آز بوْیوُ

پروفئسور دوکتور فریدون آغاسی اوغلو

  «آذربایجان قدیمدن تورکلرین اؤلکه‌سیدیر» (ابن هشام)

      آذربایجان اؤلکه آدی‌نین کؤکونده‌کی آذر بوْی آدی‌نین یارانماسیندا اساس اؤزک اولان آز بوْیو تورک ائتنوسو ایچینده چوخ‌سایلی سویلاردان بیری ایدی. آزییا//آسییا آدینداکی پارالئللیک کیمی، آز ائتنونیمی‌نین ده آس واریانتی گئنیش یاییلمیشدیر. بئله یاییلما‌نین سببی آز/آس بوْیلاری‌نین واختیله قدیم آذربایجاندان باتی، قوزئی و دوغو اؤلکه‌لره اولان کؤچو ایله باغلیدیر. اوچ-دؤرد مین ایلدیر کی، بو بوْیلار تاریخی منبعلرده خاطیرلانیر، لاکین اونلارین ائتنیک منسوبییتی باره‌ده عئلمی ادبییّاتدا هله ده توتارلی سون سؤز دئییلمه‌میشدیر، حالبوکی آز/آس حاقینداکی بلگه‌لر بؤیوک بیر مونوقرافییا اوچون کیفایت قدر معلومات وئریر. گؤرونور، باشقا میلّتلرین عالیملری اوچون او قدر ده اهمییّت کسب ائتمه‌ین بو پروبلئمین چؤزولمه‌سی اوچون خالقیمیزین و اؤلکه‌میزین آدی‌نین یارانماسیندا موهوم یئر توتان بو بوْیلارین تاریخینی اؤزوموز اؤیرنمه‌لی‌ییک.

 بللیدیر کی، هر هانسی بیر بوْیون آدی اونون داخیل اولدوغو خالقین ایچینده اوزون مودّت سوْی‌آدی (ائتنونیم) کیمی یاشاییر. بو باخیمدان، اؤزبک، آلتای، قاراقالپاق و سایر تورک خالقلاری‌نین ترکیبینده اوُروق، سوْی، بوْی آدی کیمی ایشلنن آز/آس ائتنونیمینه (4، 11، 19-20؛ 14، 240-247) و گؤی-تورک یازیلاریندا آز بودون (آز خالقی) و آز-کیشی (آز آدامی) آدینا، کوبان ائپیقرافییاسیندا ائرئن آز آییریلتیم[eren az ayırıltım] (آز ارنلریندن آیریلدیم) ایفاده‌سینه راست گلمک اولور.

    موختلیف تورک خالقلاری‌نین بوْی-سوْی (طایفا-نسیل) بؤلگوسو کیمی دیقّتی چکن و ترکیبینده آز/آس کومپونئنتینی یاشادان ائتنونیملر بؤیوک ماراق کسب ائدیر. مثلا، باشقورت-کاتای بوْیونداکی آس، آسسی سوْیلاری، بالکارلارین آس آدلانماسی، اؤزبکلرین 32 اساس بوْیو سیراسیندا آ.وامبئری‌نین آس بوْیونو قئید ائتمه‌سی (3، 302)، قیرغیزلاردا آزیق بوْیو، نهایت، قدیم آذربایجان اهالیسی‌نین آز آدلانان بیر قیسمی‌نین سونرالار آذر بوْیو کیمی تا‌نینماسی آزلارین تورکلوگونه شوبهه یئری قویمور. لاکین آز بوْیونون گئنیش جوغرافی اراضیلرده گؤرونمه‌سی اونلارین ائتنیک منشایی حاقیندا بعضی تدقیقاتچیلارین یانلیش فیکیر سؤیله‌مه‌سینه سبب اولموشدور.

 بئله کی، و.و.بارتولد تورکئشلری آز و توُخسی بوْیلاری‌نین بیرلشمه‌سی حساب ائتمیش (1، 585)، کول‌تگین آبیده‌سینده‌کی آزلاری (آز بوُدون) ایسه یئنی‌سئی اوْستیاکلاری ایله عئینیلشدیرمیشدیر (1، 43). ذ.و.توغان بیر یئرده آسلاری ساقالارین ترکیبینده تورک بوْیو کیمی وئریرسه ده (2، 39)، دیگر یئرده اونلاری قدیمدن تورکلره قاریشمیش بیر ایران قؤومو، یاخود ساقا و هونلارین ایچینده ارییَن بیر ایرانی طایفا آدلاندیریر (2، 53، 422). آز/آس بوْیلارینی های-ائرمنی (قر.کاپانسیان، س.پئتروسیان)، اوْسئتین (و.ای.آبایئو) و دیگر خالقلارلا عئینیلشدیرنلر ده واردیر. حالبوکی، بیر-ایکی سؤز اوخشارلیغینا اساسلانیب، بئله جیدی عئلمی فیکیر سؤیله‌مک دوغرو دئییل. اگر اوخشارلیق وارسا، ان آزی بو اوخشارلیق همین خالقین دیلینده و اونوماستیکاسیندا دا سیستئم تشکیل ائتمه‌لیدیر.

      گؤروندوگو کیمی، آز/آس بوْیو تکجه آذر تورکلری‌نین دئییل، بیر سیرا دیگر تورک بوْیلاری سیستئمینده ده موهوم یئر توتور. بوندان باشقا، سوْی‌آدی قدیم تورک آنتروپونیمیکاسی‌نین خوصوصییتی کیمی شخص آدلارینا دا قوشولور، اونون هانسی سویدان اولدوغونو بیلدیریر. مثلا، اون یئددینجی عصرده فارسجا یازیلمیش «دستور الملک» اثرینده سادالانان بیر سیرا شخصین آدیندا آس بوْی‌آدی واردیر:

 غایب نظر بَی آتالیق آس،

 خورّم بَی حاجی پروانه‌چی آس،

 محمد حاکیم بَی میرزه آس،

 محمود بَی کاتاغان آس (4، 20).

      بوراداکی آد-تیتول-سوْی‌آدی دوزومو قانونا اویغون حالدیر. ب.خ.کارمیشئوا گؤستریر کی، «شیبانی نامه» (16. عصر) آبیده‌سینده آس سوْی‌آدی نایمان، دوُرمان، کوُشچو بوْیلاری ایله یاناشی خاطیرلانیر و اورتا آسییا تورکلرینده آس-نایمان، آس-سارای، جامان-آس سوی‌بیرلشمه‌لری فورماسی دا تاریخی فاکتدیر (4، 19). سادالانان اونوماستیک واحیدلرین تورکلره عایید اولماسینی ایضاح ائتمه‌یه احتییاج یوخدور. بو سیرایا کلاودی پتولئمئیین (2. عصر) قوزئی قافقازدا گؤستردیگی آستوریکان (اس-توریکان) بوْیونو (23، 149)، طبری‌نین (13. عصر) قئید ائتدیگی آستارخان (آس-تارکان) آدینی، «کارتلیس-تسخوورئبا» گورجو آبیده‌سینده باقاتور آسپاروخ (آس-پاروک) آدینی، م.کاشغاری‌نین اوغوز بَیلریندن بیری‌نین آدی کیمی وئردیگی آزاق آدینی (ی، 66) و واختیله ایندیکی قاراچای-چرکز اؤلکه‌سینده امیر تئیمورا قارشی دؤیوشن بوری-بئردی آدلی شخصین باشچیسی اولدوغو آس بوْیونو (24، 215) دا تاریخی فاکتلار کیمی علاوه ائتمک اولار. بو دا بللیدیر کی، سوْی‌آدی چوخ واخت همین سویون یاشادیغی بؤلگه‌ده توپونیم کیمی ده یاییلیر؛ اورتا آسییادا آس، آسسا، سیردریا اطرافیندا آسا، آسناس، آسار، اورال و وولقا-کاما بؤلگه‌لرینده آسسی، آسیلی، آسی، آشا، کریمدا آسس، بؤیوک-آسس، تئمئس-آسس، آسسی-جوراکچی، کیچیک-آس و س. اسکی و یئنی ائرمنی منبعلری تورک بوْیلاری یاشایان آنادولو-ایران-قافقاز بؤلگه‌لرینده آز/آس سوْی‌آدینی عکس ائتدیرن خئیلی داغ، چای، کند، اوبا آدی - توپونیم قئید ائتمیشدیر؛

      آز، آزا، آزالی، آزالو، آزاخ، آزای-شئن، آشاغی آزا، وئرین (یوخاری) آزا، آزانلی، آزاراحمدلی، آزاکلار، آزبوغا//آس‌بوغا، آزیار (آزار!)، آز-کالا، آزمانا، آز-پینار (آز بولاغی)، آسیلار، آسلی، آسکارا، آسمان، آسنی، آسپاکان، آسپئک، آسیاتسپور (آس چوخورو)، آسیاتسور (آس دره‌سی)، آشتاراک و س. (5؛ 17، 335-339).

     گؤروندوگو کیمی، آز بوْیلاری تورک اونوماستیکاسیندا مؤحکم بیر سیستئم تشکیل ائدیر. اونا گؤره ده، موعاصیر تورک خالقلاری داخیلینده آس سویونون ایزینی آختاران تورکولوقلار یانیلمامیشلار. م.ز.ذکی‌یئو وولقابوْیو تورکلرده (7، 178)، ر.ق.کوزئیئو باشقورتلاردا (6، 228-230)، ل.س.تولستووا اؤزبکلرده (4، 11) آس بوْیلارینی تدقیق ائتمیش، ای.م.میزی‌یئو قونشو خالقلارین، خوصوصیله ایران‌دیللی اوْسئتینلرین بالکار تورکلرینی آسی، آسیاق، قاراچای تورکلرینی ایسه ستور-آسیاق (بؤیوک آسلار) آدلاندیرماسی سببینی آراشدیرمیش (8، 78)، ج.جعفروو آسلارین آذربایجانداکی دامغالاریندان بحث ائتمیشدیر (9، 29-36). بو مؤوضویا بیز ده موختلیف یازیلاریمیزدا توخونموش، آز، آذر، آذربایجان، خزر، کاسپی آدلاری‌نین عئینی منشادن تؤره‌دیگینی یازمیشدیق (10، 115-116؛ 11، 271؛ 12، 102). لاکین سادالانان بو آراشدیرمالارین هئچ بیری آس بوْیو حاقیندا تام تصوور یاراتمیر، چونکی همین یازیلار آس مسله‌سی‌نین یالنیز بعضی جهتلرینه توخونور، پروبلئمی هرطرفلی ایشیقلاندیرمیر.

     بعضی تاریخی منبعلرده آز/آس ائتنونیمی یاز//هاز فورمالاری ایله ده ایشلنمیشدیر. همین فورمالاری ی، ه سس آرتیمی کیمی دوشونمک اولاردی، لاکین بو ائتنونیمین ک، خ ایله ایشلنن (کاز، کاس، خاز) فورمالاری دا وار. مثلا، آزاق دنیزی آز بوْی‌آدینی عکس ائتدیردیگی کیمی، اورخون چایی‌نین قوزئی-باتیسیندا کاس‌وْقوْل (کاس گؤلو) و خزر دنیزی‌نین آدی دا کاس//خز-ار بوْیلاری‌نین آدینی بیلدیریر. بو حالدا نه سس آرتیمیندان، نه ده سس دوشوموندن صؤحبت گئده بیلمز. بورادا بوتون مؤوجود فورمالارین یارانماسینی ایضاح ائده بیله‌جک یوزوما یالنیز لارینقال نظرییه کؤمک ائده بیلر. یعنی پروتو-تورک دیالئکتلری فورمالاشان چاغلاردا آس سوْی‌آدیندا بوغاز توتولماسی ایله تلفّوظ اولونان لارینقال ’آ سایتی‌نین توتولما حیصه‌سی بیر دیالئکتده تمیزلنمیش، دیگر دیالئکتده ک، خ، ه صامیتینه چئوریلمیشدیر (11، 122-124):

    قدیم آذربایجاندا فورمالاشان آز بوْیلاری کور-آراز مدنییّتیندن سونراکی چاغلاردا غریبه طالع یاشامیشلار. اونلارین بیر قیسمی آذربایجان - کیچیک آسییا - آوروپا بوْیونجا ایسلاندییایا قدر گئدیب چیخمیش، دیگر قیسمی قوزئی قافقاز و تورکوستانا کؤچ ائتمیشدیر. آتا یورددا قالانلار ایسه آذربایجا‌نین موختلیف بؤلگه‌لرینه سپه‌لنمیشلر. قوزئی قافقاز و اورتا آسییادا آز بوْیلاری‌نین قویدوغو ایزلره یوخاریدا توخوندوق، بیر نئچه سؤز ده آتا یورددا قالان و آوروپایا گئدن آس//آز بوْیلاری حاقیندا دئیک.

     اورارتو چاری 1. آرقیشتی‌نین واختیندا (م.اؤ.8. عصر) اورارتولار وان گؤلو حؤوضه‌سیندن چیخیب آرازی کئچیرلر و آزا اؤلکه‌سینی (ایروان چوخورونو) ضبط ائدیرلر. اوّللر اورارتو یازیلاریندا «دوشمن اؤلکه» کیمی وئریلن آزا اؤلکه‌سینی توتاندان سونرا 1. آرقیشتی آراز چایی‌نین سول ساهیلینده، ایندیکی سردارآباد (آرماویر) کندی اراضیسینده آرقیشتیخینیلی قالاسینی تیکیر، آزا اؤلکه‌سینه کاناللار چکیر (13، 32-33). موتخصیصلر آزا آدی‌نین اورارتو یازیسیندا ائتنو-توپونیم اولدوغونو قئید ائدیرلر (22، 303-304). آزا اؤلکه‌سی‌نین باتی سینیرینا عایید بیر منطقه‌نین ده آدی رومالیلارین یول خریطه‌سینده آزا شکلینده یازیلمیشدیر کی، بونو دا آزا و هازا شکلینده اوخوماق اولار (21، 45). لاکین سترابونون واختیندا آزا اؤلکه‌سی آرتیق آزار (ازر) فورماسینی آلمیشدی. او یازیر کی، آراز چایی «آزار یا‌نیندان آخیر… آراکسئنا دوزوندن کئچیب، کاسپی دنیزینه تؤکولور» (سترابون، اون بیر، 14، 3). بو تاریخی معلوماتلاردان گؤرونور کی، غربی آذربایجا‌نین ایروان بؤلگه‌سی قدیم چاغلاردا آذر اؤلکه‌سی آدلانمیشدیر و آرازبوْیو منطقه‌لرده آذرله یاناشی، داها قدیم آزا فورماسی دا ایشلک اولموشدور. ناخچیواندا بو گون ده یوخاری آزا آدلی کند واردیر.

     ایسلاندییایا قدر گئدیب چیخان آس بوْیلاری حاقیندا دا ماراقلی تاریخی معلوماتلار واردیر. بیر مقاله توتوموندا بوتون منبعلره توخونماق مومکون دئییل، بئله منبعلردن یالنیز بیرینه، ائله ایسلاندلارین اؤز یازیلی آبیده‌سی اولان «کیچیک ائددا» اثرینه باخاق. ایسلاندییادا سنورری ستورلوسونون 1222-1225-جی ایللر آراسیندا قدیم ساقالاردان ایستیفاده ائده‌رک قلمه آلدیغی بو اثرده گؤستریلیر کی، آس بوْیو تروْیا (توُر-اوْوا) شهریندن چیخیب آوروپا‌نین قوزئیینده‌کی ساکس اؤلکه‌سینه گلیر، سونرا یئرلی اهالی ایله قایناییب-قاریشان آسلار چوخالاراق، داها قوزئی بؤلگه‌لره، ایندیکی ایسوئچ و نوروئچ اراضیلرینه یاییلیرلار. اونلارین ایسلاندییایا سککیز-دوققوزنجی عصرلرده گئتمه‌سی ایسه بیزه آوروپا تاریخیندن بللیدیر. یعنی آسلار تروْیادان چیخاندان مین ایل سونرا اونلارین قوزئی آوروپاداکی تؤره‌مه‌لری ایسلاندییایا گئتمیشلر. قاییداق ائددایا.

 مؤلیف یازیر کی، یئرلی اهالی ایندییه‌دک گؤردوگو اینسانلارا بنزه‌مه‌ین آسییادان گلمیش بو گؤزل گؤرکملی غریب آسلاری ماراقلا قارشیلادی، اونلارا اراضی وئردی. آس گنجلری یئرلی قیزلارلا ائولندی، آسلارین سایی گئت-گئده آرتدی. س.ستورلوسون قئید ائدیر کی، او دؤوردن چوخ زامان کئچسه ده، هله ده یازیلی قایناقلار آسلارین آسییادان گتیردیگی آدلاری ساخلاییر. یئری گلمیشکن، بئله آدلاردان بیر نئچه‌سینی بورادا خاطیرلادیم:

 یئر آدی: آسقارد (آس مسکنی، آس کندی)

 چای آدلاری: گؤل، اوْروُن، قؤپول، قؤمول، ائیکین

 شخص آدلاری: آنار، توْرکئل (تورک‌ائل)، آتلی، قاملی، یئکول، ائقیل، ائرپ،

 ائیریک، قانقلئری، بوری (بؤرو؟)، قوُنن، قوُنلاوُق، ائینار، ائللی، آسلاوُق، آسدیس و س.

 همین آبیده‌ده بئله ایفاده و جومله‌لر ده وار:

 «تروْیا تورک اؤلکه‌سیدیر» (25، 10)؛ «تورکلرین اؤلکه‌سینی ترک ائدیب» (25، 11)؛ آوروپایا گلن آسلار بورایا تورک عادت-عنعنه‌سی گتیردی و «بورادا تورکلرین وردیش ائتدیگی قانونلار تطبیق اولوندو» (25، 12).

 گؤروندوگو کیمی، تکجه بیر ایسلاند آبیده‌سی 3 مین ایل اول قدیم آذربایجاندان تروْیایا، اورادان دا آوروپایا گئدن و اؤزو ایله تورک آدلارینی، تورک تؤره‌لرینی (قانونلارینی) آپاران آس بوْیو حاقیندا نه قدر فاکت وئریر. اونا گؤره ده، اؤز اولو بابالاری‌نین ایزینی قوبوستان قایالاریندا آختاران مشهور نوروئچ عالیمی تور هئیئردالا باخاندا، آذر تورکلری‌نین کؤکونو مونقولوستان چؤللرینده آختاران تاریخچیلریمیزی و تورکولوقلاریمیزی آنلاماق اولمور.

      بؤیوک کؤچلرین ایشتیراکچیسی اولان آس بوْیلاری باتیدا گئرمان طایفالاری ایچینده اریییب تورک دیلینی ایتیرمیشدیر، دوغودا ایران، قوزئیده فین-اوقور و قافقاز طایفالاری ایله قایناییب-قاریشسا دا، تورک دیلینی ساخلایا بیلمیشدیر، لاکین بئله قاریشمالار آس بوْیلاری حاقیندا یاریمچیق معلوماتی اولان بعضی عالیملرین یانلیش فیکیر سؤیله‌مه‌سینه ده سبب اولموشدور.

 بئله‌لیکله، زامان-زامان بوتؤو آوراسییایا یاییلان تورک ائتنوسونون ایچینده همیشه یاشارلیغی ایله سئچیلن، آزیخ ماغاراسیندان توتموش قوزئی، گونئی، باتی آذربایجان بؤلگه‌لرینده و آزوو (آزاق) دنیزینه قدر موختلیف اؤلکه‌لرده ایزینی قویان قدیم آز بوْیونون تاریخی اولدوقجا ماراقلی صحیفه‌لرله دولودور. بو صحیفه‌لری اوخوماغین واختی ایسه چوخدان چاتمیشدیر .

کؤچورن:عباس ائلچین