خیابانی دؤورونده گونئی آذربایجاندا ادبی موحیط 

   ایسلام قریبلی 

  فیلولوگییا اوزره فلسفه دوكتورو   

    ییرمینجی یوزیللیگین اوللری یاخین و اورتا شرق اؤلكه‌لرینده، او جومله دن شرقین آیریلماز بیر حیصه سی اولان آذربایجاندا اویانیش، اینتیباه دؤورو كیمی خاراكتئریزه اولونور. بو اویانیش و میللی اؤزونودرك سایه‌سینده ایستر شیمالی، ایسترسه ده جنوبی آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی حیاتیندا بیر سیرا یئنیلیكلر مئیدانا چیخدی. آذربایجانین هر ایكی تاییندا آزادلیق حركاتی گئنیش ووسعت آلدی، ان اساسی یئنی ایدئیالارین رواج تاپماسینا، یاییلماسینا ایمكان و شراییط یاراندی.

 چاغداش ساتیریك شاعیر: بابا پونهان   

  آتابابا سئییدعلی اوغلو مددزاده 1948-جی ایل نویابر آیی نین 5-ده باكی شهرینده دونیایا گؤز آچیب.1955-جی ایلده محمد امین رسولزاده قصبه سینده كی  99 سایلی مكتبین بیرینجی صینفینه گئدیب. 1963-جو ایل 8-جی صینیفی بیتیریب. همین ایل باكی رابیطه  تئخنوكومونا داخیل اولوب. 1967-جی ایل اییون آییندا تئخنیكومون مأذونو اولوب، آوقوست آییندا باكی مئتروپولیتئنینده مئكانیك وظیفه سینده ایشله مه یه باشلاییب.  

اویغور توركلرینده فولكلور و ادبیاتین اینكیشافی

یازان: علی شامیل

كؤچورن:عباس ائلچین 

   اؤزت:

   چین خالق رئسپوبلیكاسی نین شینجان -اویغور موختار رایونونو (شینجان اویغور آوتونوم رایونلوك) آذربایجاندان تخمینن دؤرد مین كیلومئترلیك بیر مسافه آییریر. عئینی سویدان اولدوغوموزا گؤره می، یوخسا تاریخین گئدیشیندنمی اوخشار طالعیی یاشاییریق. علاقه لریمیز زامانین سورعتییله آیاقلاشماسا دا، قان یادداشی سایه سینده هله ده ادبی اثرلریمیزین آدلاریندا، مؤوضولاریندا بیر اوخشارلیق وار. توپونیم و شخص آدلاریمیزین دا بؤیوك بیر حیصه سی عئینیدیر.  

  بو گون چینده یاشایان سویداشلاریمیز اویغور، بیز ایسه آذربایجانلی آدلانیریق. هر بیریمیزین ده آیریجا (آز قالا بیر-بیریندن تدریج اولونموش) تاریخی، ادبیات تاریخی، دیل تاریخی و س. یارادیلیب. اصلینده، 20-جی یوز ایله دك آذربایجان توركلری نین ادبیاتی عوثمانلی توركلری نین ادبیاتیندان نه قدر فرقلنیردیسه، اویغورلارین یاراتدیغی ادبی اثرلر ده اؤزبكلرینكیندن بیر او قدر فرقله نیردی. اونا گؤره ده بونلار داها چوخ اوغوز و جیغاتای آدییلا آدلاندیریلیردیلار. بو ایكی قروپ آراسیندا ائله جیدی فرق ده یوخ ایدی. حتّی 19-جو یوز ایلده یاشامیش شاعیرلریمیزین اثرلری آراسیندا جیغاتای توركجه سینده یازیلمیش نومونه لره راست گلیندیگی كیمی، اؤزبكیستاندا یاشامیش شاعیرلر ده 20-جی یوز ایله دك اوغوز توركجه سینده ده قلملرینی سینامیشلار. 

  دونیادا باش وئرن سیاسی حادیثه لر، بیزلری تاثیر آلتینا آلان دؤولتلرین استراتئقلری نین حاضیرلادیغی چوخ سایلی پلانلار ایسه بو فرقی آرتیرماغا خیدمت ائدیردی. بئله لیكله، اویغور فولكلورو، ادبیاتی، اویغور نثری، اویغور پوئزییاسی، اویغور درامچیلیغی و س. تئرمینلر مئیدانا گلدی. اویغور ادیبلری روس تاثیری آلتیندا قالان قارداشلاری آراجیلیغی ایله و یا شخصن روسییا واسیطه سیله دونیانین اینكیشافینی ایزله یرك آوروپا ادبیاتیندان گلمه ژانرلاری دا منیمسه دیلر. چاغداش اویغور درامچیلیغی، اویغور تئاتری بئله جه فورمالاشدی و شؤهرت قازاندی. حاضیردا اویغور دیلی و ادبیاتی چینین شینجان-اویغور موختار رایونوندا، قازاخیستاندا و اؤزبكیستاندا اینكیشاف ائدیر. چینین قوزئیینده بیزیمله عئینی دیل عاییله سینه منسوب اولان خالقلاردان اویغور، قازاخ، قیرغیز، تاتار، اؤزبك، سالور و ساری اویغور توركلری یاشاییرلار.  

  مقاله ده اویغور فولكلوروندان و یازیلی ادبیاتیندان دانیشیلاجاق. بو ادبیاتین عبدالرحیم نیزاری (1776-1849)، صادیر پَلوانی (1798-1871)، توردوش آخون قریبی (19-جو یوزایل)، نوروز آخون ضیایی (19-جو یوزایل)، بیلال ناظیم (1824-99)، عبدالخالیق اویغور (1901-33)، موللا شاكیر (1825-98)، آرمییا نیمشئهیت (1906-72)، زونون قدیری (1911-89)، احمد ضییاتی (1913-89)، لطف اله مُطلیپ (1922-45)، خئویر تؤمور (1922-91)، عبدالرحیم اؤتكور (1923)، تورقون آلماس (1924)، عبدالكریم خوجا (1928-88)، طیبجان علی یوپ(1930-89)، محمدجان صادیق (1934)، عبدو شكور محمدامین (1934-95)، قییوم توردی (1937-97)، زوردون صابیر (1937-98)، قوربان بارات (1939)، محمدعلی زونون (1939)، محمدجان راشیدین (1940)، احد توردی (1940)، بوغدا عبدالله (1941)، جلال الدین بهرام(1942)، تورسون یونوس (1942)، روزی ساییت (1943-2001)، امین احمدی (1944)، محمدامین هوشور (1944)، تورسونجان لیتیپ (1945)، توختی آیوپ (1945)، محمد عوثمانجان ساووت (1946)، نورمحمد توختی (1949)، عبدالله ساووت (1950)، احمد امین(1950) ایبایدوللا ایبراهیم (1951)، محمد باغراش (1952)، خالیده ایسراییل (1952)، اختم عؤمر (1963) و ب. نوماینده لری اویغور دیلی نین زنگینلشمه سی و ایجتیماعی فیكرین فورمالاشماسی اوچون آز ایش گؤرمه میشلر.  

  آچار سؤزلر: شینجان-اویغور، ادبیات، فولكلور، چاغداش درامچیلیق، تئاتر، اوپئرا 

  نووروز بایرامی- تاریخی و كؤكلری باره ده

 عاریف خلیل اوغلو 

خالقیمیزین مین ایللردن بری ائل آراسیندا یاشایان ائله بایراملاری وار كی، یاراناركن نه بیر سؤزونو، نه بیر نغمه سینی یازییا آلیبلار. اولو قایناقلاردان  سوزولوب گلن، بیر-بیریندن اویناق، شوخ، لطافتلی  بایرام نغمه لری، داها ائركن  گؤروش و تصوورلرله  باغلی آیینلر، اعتیقادلار، عادت-عنعنه لر، مراسیملر، تاماشالار نسیللرین یادداشیندا یاشایاراق عصرلر، قرینه لر آشمیش، گلیب بو گونوموزه چاتمیشدیر. 

 قایالار اوزرینده یارانان ایلك «تابلولار»

  آذربایجان اراضیسینده ان قدیم ماددی مدنیت نومونه لری ائ.اَ.8-جی مین ایلیگه تصادوف ائدیر. قدیم مئقالیتیك آبیده لر ، ماغارالار، مودافیعه  تیكیلیلری، كورقانلار، مئتال آلتلر، دولگرلیك، زرگرلیك صنعتی آذربایجان یاشاییش مسكنی اوچون خاراكتئریك اولموشدور. مونومئنتال قایا رسملرینده خالقین مدنیتی و ائستئتیك تصوورلری اؤز ایفاده سینی تاپمیشدیر.  

سینمای كشورهای آسیای میانه

نگاهی كوتاه به سینمای كشورهای آسیای میانه از آغاز تا سال1996.

قزاقستان

قیرقیزستان

ازبكستان

تركمنستان

تاجیكستان

یازان:  یاووز تان یئری 

كؤچورن: عباس ائلچین   

    قارادنیزین قوزئینه یوزایللر اؤنجه گؤچ ائدن، اوغوز بویوندان گلن سویداشلاریمیز قاقائوز (گؤك اوغوز) توركلری، بوگون توركلویو هئچ بیر یئرده گؤرولمه ین بیر باغلیلیقلا یاشاماغا چالیشیرلار. سیخ چالیشمالاری ایله، چتینلیكلره و باسقیلارا باخمایاراق قوردوقلاری اؤزاَرك یؤنتیمله مولدووادا اؤز بایراقلاری آلتیندا یاشاماق اوچون چالیشیرلار. آتا یوردلاریندان آیریلماق، اسلاو ائتكیسی آلتینا گیرمك و چوخ دفعه چئشیدلی باسقیلارلا اویونلارا معروض قالماق، اونلارین اؤز دگرلرینه سیخی سیخییا باغلی قالمالارینی ساغلامیش. بئلجه، دیگر اوغوز بویلولاردان آیریلالی یوزلرجه ایل گئچمه سینه باخمایاراق، هله ده اوغوز آتانین بویونا لاییق اولابیلمك اوچون، چئوره ده كی  چاشیتلارین  عینادینا تورك بیلینجینی یاشاییر، یاشادیرلار.

...................

تركی سنقری (سونقور توركجه سی)

دكتر جواد هئیت

   تركی سنقری لهجه ای است از لهجه های تركی ایرانی كه زبان مادری مردم شهر كوچك سنقر در ٨٣ كیلومتری شمال شرقی كرمانشاه و ده اطراف آن (قلعه فرهادخان و غروه) میباشد. مردم اطراف این نواحی كرد و فارس اند و در نقاط دورتر ترك زبان هستند [منظور ترك میباشد]. این لهجه تركی اولین بار توسط ویندفور windfuhr و بعدا بوسیله پرفسور گ. دورفر (استاد زبانهای تركی دانشگاه گوتینگن آلمان) بررسی و شرح داده شده است.

  تاریخین شانلی بیر صحیفه سینی یازمیش افشارلار  

  افشارلار آذربایجانلیلارین ائتنوگئنئزی نین فورمالاشماسیندا ایشتیراك ائتمیش قدیم تورك طایفاسیدیر. افشار بویو اوغوزلارین 24 بویوندان بیری و قاشقارلی محمودا گؤره، دیوان لغات الترك ده كی  ییرمی ایكی اوغوز بؤلوموندن آلتینجی سیدیر. بو بوی بوز اوخلار قولوندان (ساغ قولوندان)، اوغوز خاقانین اوغلو اولدوز خانین دؤرد اوغلوندان ان بؤیویو اولان افشارین سویوندان گلیر. 

قازاق توركلرینده موللا نصرالدین

یازان: دوچئنت دوكتور عبدالوهاب قارا

كؤچورن: عباس ائلچین

  اؤزَت 

  موللا نصرالدین  هر نه قدر آنادولودا یاشامیش اولسا دا، بوتون تورك دونیاسی نین اورتاق شخصیتینه  دؤنوشموشدور. هر تورك بویو اونو اؤزوندن بیلیر. اونلار اوچون موللانصرالدین اؤز یوردلاریندا یاشامیش بیر شخصیت دیر. چوخونلوقلا اونون آنادولو اینسانی اولدوغونو فرق ائتمزلر بئله. بونون ان گوزل اؤرنكلریندن بیری قازاق توركلرینده كی  موللا نصرالدین آلقیلاماسی و گولمه جه لری دیر. 

  قازاقلار موللا نصرالدینه اؤز لهجه و كولتور اؤزللیكلرینه گؤره  " كوجا ناصیر "  اولاراق آدلاندیرمیشدیرلار. خالق آراسیندا  " كوجاناصیر "  گولمه جه لری چوخ یایغین دیر. اونلار اوچون موللا نصرالدین، یعنی  " كوجا ناصیر "  آلدار كؤسه و ژییرئنشه  شئشئن كیمی قازاقلارین تاریخی و ادبی شخصیت لردن بیری كیمی دیر. 

آچار سؤزلر:

  قازاق ادبیاتی، كوجارناصیر، موللا نصرالدین(نصرالدین هوجا)، ژییرئنشه  شئشئن، آلدار كؤسه 

گیریش:

  خوراسان آغیزلاری  

زمینه ضیایئوا

  قافقاز اونیوئرسیتئتی

كؤچورن: عباس ائلچین

  اؤزَت 

مقاله ده، ایرانین قوزئی دوغوسوندا، تخمینن بیر میلیون اینسان طرفیندن قونوشولان خوراسان آغیزلاری نین دیل اؤزللیكلری قونو ائدینیلمیشدیر. خوراسان توركلری نین نوفوسو بوجنورد، شیروان، قوچان، درگز، اسفرایین كیمی  بؤلگه لرده داها یوغوندور. هله بیر یازی دیلیندن دانیشا بیلمه ریك. بو ندنله آراشدیرمالار آغیزلار اوزرینه  یاپیلمیشدیر. 

  خوراسان توركجه سی باتی تورك یازی دیلی نین اورتاق اؤزللیكلرینی، عینی زاماندا پروتو اوغوز (اصلی اوزون اونلولرین قورونماسی، /ب/ سسی نین قورونماسی كیمی) شكیللری قورودوغو اوچون تورك دیلی آچیسیندان اؤنملیدیر. مقاله ده اسكی شكیللر اساس آلیناراق خوراسان توركجه سی نین بللی باشلی فونتیك اؤزللیكلری گؤستریلمه یه چالیشیلمیشدیر. 

  آچار سؤزلر: باتی تورك یازی دیلی، خوراسان توركلری، خوراسان توركجه سی، خوراسان آغیزلاری 

عبدالرحمان فتعلی بیلی - یاخشی تانیمادیغیمیز قهرمان  

     هر دفعه  ایكینجی دونیا موحاریبه سیندن صؤحبت دوشنده اؤزومدن آسیلی اولمایاراق او دؤورده آلمانلارا قوشولاراق س س ری-یه قارشی دؤیوشن كئچمیش سووئت حربی اسیرلرینی-لئژیونئرلری خاطیرلاییرام. س س ری دؤورونده بیزه اونلاری ان قاتی دوشمن كیمی تقدیم ائتمیشدیلر و نتیجه ده اؤزوموزدن آسیلی اولمایاراق لئژیونئرلره نیفرت بسله ییردیك. اونلار گؤزوموزده میلت خایینی، ساتقین، آلمانلارین نؤكرلری و میلتینی سئومه ین سیماسیز بیر آداملار ایدیلر... آما مرحوم خالق شاعیریمیز بختییار واهابزادنین ده دئدیگی كیمی سن دئمه دونیا فیرلانیرمیش. و بو فیرلانان دونیا ایله بیز ده فیرلانا-فیرلانا گونلرین بیر گونو گؤردوك كی، لئژیونئرلرین دئمك اولار كی، هئچ ده هامیسی ساتقین دئییل، میلتینی خالقینی سئون، آلمانلارین طرفینده منسوب اولدوقلاری میلتلرین آزادلیقلاری اوغروندا موباریزه آپاران قهرمانلارمیش...  

جئیهون بایراملی 

          بو گون دونیادا قوردلا باغلی چوخلو میقداردا یئر آدی، عادت-عنعنه لر، مراسیملر واردیر كی، بو دا قوردون اینسان یادداشیندا اؤزونه یئر توتماسینی، بو نادیر جانلی نین حقیقتن جسارت، مردلیك، دوزگونلوك، همچنین، آزادلیق سیموولو اولماسینی گؤستریر. اگر آمئریكادا یاشایان ماییا طایفالاری بو گون ده قوردا سیتاییش ائدیرسه، رومانین سیموولو كیمی قورد قبول ائدیلیرسه، دئمك، قوردلار هئچ ده اینسانلارا ضرر وئرن یوخ، عكسینه، دونیامیزی اَیریلیكلردن تمیزله مك كیمی تانری میسسییاسینی اؤز اوزرینه گؤتورموش بیر جانلیدیرلار....................

آذربایجاندا كاریكاتور صنعتی 

      آذربایجاندا كاریكاتورون یارانماسی و یئنی بیر ژانر كیمی ترققی تاپماسی، بیلاواسیطه  " موللا نصرالدین"  ژورنالی نین آدی ایله باغلیدیر. آذربایجان خالقی نین ایجتیماعی و مدنی شعوورونون اینكیشافیندا موهوم رول اوینامیش بو ژورنالی جلیل محمدقولوزاده نین دئدیگی كیمی، حیاتین اؤزو یاراتمیشدیر.20. عصر آذربایجان ساتیریك مطبوعاتی نین نوفوذو و تاثیر دایره سی اولدوقجا گئنیش اولموشدور. او، بیر طرفدن آوروپا و روس ساتیریك مطبوعاتی ایله قارشیلیقلی علاقه  شراییطینده اینكیشاف ائده رك كامیللشمیش، دیگر طرفدن ایسه یاخین شرق، اورتا آسیا، وولقا بویو، كریم، داغیستان خالقلاری نین ساتیریك مطبوعاتی نین یارانیب اینكیشاف ائتمه سینه موثبت تاثیر گؤسترمیش، ایران ساتیریك مطبوعاتی نین و ساتیریك قرافیكاسی نین اینكیشافیندا فؤوق العلده رول اوینامیشدیر. محض  "موللا نصرالدین"  ژورنالی نین تاثیری آلتیندا آذربایجاندا  " بهلول "  (1907)،  " زنبور "  (1909-1910)،  " میرات "  (1910)،  " آن "  (1910-1911)،  " كل نیت " (1912- 1913)،  " لك-لك "  (1914)،  " طوطی "  (1914-1917)،  " مزه لی "  (1914-1915)،  " بابای-امیر "  (1915-1916)، تارتان-پارتان (1918)،  " شئیپور "  (1918-1919)،  " زنبور "  (1919)،  " مشعل "  (1919-1920) كیمی آذربایجان دیلینده نشر اولونان ساتیریك ژورناللارلا یاناشی بو دؤور باكیدا روس دیلینده  " جیگیت "  (1907-1918)،  " وای-وای "  (1908)،  " باكینسكوئ قورئ "  (1908-1909)،  " بیچ "  (1909-1915)،  " آدسكایا پوچتا’1 (1909-1910)،  " باكینسكیئ سترئلی "  (1910)،  " بارابان "  (1912-1913) كیمی ساتیریك ژورناللار دا درج اولونوردو.

    .............

  مطبوعات تاریخیمیزده  " موللا نصرالدین"  ژورنالی: میللی مدنی نایلییت كیمی   

  شفق ناصیر  

     20. عصر آذربایجان ادبیاتی نین گؤركملی نوماینده لریندن اولان قودرتلی سؤز اوستاسی، یازیچی-دراماتورق ج.محمدقولوزاده نین ادبی-پوبلیسیست فعالیتینده  " موللا نصرالدین"  ساتیریك مجموعه سی خوصوصی بیر صحیفه  تشكیل ائدیر. ان باشلیجاسی، اونا گؤره كی، بو مجموعه میللی مطبوعاتیمیزین اؤزونه قدركی و اؤزوندن سونراكی قزئت و ژورناللاردان فرقلی اولاراق یئنی بیر ایجتیماعی موحیطین، ادبی دؤورون تملینی قویوب. ائله جه ده ساتیریك ژورنالیستیكانین یارانماسی و اینكیشافی پروسئسینه تكان وئریب. گؤركملی ادبیاتشوناس-عالیم، تنقیدچی ا.میراحمدوو  " آذربایجان موللا نصرالدینی "  اثرینده یازیردی:  " هئچ شوبهه سیز، آذربایجان ساتیریك ژورنالیستیكاسی نین تشككول تاپماسی اوچون  "موللا نصرالدین"  گوجلو عامیللردن بیری، هر جهتدن گؤزل نومونه،  " رهنوما "  (محمدقولوزاده) ایدی. محمدقولوزاده، صابیر، حاقوئردی یئو، نظمی، فایق، اوردوبادی، غمكوسار و باشقا موللا نصرالدینچیلر ساتیرا یولونا دوشنلره یالنیز ایدئیا تاثیری گؤسترمكله قالماییب، ندن و نئجه یازماغی دا اؤیرتمه یه چالیشیر، باشقا سؤزله، ساتیرانین اینكیشافی نامینه ایفشا هدفی، پرئدمئتی، گولوش اوصوللاری و واسیطه لری حاقیندا ادبی-ائستئتیك پرینسیپلری ده بدیعی یارادیجیلیق پراكتیكاسیندا و مقاله لرینده ایشله ییب حاضیرلاییردیلار " . او، هم ده  " موللا نصرالدین" ای خالقین معنوی-روحی عالمینده بؤیوك یئنیلیكلر عمله گلمه سینه تكان وئرمیش بیر باشلیجا قوووه حساب ائدیردی.