تركی سنقری (سونقور توركجه سی)

دكتر جواد هئیت

   تركی سنقری لهجه ای است از لهجه های تركی ایرانی كه زبان مادری مردم شهر كوچك سنقر در ٨٣ كیلومتری شمال شرقی كرمانشاه و ده اطراف آن (قلعه فرهادخان و غروه) میباشد. مردم اطراف این نواحی كرد و فارس اند و در نقاط دورتر ترك زبان هستند [منظور ترك میباشد]. این لهجه تركی اولین بار توسط ویندفور windfuhr و بعدا بوسیله پرفسور گ. دورفر (استاد زبانهای تركی دانشگاه گوتینگن آلمان) بررسی و شرح داده شده است.

  تاریخین شانلی بیر صحیفه سینی یازمیش افشارلار  

  افشارلار آذربایجانلیلارین ائتنوگئنئزی نین فورمالاشماسیندا ایشتیراك ائتمیش قدیم تورك طایفاسیدیر. افشار بویو اوغوزلارین 24 بویوندان بیری و قاشقارلی محمودا گؤره، دیوان لغات الترك ده كی  ییرمی ایكی اوغوز بؤلوموندن آلتینجی سیدیر. بو بوی بوز اوخلار قولوندان (ساغ قولوندان)، اوغوز خاقانین اوغلو اولدوز خانین دؤرد اوغلوندان ان بؤیویو اولان افشارین سویوندان گلیر. 

قازاق توركلرینده موللا نصرالدین

یازان: دوچئنت دوكتور عبدالوهاب قارا

كؤچورن: عباس ائلچین

  اؤزَت 

  موللا نصرالدین  هر نه قدر آنادولودا یاشامیش اولسا دا، بوتون تورك دونیاسی نین اورتاق شخصیتینه  دؤنوشموشدور. هر تورك بویو اونو اؤزوندن بیلیر. اونلار اوچون موللانصرالدین اؤز یوردلاریندا یاشامیش بیر شخصیت دیر. چوخونلوقلا اونون آنادولو اینسانی اولدوغونو فرق ائتمزلر بئله. بونون ان گوزل اؤرنكلریندن بیری قازاق توركلرینده كی  موللا نصرالدین آلقیلاماسی و گولمه جه لری دیر. 

  قازاقلار موللا نصرالدینه اؤز لهجه و كولتور اؤزللیكلرینه گؤره  " كوجا ناصیر "  اولاراق آدلاندیرمیشدیرلار. خالق آراسیندا  " كوجاناصیر "  گولمه جه لری چوخ یایغین دیر. اونلار اوچون موللا نصرالدین، یعنی  " كوجا ناصیر "  آلدار كؤسه و ژییرئنشه  شئشئن كیمی قازاقلارین تاریخی و ادبی شخصیت لردن بیری كیمی دیر. 

آچار سؤزلر:

  قازاق ادبیاتی، كوجارناصیر، موللا نصرالدین(نصرالدین هوجا)، ژییرئنشه  شئشئن، آلدار كؤسه 

گیریش:

  خوراسان آغیزلاری  

زمینه ضیایئوا

  قافقاز اونیوئرسیتئتی

كؤچورن: عباس ائلچین

  اؤزَت 

مقاله ده، ایرانین قوزئی دوغوسوندا، تخمینن بیر میلیون اینسان طرفیندن قونوشولان خوراسان آغیزلاری نین دیل اؤزللیكلری قونو ائدینیلمیشدیر. خوراسان توركلری نین نوفوسو بوجنورد، شیروان، قوچان، درگز، اسفرایین كیمی  بؤلگه لرده داها یوغوندور. هله بیر یازی دیلیندن دانیشا بیلمه ریك. بو ندنله آراشدیرمالار آغیزلار اوزرینه  یاپیلمیشدیر. 

  خوراسان توركجه سی باتی تورك یازی دیلی نین اورتاق اؤزللیكلرینی، عینی زاماندا پروتو اوغوز (اصلی اوزون اونلولرین قورونماسی، /ب/ سسی نین قورونماسی كیمی) شكیللری قورودوغو اوچون تورك دیلی آچیسیندان اؤنملیدیر. مقاله ده اسكی شكیللر اساس آلیناراق خوراسان توركجه سی نین بللی باشلی فونتیك اؤزللیكلری گؤستریلمه یه چالیشیلمیشدیر. 

  آچار سؤزلر: باتی تورك یازی دیلی، خوراسان توركلری، خوراسان توركجه سی، خوراسان آغیزلاری 

عبدالرحمان فتعلی بیلی - یاخشی تانیمادیغیمیز قهرمان  

     هر دفعه  ایكینجی دونیا موحاریبه سیندن صؤحبت دوشنده اؤزومدن آسیلی اولمایاراق او دؤورده آلمانلارا قوشولاراق س س ری-یه قارشی دؤیوشن كئچمیش سووئت حربی اسیرلرینی-لئژیونئرلری خاطیرلاییرام. س س ری دؤورونده بیزه اونلاری ان قاتی دوشمن كیمی تقدیم ائتمیشدیلر و نتیجه ده اؤزوموزدن آسیلی اولمایاراق لئژیونئرلره نیفرت بسله ییردیك. اونلار گؤزوموزده میلت خایینی، ساتقین، آلمانلارین نؤكرلری و میلتینی سئومه ین سیماسیز بیر آداملار ایدیلر... آما مرحوم خالق شاعیریمیز بختییار واهابزادنین ده دئدیگی كیمی سن دئمه دونیا فیرلانیرمیش. و بو فیرلانان دونیا ایله بیز ده فیرلانا-فیرلانا گونلرین بیر گونو گؤردوك كی، لئژیونئرلرین دئمك اولار كی، هئچ ده هامیسی ساتقین دئییل، میلتینی خالقینی سئون، آلمانلارین طرفینده منسوب اولدوقلاری میلتلرین آزادلیقلاری اوغروندا موباریزه آپاران قهرمانلارمیش...  

جئیهون بایراملی 

          بو گون دونیادا قوردلا باغلی چوخلو میقداردا یئر آدی، عادت-عنعنه لر، مراسیملر واردیر كی، بو دا قوردون اینسان یادداشیندا اؤزونه یئر توتماسینی، بو نادیر جانلی نین حقیقتن جسارت، مردلیك، دوزگونلوك، همچنین، آزادلیق سیموولو اولماسینی گؤستریر. اگر آمئریكادا یاشایان ماییا طایفالاری بو گون ده قوردا سیتاییش ائدیرسه، رومانین سیموولو كیمی قورد قبول ائدیلیرسه، دئمك، قوردلار هئچ ده اینسانلارا ضرر وئرن یوخ، عكسینه، دونیامیزی اَیریلیكلردن تمیزله مك كیمی تانری میسسییاسینی اؤز اوزرینه گؤتورموش بیر جانلیدیرلار....................

آذربایجاندا كاریكاتور صنعتی 

      آذربایجاندا كاریكاتورون یارانماسی و یئنی بیر ژانر كیمی ترققی تاپماسی، بیلاواسیطه  " موللا نصرالدین"  ژورنالی نین آدی ایله باغلیدیر. آذربایجان خالقی نین ایجتیماعی و مدنی شعوورونون اینكیشافیندا موهوم رول اوینامیش بو ژورنالی جلیل محمدقولوزاده نین دئدیگی كیمی، حیاتین اؤزو یاراتمیشدیر.20. عصر آذربایجان ساتیریك مطبوعاتی نین نوفوذو و تاثیر دایره سی اولدوقجا گئنیش اولموشدور. او، بیر طرفدن آوروپا و روس ساتیریك مطبوعاتی ایله قارشیلیقلی علاقه  شراییطینده اینكیشاف ائده رك كامیللشمیش، دیگر طرفدن ایسه یاخین شرق، اورتا آسیا، وولقا بویو، كریم، داغیستان خالقلاری نین ساتیریك مطبوعاتی نین یارانیب اینكیشاف ائتمه سینه موثبت تاثیر گؤسترمیش، ایران ساتیریك مطبوعاتی نین و ساتیریك قرافیكاسی نین اینكیشافیندا فؤوق العلده رول اوینامیشدیر. محض  "موللا نصرالدین"  ژورنالی نین تاثیری آلتیندا آذربایجاندا  " بهلول "  (1907)،  " زنبور "  (1909-1910)،  " میرات "  (1910)،  " آن "  (1910-1911)،  " كل نیت " (1912- 1913)،  " لك-لك "  (1914)،  " طوطی "  (1914-1917)،  " مزه لی "  (1914-1915)،  " بابای-امیر "  (1915-1916)، تارتان-پارتان (1918)،  " شئیپور "  (1918-1919)،  " زنبور "  (1919)،  " مشعل "  (1919-1920) كیمی آذربایجان دیلینده نشر اولونان ساتیریك ژورناللارلا یاناشی بو دؤور باكیدا روس دیلینده  " جیگیت "  (1907-1918)،  " وای-وای "  (1908)،  " باكینسكوئ قورئ "  (1908-1909)،  " بیچ "  (1909-1915)،  " آدسكایا پوچتا’1 (1909-1910)،  " باكینسكیئ سترئلی "  (1910)،  " بارابان "  (1912-1913) كیمی ساتیریك ژورناللار دا درج اولونوردو.

    .............

  مطبوعات تاریخیمیزده  " موللا نصرالدین"  ژورنالی: میللی مدنی نایلییت كیمی   

  شفق ناصیر  

     20. عصر آذربایجان ادبیاتی نین گؤركملی نوماینده لریندن اولان قودرتلی سؤز اوستاسی، یازیچی-دراماتورق ج.محمدقولوزاده نین ادبی-پوبلیسیست فعالیتینده  " موللا نصرالدین"  ساتیریك مجموعه سی خوصوصی بیر صحیفه  تشكیل ائدیر. ان باشلیجاسی، اونا گؤره كی، بو مجموعه میللی مطبوعاتیمیزین اؤزونه قدركی و اؤزوندن سونراكی قزئت و ژورناللاردان فرقلی اولاراق یئنی بیر ایجتیماعی موحیطین، ادبی دؤورون تملینی قویوب. ائله جه ده ساتیریك ژورنالیستیكانین یارانماسی و اینكیشافی پروسئسینه تكان وئریب. گؤركملی ادبیاتشوناس-عالیم، تنقیدچی ا.میراحمدوو  " آذربایجان موللا نصرالدینی "  اثرینده یازیردی:  " هئچ شوبهه سیز، آذربایجان ساتیریك ژورنالیستیكاسی نین تشككول تاپماسی اوچون  "موللا نصرالدین"  گوجلو عامیللردن بیری، هر جهتدن گؤزل نومونه،  " رهنوما "  (محمدقولوزاده) ایدی. محمدقولوزاده، صابیر، حاقوئردی یئو، نظمی، فایق، اوردوبادی، غمكوسار و باشقا موللا نصرالدینچیلر ساتیرا یولونا دوشنلره یالنیز ایدئیا تاثیری گؤسترمكله قالماییب، ندن و نئجه یازماغی دا اؤیرتمه یه چالیشیر، باشقا سؤزله، ساتیرانین اینكیشافی نامینه ایفشا هدفی، پرئدمئتی، گولوش اوصوللاری و واسیطه لری حاقیندا ادبی-ائستئتیك پرینسیپلری ده بدیعی یارادیجیلیق پراكتیكاسیندا و مقاله لرینده ایشله ییب حاضیرلاییردیلار " . او، هم ده  " موللا نصرالدین" ای خالقین معنوی-روحی عالمینده بؤیوك یئنیلیكلر عمله گلمه سینه تكان وئرمیش بیر باشلیجا قوووه حساب ائدیردی. 

مشهور حؤكمدار و دؤورونون ان بؤیوك آسترونومو: اولوق بیگ

 بیر واختلار او اؤزونو هم باجاریقلی دؤولت خادیمی، هم ده ماهیر بیر آسترونوم،  قوردوغو دؤولتین پایتاختی سمرقندی ایسه نینكی آسییانین، هم ده دونیانین سیویل مدنیت مركزلریندن بیری كیمی تانیدا بیلدی. اینشا ائتدیردیگی رصدخانالارلا آسترونومییانین دونیادا اؤیره نیلمه سی و تدقیقی ساحه سینده عوضسیز خیدمتلر گؤستردی. اونون اولدوزلارین اؤیره نیلمه سی ساحه سینده گؤردویو ایشلری گونوموزده آنجاق آمئریكانین كوسموسون تدقیقی ایله باغلی حیاتا كئچیردیگی قلوبال لاییحه لرله موقاییسه ائتمك اولار. او، علم عاشیقلرینی، علمی سئونلری، علم آداملارینی قییمتلندیرمگی باجاران قودرتلی بیر حؤكمدار ایدی و اونا گؤره ده هله گنج ایكن بوتون دونیادا مشهورلاشمیشدی.................

  نرمین ممدلی 

  هر زامانكی كیمی مؤوضونو سئچدیكدن سونرا آراشدیرمالاریما باشلادیم. قارشیما دیقت چكیجی  مقاملار چیخدی. اونلاری سیزلرله ده بؤلوشمك ایسته ییرم. ایلك اؤنجه قئید ائدیم كی، تورك تاریخینده بایراق آنلاییشی  داها چوخ  ایسلامدان سونراكی دؤورلرین احاطه سینده اؤیره نیلیب. خوصوصن دیگر تورك خالقلاری ایله موقاییسه ده داها چوخ عوثمانلی توركلری نین بایراقلاری آراشدیریلیب، بونا دایر كیتابلار نشر اولونوب. مؤوضویا دایر  قدیمده تورك خالقلاری نین حاكیمیتی آلتیندا یاشامیش خالقلارلا هله ده موباحیثه لرین داوام ائتمه سینه باخمایاراق، چوخ دا دریندن آراشدیرمالار آپاریلمامیشدیر. و بئلجه بو مسله ده هله ده گیزلی مقاملار آچیلمامیش قالماقدادیر. لاكین قدیم تورك داستانلاریندا، روایتلرینده، كاشغارلی ماحمودون اثرینده، علاوه  اولاراق چین منبعلرینده توركلره عایید بایراق آنلاییشلارین یئر آلدیغی آیدین گؤرولور. محض بو مؤوضونون آراشدیرماجیلاری دا بو منبعلره ایستیناد ائدیر. 

روحون معماری - میسكین آبدال  

      " قیرخلار پیری "  اؤزو وئریب درسیمی عوممان منیم، 

        چتین  گیره اورگیمه لعینی-شئیطان منیم 

     سئیید میسكین آبدال منم، سؤز منیم، مئیدان منیم، 

     قورویانیم اؤزون قورو خایین دوستلاردان منی.  

     سازی نین سسی، قلبی نین سؤزو ایله عصرلری آدلاییب كئچن میسكین آبدال كیمدیر؟ سازلا-سؤزون وحدتینده هانسی مؤعجیزه لر یاراندی؟ میسكین آبدال هانسی تاریخی شخصیتین یاخین سیرداشی، مسلكداشی اولدو؟ بو سواللارا جاواب تاپماق اوچون 15. عصرین سونو، 16. عصرین اوللرینه - میسكین آبدالین زامانینا یوللانیریق.

یازان : آغاوئردی خلیل

كؤچورن: عباس ائلچین 

    نووروز آذربایجان خالقی نین زنگین ماددی و معنوی دیرلری نین موهوم بیر حیصه سینی اؤزونده احتیوا ائدن بؤیوك مدنیت حادیثه سیدیر. نووروزون تركیبی قورولوشجا مورككب، مضمونجا درین و گئنیش احاطه لیدیر. موعاصیر دؤوروموز اوچون بو بیر میللی بایرامدیر. بو بایراما تاریخی اینكیشاف بویونجا باخدیغیمیز زامان اونون قدیم مدنی كؤكلره و معنوی قایناقلارا باغلی اولدوغونو گؤروروك. كئچمیشده اولدوغو كیمی، بو گون ده آذربایجاندا، دیگر تورك دؤولتلرینده و بیر چوخ قونشو اؤلكه لرده نووروز باهار بایرامی كیمی قئید اولونماقدادیر. 

 هیتلئرین غیبطه ائتدیگی گئنئرال: انور پاشا

تاریخ - 1914-جو ایل 21 دئكابر. عثمانلی ایمپئریاسی‌نین قارص ایالتی، “آللاهو-اكبر” داغی. اینسانین ایلیگینی دوندوران شاختا...

 پاشانین داغ‌لاردا عكس-صدا وئرن آمیرانه سسی گلیر: “عسگرلر! هامینیزی گؤردوم، آیاغینیزدا چاریغینیزین، اینینیزده پالتارینیزین اولمادیغینی بیلیرم. لاكین قارشینیزداكی دوشمن سیزدن قورخور. یاخین زاماندا هوجوما كئچه‌رك قافقازلارا گیره جه ییك. اوردا سیز هر جور نانو-نعمته قوووشاجاقسینیز”.

 آز كئچمه میش 90 مین‌لیك اوردو قان دون‌دوران سویوقدا “اللهو اكبر” دئیه‌رك، قارلی داغین زیروه‌سینه دوغرو یول آلیر...

یازان : محرم كایا

كؤچورن : عباس ائلچین 

  آنا، اینسانین حیاتی نین باشلانغیجی اولدوغو اوچون بیر چوخ كولتورده، میتولوژیده چئشیدلی آنلاملار، قوتساللاشدیرمالار قازانمیشدیر. تورك میتولوژیسینده ده آنا ایشله وی  چئشیدلی عونصورلره راست گلمكده ییك. آما بونلارا گئچمه دن اؤنجه ایلكل سورو توپلولوغوندان آوجی توپلاییجی توپلوما گئچیلدیگینده، قادینین بیتكی، میوه توپلاییجیلیغی یاپماسی و ایلكل تاریمی باشلاتماسییلا قوتساللاشدیریلدیغینی دا بلیرتمه میز گره كیر.[2]تورك میتولوژیسینده آغاجدان تؤره مه نین سببی ده بو گئچیم طرزیله باغلانتیلی دیر.[3] 

  قانی ایله شئعیر یازان، میلتی اوچون دؤولت قوران نومان چلبی جیهان 

      علی شامیل 

          آذربایجانلا كریم آراسیندا سیخ باغلانتیلار اولماسینا باخمایاراق نومان چلبی جیهان كیمی بیر میلت پروری بورادا ندنسه تانیمیرلار. اؤنجه لر ائله دوشونوردوم كی، بونا سبب سووئت رئژیمیدیر. سووئتلر بیرلیگی داغیلدیقدان، آذربایجان موستقیللیگینه قوووشدوقدان سونرا دا اونون حاقیندا سیلسیله یازیلارا، رادیو-تئلئویزیا وئرلیشلرینه راست گلمه دیم. تك-تك میلت چیلر آزسایلی قزئت و ژورناللاردا بو مؤوضودا بیر شئی یازیبلارسا و من اونو اوخویا بیلمه میشمسه عوذر ایسته ییرم.