+0 بگندیم
Til mas'alası
Abusupyan Aqay 1917 yil
Til mas'alası — сan berip сan alağan ullu bir mas'ala. Din mas'alasından soň, til mas'alasından ullu mas'ala yoq. Til yağından tüz bolğan millet özgelerden har zaman alğa barır. Til yağından bir qıyını yada bir tersligi bolğan millet har zaman artda qalır. Orus paçalıqnı üç-dört ay aldınğı zamanlarında [1]til mas'alasından bahs etmege [2]amalıbız yoq edi. Oruslar bizge amal busa öz tilibizni unutdurup, orus til berejek ediler. Maktaplarda, madrasalarda, cağrapiya yimik, tawarıx yimik dünyanı ilmuların orus til bulan tügül busa oxumağa iznu bermey ediler. Murat — bizin oruslaşdırmaq edi.
Bir milletni tili de, opurağını pörmisi de bitse, şolar bulan birçe dini de biter. Qaysı qawumnu pörmisin giyip, tilin söyledi busa, şol qawumnu dinin de tutar. Munu bulaylığı alyaqda bolğan işleni söyleygen tawarıx ilmuğa qarayğanlağa belgili zat.
Endi üç-dört aydan berli, Allahğa şükür, Orus paçalıqda har qawumnu dinine erkinlik berilgen. Endi özünü bulan har neni süysek oxumağa-yazmağa, özübüz masliğatlı gyorgen bir tilni taňlamağa ixtiyarlıbız. Ters tüşsek, zararı [3]ullu. Saylamağa tüşgende orus tilni saylamajağıbız belgili. Orus til ilmudan köp kitapları bar geň til bolsa da, ol bizin öz tilibiz de tügül, din tilibiz de tügül. Xattı da başğa. Bizin öz tilibiz — türk. Din tilibiz — arap. Bulanı birin saylamağa gerekbiz. Arapnı saylayıqmu, türknü saylayıqmı? Türknü saylağanda, türk tilden özübüz seyleygen qaydanı saylayıqmı? Yada istanbullar [4]söyleygen qaydanı saylayıqmı? Yada olanı qoyup, azirbayjanlar yada qazanlılar [5]söyleygen qaydanı saylayıqmı? Bu mas'alada özübüz ariw görgenibizni yazajaqbız, inşa'allahu taala.
Amma anı yazğınça awwal eki söz aytmağa süyebiz. Ol eki söz bayan bolsa, biz artda aytmağa süyegen haqılıbız ariw aňlanajaq. Bu yerde aytajaq zatlarımnı heç biri bütün Dağıstan uçun tügül. Yaňız biz qumuqlar uçun. Başğa til söyleygen awarlağa, çeçenlege «bulay etigiz», «olay etigiz» dep aytmağa haqqıbız da yoq. Olar öz maslihatın özler aqtarırlar.
Aytmağa süуegen eki sözübüzden biri bu: dünyada heç bir millet, heç bir qawum[6]ilmuda-ma'ripatda aldıňyerli bolup, şol aldıňyerli bolmağın axırına yerli eltip kamil bolmağa bolmaslar, har bir ilmunu öz ana tili bulan oxumay turup. Maktaplardağı ilmu oxulağan til de, ana til de, heç bir yaqdan başğalıqsız taman küyde bir bolmağan çaqı zaman, heç bir wilayatda ilmu-ma'ripat iň tiyişli yoluna tüşmege amal yoq. Şol eki til bir bolup yurüygen wilayatdağı darajasın tapmas. Bu busa heç bir haqıllı adam inkar etmege bolmayğan bir haqıqat. Har ne busa da bir üzrü, har neçik busa bu qıyınlıq, bu haqıqatnı tergemekden geri urmas. Çarasız, amalsız bolsa tügül, heç bir qawum bu haqıqatğa xilap[7] turmas.
Bugün neçik bolsa da bir zaman dünyadağı bütün milletler bu haqıqatğa qaytajağın söylemege yaray. Masala, bir wilayatda eki qawum bolup, biri har bir ilmunu öz ana tili bulan oxuğan halda, ekinçisi başğa bir til bulan oxuy busa, awwalğı qawum ekinçi qawumdan ilmuda-ma'ripatda har zaman üstün bolur. Nege dese, har zaman awwalğı qawumğa bir iş, ekinçi qawumğa eki iş bola. İlmu üyrenmek — bir, başğa til üyrenmek — eki.
Bu zaman dünyadağı har bir millet yarışdağı atlar yimik, ilmuda-ma'ripatda biri-birinden ozmaqnı hayındalar. Olay bolğan ekinçi qawum qaçan busa da bir gün tutğan yoluna hökünüp, özleni ana tiline qaytıp gelmege tüşer. Şol tutğan til özlege bara-bara ana til bolup, aldıñı ana tili unutulup qalmağa da çı imkan. Amma köp yıraq zat. Hali bolğunça dünyada heç bir tilni yessileri, neçaqı az xalq busa da, başğa bir til tutup, anı bulan öz tilin unutup qalmaq bolmağan. Haliden soñ bolajağına da kim söz berip bolajaq. «Özler süyup qast etse, bolmağa yaray çı» dep aytağanlar bolsa yaray. Amma bizin haqılıbızğa göre — ariw söz tügül. Ne uçun dese, hay neçik de ol az zamandan bolajaq iş tügül. Uzaq zamannı içinde olanı ol qastına xilap turağan, ondan geri urağan bir zat bolmay turajağı belgilimi. Alışına turmaq çı — dünyanı tabiyatı. Masala, bugün bir tilni taňlasa da, bir xıylı yıllardan soň başğa bir til bazarlı bolup, onu maslihatlı görmege de yaray çı.
Bu qawum bir özge paçalıqnı qoluna tüşüp, soñ bulağa ol paçalıq: «İlmunu öz ana tiligiz bulan oxumay busağız, bizin til bulan oxumağa gereksiz»,- dep aytmağa da yaray. Bir yıl awwal Dağıstanğa orus pisirler [8]salmağa süygen zaman, bizge bulay bir söznü arap tilni haqında gubernator Wolskiy [9]de aytğan edi.
Hasilul kalam, bolur-bolmas xıyallar bulan biz esgergen gün yimik açıq haqıqatğa xilap bolmağa heç yaramas. Anı tutup turmağa gerek.
Aytmağa süyegen sözübüzden biri de bu: bütün yer yuzünde bizin qumuqlardan türk tilni taza asil söyleygen xalq yoq. Türk tilni iñ asili — bizde. Özge tillerden qoşulmay taza küyde qalğan. İstanbul tilge de, qırım tilge [10]de, azirbayjan tilge de — arapdan da, parsdan da, özge tillerden de ança köp sözler qoşulğan çı, yazılğan kitaplarına qarağanda, — türk kalimalardan ese, özge tillerden gelip girgen kalimalar artıq çığa. Şol sayalı, türk tilden bütün başğa bir til yimik bolup qalğan. Bu zat uçun bolmağa gerek, bakülü bir gişi: «Türk til- özü başğa bir til tügül, tillerden qoşup etgen şorpası»,- dep ayta bolğan. Munu sayalı tügülmü, bugün istanbullar bu zatğa bek hökünüp, gelgençi kalimalanı barısın da taydırıp, tilibizni tazalayıq dep söyleyler. Tazalasa — «bizin qumuq til bu» dep aytmağa yarayğan küyde bir til bolup qala.
Olay bolğan soñ, istanbullar bizin qumuq tilge qaytmağa süyeler dep aytsaq da yaray. Qazan tilge de bu artdağı bir neçe yılnı içinde orus kalimalar köp qoşulup getdi. Andan başğa da, qazan tilden ese, söylemege bizin qumuq til ariw desek de, inşa'allah, yuzübüz qızarmas.
Asluda bir til bolğan soñ, aradağı az-maz başğalıqğa qaramay, masala, Qazandağı maktaplarda yaşlanı qırımça, yada Qırımdağı maktaplarda azirbayjança oxutup yibermege yararmı, yaramasmı — anı söyleyik. Maktaplarda yaşlanı oxutmaqnı fannu tadris [11]dep bir ilmusu bar. Anda yaşlar oxutmaqnı küylerin, tartibin, nizamın söyley. Ol ilmu awwalğı eki-üç yılnı içinde yaşlağa ana tilinden özge tilni görsetmekni qabul görmey. Yaşlanı pahmusun buza dep toqtaşdıra. Özler bilmeygen heç bir kalimanı syoylemeli de, oxutmalı da tügül dey. Eki-üç yıldan soñ har ne tilni görsetmege de yaray. Amma awwalğı eki-üç yılda da, andan soñu yıllarda da yaşlanı oxutağan til eki başğa bolmay, bir bolsa çı oğar ne eter. Amal busa andan gişi tayarmı?!
Şolay bolsa da, istanbul til de, qırım til de, azirbayjan til de — arada başğalıq yoq dep aytar darajada biri-birine yuwuq tiller. Masala, Qırımda çıqğan gazetni, Azirbayjannı şaharlarından birine, masala, Baküge barıp, cahillerini arasında oxusa, añlaylar. Baküde çıqğan gazetni Qırımğa barıp oxusa da, andağı cahiller añlaylar. Olay bolğan soñ, masala, Baküdegi maktaplardağı yaşlanı awwalğı yıllarda qırım til bulan yada istanbul til bulan oxutup yibermek o qadar çetim de, zararlı da bolma yaray. Amma, masala, qazan til bulan qırım til de, qumuq til bulan istanbul til de — biri-birine yıraq tiller. İstanbuldan yada Qırımdan çıqğan gazetni Qazanğa barıp yada bizin Qumuqda cahilleni arasında oxusa,- añlamaylar. Anı sayalı, Qazanda yada Qumuqda yaşlanı awwalğı yıllarda istanbulça, yada qırımça, yada azirbayjança oxutup yibermege heç yaramas. Masala, İstanbulda yazılğan bir kitapnı yada bir gazetni cahilleni arasında oxuğanda añlaşılmay bolğan soñ, istanbul tilni bizin til bulan birligi nedir? İstanbulda, yada Qırımda, yada Baküde yazılğan qaysı kitapğa qarasaq da, bizin yaşlar, cagiller de añlayğan kalimalardan ese, añlamayğan kalimalar köp.
Ğasilul kalam, türk bir terek busa, istanbul til de, qırım til de, azirbayjan til de — anı tartsa biri-birine gelegen yuwuq butaqları. Amma, masala, qırım tilge qarşı qazan til, istanbul tilge qarşı bizin qumuq til — tartğan bulan sınmay turup biri-birine gelmeygen yıraq butaqlar. Şolay bolğan soñ, maktaplarda yaşlanı, masala, istanbulça oxutayıq dep aytmaq,- qırımlağa, azirbayjanlağa tınç iş, qazanlağa, qumuqlağa qıyın iş bola.
* * *
Endi bizin muradıbıznı söyleyik. Men ilmu-ma'ripatnı heç bir zatğa baylamağa süymeymen. İlmu-ma'ripatğa arap til, istanbul til dep heç bir zat şart bolmasın. İlmu-ma'ripatnı erkin küyde qoymağa gerek. Har ne yol qısğa busa, har ne küy tınç busa, ilmu-ma'ripat şol yol bulan hasil etilsin. Yoq busa bizde ilmulu-ma'ripatlı gişiler köp bolmas. Az da bolur, hüner de özge wilayatdağılağa etmeygen bolur. Bu belgili zat.
Şolay bolğan soñ, heç bir başğa tilni ilmu-ma'ripatğa toğas etmey, yañız öz ana tilibiz qumuq til bulan dinin de, dünyasın da añlayğan gişiler bolmaqnı yolun açmağa gerekbiz. Şulay etsek, otuz yıldan, qırq yıldan soñ — bizde oxumağan gişi bolmas. Germaniya yimik bir neçe paçalıqda yazıp-buzup biler çaqı oxumaq — har kimge borç. Oxumasa qoymay. Güçden alıp maktapğa sala. Bizde de otuz-qırq yıldan busa da şol küy bolmağa umut.
Amma bizin arabızda kamil küyde arapça oxuğan alimleribiz bolmasa, dinibiz buzulmaqdan daim saqlanıp turmajaq. Bizin dinibizni tuwağan yeri — Qur'an da, payhambar alayhissalamnı hadisleri de. Olar busa barı da arapça. Biz türkçe oxuyuq, qumuqça oxuyuq degende, olay busa arap til taşlanıp qalır dep qorqağanlar bar, amma ol boş xıyal. Bizin qumuqça oxuyuq degen sözübüzden murat — bir türlü zatlanı qumuqça da oxuyuq, barı da zatğa arapnı şart etmeyik degen söz. Arap til tarıq tügül degen söz- muradıbız tügül.
Cuhutlağa qarağız: üç miñ yıldan berli bar millet. Tawratını aslu tili — bir taypa buzuq arap til. Üç miň yıldan berli bugün de olanı oxuğanları Tawratnı tilin bileler. Taşlanıp qalmağan. Dünyada şol qadar eksik az millet özleni din tilin saqlağan soñ, Quranıbız da, hadisleribiz de arapça bolup, bazarlar tolğan arapça kitaplarıbız da bar ekençi, bizde arap til oxulmay taşlanıp qalır degen söz ne degen söz bolur?
Hali bizde arapça ne qadar, türkçe-qumuqça ne qadar oxulmağa gerek bolağanın bayan eteyik. Bizin Dağıstanda, har şaharda bir bolmasa da, har uçastkada bir-eki sama segiz yıllıq maktaplar bolmağa gerek. Maktapdan başğa, har ökrükde [12]bir, bolmasa har oblastda bir sama darul-funun [13]atlı bir mina, madrasa [14]atlı birdağı mina bolmağa gerek; maktapda yaşlar segiz yıl oxup, awwalğı üç yılında özge til heç qoşulmay yaňız bizin qumuqça oxulur. Başğa til qoşsaq, yaşlar oxutmaqnı fannu-tadris degen ilmusuna xilap turğan bolabız. Ol ilmuda awwalğı eki-üç yılnı içinde yaşlağa özler añlamayğan kalima bolmasın dep toqdaşdıra. Andan başğa da, bütün dünyağa da xilap bolğan bolabız? Bütün dünyadağı barı da milletler maktapdağı yaşların awwalğı üç yıl yaňız ana tili bulan oxutalar. Olağa anasından üyrenmegen kalimalanı goörsetmeyler.
Maktapnı axırdağı beş yılını içinde yaşlağa dinni ilmularından da, dünyanı ilmularından da qısğaraq yazılğan qumuqça kitaplar oxulur. Olar bulan birçe, har zaman olağa arap tilden de dars beriler. Taman çaqı istanbul til de üyretilir. Orus tilni, yazıwnu da bir qadar bildirmege yaray. İstanbul tilni bizin beş-altı yıl maktapi görgen yaşlağa üç aynı içinde üyretse, madar etegen bolurlar. Soň özler süyse qaray turup kamil bilegen de bolsunlar.
Hasilul kalam, segiz yıllıq maktapdan çıqğan yaş taman çaqı dinin de, dünyasın da añlayğan, bir qadar, istanbul tilni de bilegen, yazılğan zatnı oxup aňlar çaqı arap tilge de madar etegen bolur. Bizin haligi madrasalarda on yıl, on beş yıl "Camige[15]", "Ma'anğa[16]" yerli oxup, soň taşlap qoyğan mutalim yimik dinden de xabarsız, dünyadan da xabarsız bir gişi bolup qalmas.
Maktapdan soñ, yaş süyse, dağı oxumay çığıp qalır. Süyse, dağı da oxur. Dağı da oxup kamil bolmağa süygenler, eki ayrılır. Dünyanı ilmuların oxup, injinarlıq[17]yimik qulluq süygenler — darulfununğa barıp girerler; anda dünyanı ilmuların tafsil [18]bulan yazılğan qumuqça ullu kitaplardan hikmatğa[19], handasağa [20]yerli kamil küyde oxurlar. Axıratnı ilmuların [21]oxup, qadilik, mudarrislik yimik, muftilik, muallimlik yimik bir daraja süygenler — madrasağa barıp girerler. Anda altı-yetti yılnı içinde hali bizin Dağıstanda oxulağan dinni ilmuları barı da kamil küyde arapça oxulur.
* * *
Halige yerli yazğan zatlarıbız bulan bizge ilmu oxumaq uçun öz ana tilibiz qumuq tilden yaxşı til yoqluğun bayan etdik. Şolay bolmay turup, bizin ilmu oxumağıbız tiyişli yoluna tüşmeygenligin söyledik. Az zaman yuzrüler bulan da çarasızlıq bermeygen, qıyınlıq bulan, oñaysızlıq bulan da gişi öz ana tilinden taymağa yol yoq ekenin de bildirdik.
Endi ilmu oxumağa şol ana tilibizni tutmaqdan bizin geri urağan, bizge bu yolda bir az oñaysızlıq etip turağan zat barmuken, bir qarayıq.
Bar dep eki zatnı görsetegenler bola. Birinçisi — bizde maktaplarda, darulfununlarda oxumağa öz tilibiz bulan yazılğan kitaplar yoqluğu. Ekinçisi — biz öz tilibiz bulan oxusaq, istanbullardan da, özgelerden de ayrılıp-gesilip qalajağıbız. "İstanbullar da, qırımlar da, azarbayjanlar da, qazanlar da, bizin qumuqlar da, dağı da özgeler de — barı da bir türk cıns bolğandan soñ, arada bir baylaw tarıq. Ol da — maktaplarda ilmu oxumaq uçun, barısı da yaraşıp, bir tilni tutsa bola. Harisi bir başğa til bulan oxusa — arası üzülmekge sebep bola deyler.
Biz bu eki de üzrünü haqqından başğa-başğa tutup syoyleyik. Kitaplar yoqluğun aytsaq, elli-altmuş yıl awwal İstanbulda da yoq zdi. On-on bir yıl awwal Azarbayjanda, Qazanda da yoq edi. Soň etdiler, boldu. Biz de etsek,- bolur. On-on bir yıl awwal bizde öz tilibiz bulan heç bir kitap yoq edi. Hali bugün giççisi-ullusu bulan elli kitabıbız bar. Yigirma beşin yaňız özübüz etgenbiz.
İstanbul til bulan oxutmağa süegenler — bizin tilde yazılğan kitaplarıbız tarıq çaqı bugün bar edi busa da, istanbul til bulan oxumaqnı taňlajaq bolmağa yaray. Tügül busa, açıq etip aytsınlar. Maktaplarda bolğan çaqı öz tilibiz bulan yazılğan kitaplanı oxutup, bolmağanda günlükge istanbulça yazılğan kitaplanı oxutup turmağa biz de razi bolayıq.
Olay bolğan soň, haliden başlap, öz tilibizde yoq bolğan kitaplanı boldurmaq uçun qayğı etmege gerekbiz. Boldurğan sahatda, istanbulça yazılğanın maktapdan taydırıp, anı ornuğu[22] — öz tilibiz bulan yazılğanın salmağa da gerekbiz. Amma darulfununda bolsa tügül ese, segiz yıllıq maktaplarda öz tilibizni qoüp, istanbulça yada azirbayjança oxutmağa bizin heç bir qabul eterlik üzrübüz yoq.
Maktapnı awwalğı eki yılında oxutmağa yarayğan kitaplarıbız hali busahatda da bar. Awwalğı eki yılnı içinde, üçünçü-dyortünçü yıllarda oxutmaq uçun kitaplar hazirlemege de bolajaq. Üçünçü-dyortünçü yılnı içinde, masala, ettinçi-segizinçi yıllarda oxulağan kitaplar da hazir etiler. Hay'at [23]yimik, handasa yimik teren ilmulardan darulfununlarda oxulur yimik tafsilli kitaplar yazmağa bizde bugün hüner yoq busa da, maktaplarda oxumaq uçun yazmağa bolur çaqı bilim bar. İstanbulda yada, masala, Qazanda yazılğan kitaplanı xatasız küyde öz tilibizge tarjama etip bolabız.
Darulfununlarda busa, neçaqı istanbulça yazılğan kitaplar bulan busa da, handasa yimik, jabrun-muqabala [24]yimik teren ilmulardan tiyişli küyde mutalimlege dars berip bolağanlarıbız yoq. Anda dars bermaq uçun, İstanbuldan yada özge erden gişiler geltirip, istanbulça yazılğan kitaplardan oxup turmağa yarar. Soň darulfununnu tamam etgen mutalimleribiz ol kitaplanı öz tilibizge tarjama eterler. Şol zaman, darulfununlarda oxulağan kitaplar da öz qumuq tilibiz bulan yazılğan bolur.
Oruslanı darulfununların gyorgen injinarlıq yimik darajalı gişileribiz de bar. Bu yollarda olardan da bir kyomek bolmağa yaray.
Hasilul kalam, ülküden aylanğanğa ülgü tabulmay qalmas. Biz qoççaq adamlar bolsaq, bugün kitaplarıbız yoqluq bizge üzrü tügül. Osallıq etmege yaramas.
* * *
Biz öz tilibiz bulan oxusaq, istanbullardan da, özge türk qawumlardan da ayrılıp qalmağıbızdan söylesek, biz öz tilibiz bulan oxuğanda, masala, istanbullardan ayrılıp qalajağıbız gerti tügül busa da[25], istanbulça oxusaq, istanbullağa haliden artıq baylanajağıbız gerti. Arada tanışlıq-bilişlik koöp bolur. Bu da bir payda.
Amma ol payda biz öz tilibiz bulan oxuğanda bolağan; ya aydadan artıq paydamı — bu yerine qaramağa gerek. Maktaplarıbızda oxulağan tilni de, cahilleribiz söyleygen tilni de başğa-başğa etip yurütmekni qıyınlığına teñlik etegen paydamı — bu yerin oylaşmalı.
Maktaplardağı til de, cahillerdegi til de bir bolmaq ne qadar paydalı zat ekenin alyaqda söyledik. Hatta ol bolmasa bizge ilmuda-ma'ripatda kamillik bolmayğanın da añlatdıq. Masala, istanbullanı tili de, bizin til de — asluda bir til. Birisini xalqı birisin az busa da anñlay. Tanışmaq-bilişmaq uçun şo qadar taman tügülmü eken? Tügül busa, alyaqda da esgerilgen küyde, maktapnı beşinçi yada altınçı yılında yaşlağa eki aynı, üç aynı içinde istanbul tilni üyretsek yaramaymı?
Tanışmaq-bilişmaqdan murat — qıyının-tınçın aňlap, kyomekleşmaq. Kyomekleşmaqnı til birlik artıq ete, busa da kyomekleşmaq özü til birlikge toqtayğan zat da tügül. İstanbullanı balqanlar bulan dawu bar zamanda, bizden olağa heç bir kömek bolmadı. Amma, tili başğa busa da, Hindistandan İstanbulğa altın-gümüş özendey bolup ağıp turdu.
İstanbullar da, biz de, dağı da başğa türk qawumlar da maktaplarda ilmu oxutmaq uçun yaraşıp bir til tutmağa gerekliginden söyleyik. Ol til yañız istanbullanıki de bolmay, qazanlanıki de bolmay, qırımlınıki de bolmay, azarbayjanlanıki de bolmay, bizin qumuqlanıki de bolmay, barın da qoşup etgen bir bir ortaq til bolurmu eken? Yada yañız, masala, istanbullanıkin yada başğa bir qawumnıkin tañlap, şonu arağa salıp qoymağa gerekmi eken? Barı da türk tiller — bizinki de, özgeleniki de — qoşulup etilgen ortaq til bolmağa gerek busa, biz şonu haqqından artda söylejekbiz Yaňız birin tañlap arağa salına busa, biz munu haqqında eki başğa söz aytabız.
Awwalğı sözübüz bu: masala, istanbul tilni taňlap arağa salsaq, masala, qazanlanı da, bizin qumuqlanı da cahilleri bara-bara, beş-altı yuz yıldan busa da, istanbulça söyleygen bolup qalır degen umut barmı eken? Yoq busa, olay söyleygen bolmasa da qayırmaymı eken? Qayırmay busa, maktapdağı til de, cahilleni arasındağı til de başğa-başğa bolajaq. Anı yaxşı tügüllügün alyaqda bayan etdik. Olay busa, andan ese bizge maktapdağı tilibizni de, cahilleribizni tilin de bir etip yurütüp, üç-dört aynı içinde yaşlağa istanbul tilni de üyretip turmağıbız qolay. Bara-bara bizin cahiller de istanbullar yimik söyleygen bolup qalmağa yaray degen umut bar busa,- neçaqı da yıraq umut. Bulay bolur-bolmas yıraq zatlar bulan gişi ana tilin qoymağa yaramayğanın alyaqda esgerdik.
Dünyadağı barı da türk jınsı tilin heç başğalıqsız bir etmek ne qadar qıyın iş busa, bir etgenden soñ bir halda saqlap turmaq da şol qadar qıyın iş.
Türk til, ozoqda, bir til edi. Bara-bara har yaqda bir başğa küyde söylenegen boldu. Har yerdegi qawumlanı adatları da, maişatları da başğa-başğa bola. Olanı başğalığı — tilni de başğalığın tuwdura. Dünyanı tabiyatı şolay. Tabiyat özü izleygen zatnı aldın tutup qaldırmağa tüşse, har zaman yalqmayğan-talmayğan güç-quwat tarıq. Ol da daim bolup tursa çı yaxşı bolur edi. Bolup turajağı malüm tügül. Dünya — daim alışına turağan zat. Orus paçalıq öz qolundağı dinni de bir etmege, tilni de bir etmege ne qadar qastlı edi. Bugün neçik bolup qaldı?!
Ekinçiley sözübüz bu: türk qawumlar yaraşıp arağa salmaq uçun bir til aqtarağanda, türk tilleni arasından — başğa til qoşulmay iñ taza qalğanı tiyişli bolmasmı eken? Şolay bolsa, bizin qumuq tilni taňlamağa tüşmesmı?
Eki yuz yıl awwal oruslar öz tilin san etmey, baylarını qapularında [26]pıransız[27]til söylene edi. Oxumaq-yazmaq da pıransızça edi. Şol sayalı, pıransızlanı şarlatanları oruslağa gelip, baylanı qapularında aburlu-sıylı bola ediler. Soñ oruslanı iş bilegenleri es tabıp[28], öz tillerin tutdular. Hali, pıransız tilden ese, öz tilin miň qat artıq süyeler. Şol eki yuz yıl awwalğı oruslar yimik biz de hali öz tilibizni xadirin bilmey qalmayıq. Soñ hökünmege tüşmesin[29].
Bayanlıqlar 1) Demek, çillede bolğan inqılapğa yerli alyaqdağı dewürde. 2) Bahs etmek — söylemek, arağa salıp oylaşmaq; esgermek. 3) Zaralı. 4) Türkiyanı xalqı. 5) Qazan tatarlar. 6) Qawum, xalq. 7) Qarşı. 8) Yazıw işni yurütegen qulluqçular. 9) Wolskiy — Dağıstan oblastnı gubernatoru. 10) Qırım-tatar tilge. 11) Fanu tadris — metodika. 12) Okrugda (Dağıstan oblast alyaqda 9 okrugğa bölüne bolğan). 13) Uniwersitet. 14) Xas orta bilim beriw oxuw ojaq (kollej) 15) Cami — arap tilni grammatikasına bağışlanğan kitap 16) Ma'an — ritorika 17) İjenerlik. 18) Tafsil — geňleşdirip aňlatıw. 19) Hikmat — fizika (ilmu). 20) Handasa — geometriya (ilmu). 21) Demek, din ilmulanı. 22) Ornuna, yerine. 23) Hayhat — astronomiya. 24) Cabrun-muqabala — algebra (ilmu). 25) Tügül busa da. 26) Qapu — biyni mülko, ojağı. 27) Farans. 28) Tabıp. 29) Maqalanı artında — «Bitmedi» dep esgerilse de, «Musawat» gazetnı soñu nömürlerinde onu artı yada dawamı basmadan çığıp tabulmadı. Maqalanı basmağa hazirlegen H. Orazayew.
Qaynaq:
