایی‌نین ساراییندا ملک الشعرا (شاعیرلرین باشچیسی) وظیفه‌سی آذربایجان شاعیری حبیبی‌یه مخصوص ایدی. سارایدا سروری، توفئیلی، قاسمی، شاهی کیمی شاعیرلر بؤیوک حؤرمت صاحیبی ایدیلر. سونراکی دؤورلرده یا بوتونلوکده، یا دا قیسمن آذربایجان دیلینده یازمیش شاعیرلرین سیراسیندا فدایی، یوسف بی اوستاجلو، تبریزلی خلیفه، فضلی، حقیری، رحمتی، روحی، امانی، مجذوب تبریزی، قوسی تبریزی، صائب تبریزی، وحید قزوینی، واعظ قزوینی، عبدالرزاق نئشه و باشقالاری‌نین آدینی چکه بیلریک. شاه سلیمان و شاه سولطان حسین زاما‌نیندا صفوی ساراییندا میرزه محسن تاثیر تبریزی ملک الشعرا ایدی. 
سارایدا بؤیوک نوفوذا مالیک اولان بعضی آذربایجانلی عیانلارین شئعیر طبعی ده واردی، اونلار ادبییّات، رساملیق، بیبلیوقرافییا کیمی ساحه‌لرده فعالیت گؤستریردیلر. مثلا،2.شاه عبّاسین و شاه سلیمانین باش وزیری محمد طاهر وحید قزوینی، 2. شاه عبّاسین ساراییندا خیدمت ائدن طرزی افشار، شاه سلیمانین کاتیبی ملک بی آوچی، شاه عبّاسین، سونرالار ایسه موغول شاهلاری‌نین حکیمی مسیحی، صفوی سارایی‌نین کیتابخاناچیسی صادیق بَی افشار، شاه صفی، 2. شاه عبّاس و شاه سلیمانین دؤورونده سارایدا مسئول وظیفه‌لر توتموش مرتضی‌قولو سولطان شاملو (ظفر) هم ده اؤز قلملرینی شئعیر ساحه سینده اوغورلا سینامیش و تورکجه گؤزل شئعیرلر یازمیشلار. سارایدان کناردا، ویلایتلرده یوکسک وظیفه‌ده چالیشان بعضی عیانلارین دا شئعیر طبعی واردی. مثلا: تبریز شیخ السلامی میرزه صالح تبریزی، قوم دارغاسی و گنجه-قاراباغ بَیلربیی مصاحب گنجوی، مشهد والیسی و هئرات بَیلربَیی صفی‌قولو بی شاملو (صفی)، شیخ الاسلام مؤوزی اهری و باشقالاری .

قایناق: ISLAM.AZ

کؤچورن: عباس ائلچین