ژان ژاک روسو یارادیجیلیغیندا اینسان حوقوق و آزادلیق‌لاری‌‌نین مودافیعه‌سی مسله‌لری 

واحد عمروو  

  فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو 

     سوئیس فیلوسوفو ژان-ژاک روسونون اثرلری اوروپانین ایجتیماعی شوعورونا بؤیوک تاثیر گؤسترمیشدیر. اگر جان لاک آمریکا اینقیلابی‌‌نین ایلهام وئریجیسی ساییلارسا، روسونو حاقلی او‌لاراق بؤیوک فرانسه اینقیلابی‌‌نین (1789) و حتّی روسیه بولشویک اینقیلابی‌‌نین (1917)  اینتللکتوال آتاسی حساب ائتمک او‌لار.

  روسو ژنو ده ساعاتساز عاییله‌سینده دوغولوب و آناسی‌‌نین وفاتیندان سونرا آتاسی اونو تربیه ائتمیشدیر. او، سیستملی شکیلده تحصیل آلمامیش، لاکین اؤزو کلاسیک و موعاصیر فلسفه ایله جیدی مشغول اولموشدور. اوْیماچی اعمالاتخاناسیندا ایشه دوزلن روسو 1728-جی ایلده ژنوی  ترک ائدیر و مادام وارنسین یانیندا مسکونلاشاراق اونونلا دوستلوق ائدیر، اونون کؤمگی ایله شخصی قایدادا اؤز تحصیلی ایله جیدی مشغول اولماق ایمکانی قازانیر. 1742-جی ایلده روسو پاریسه - او واختکی دونیانین اینتللکتوال مرکزینه کؤچور. او، بورادا دالامبِر و دیگر فرانسه‌لی فیلوسوف انسیکلوپدیاچی‌لاری ایله تانیش اولور. 1750-جی ایلده روسونون  " اینجه صنعت و علم حاقیندا دوشونجه‌لر " مقاله‌سی دیژوْن شهری آکادمیاسی‌‌نین کئچیردیگی موسابیقه ده غالیب گلیر. اونون سونراکی اثرلری، خوصوصیله ده  " ایجتیماعی موقاویله حاقیندا "  شاه اثری مؤلیفینه عوموم اوروپا شؤهرتی گتیریر، عئینی زاماندا هم فرانسه، هم ده سوئیس حاکیمیت‌لری‌‌نین غضبینه سبب اولور. روسونون اثرلری یاساقلانیر، او، پاریسی ترک ائتمه‌لی اولور و بورایا بیر ده 1770-جی ایلده قاییدا بیلیر.

  روسو ایجتیماعی موقاویله نظریه‌سینی پارلاق شکیلده پوپولیارلاشدیرمیش و عئینی زاماندا، اونا بیر سیرا خوصوصی جیزگی‌لر علاوه  ائتمیشدیر. روسو بوتون اینسان‌لارین برابرلیگینی تانیمایان و اینسانی آنادان گلمه خودبین و قوصورلو وارلیق حساب ائدن ارسطو و هوببوسو کسکین تنقید ائدیردی. روسو بیلدیریردی کی،  " اینسان آزاد دوغولور، لاکین هر یئرده زنجیرلنمیشدیر. بو وضعیتین سببی عدالت‌سیز ایجتیماعی قورولوشدا، کونکرت او‌لاراق ایسه فودال قایدا‌لاریندا و اینسان‌لاری بیر-بیرینه دوشمن ائتمیش خوصوصی مولکیتده‌دیر. جمعیتده مؤوجود ضیدیت‌لری آرادان قالدیرماق اوچون اینسان‌لار آراسیندا تاریخه قدرکی هارمونیک موناسیبت‌لره قاییتماق لازیمدیر. 

آی دده درگیسی

آی دده، رفیک خالد کارای طرفیندن 1922 ایلینده ایستانبولدا هفته‌ده  ایکی گون یاییملانمیش داها سونرا 1948-1949دا یئنیدن چیخاریلمیش سیاسی ساتیریک درگیسی. 

  تورک قورتولوش ساواشی  سیراسیندا چیخان ان ائتکیلی ایکی ساتیریک درگیسیندن بیری‌سیدیر (دیگری گولر یوز). قوروجوسو و باش‌یازاری رفیک خالد کارای‌دیر. میلّی موباریزه‌‌یه ساتیرا یولو ایله  موخالیفت ائدن درگی، قیسا سورن یایین حیاتی بویونجا چوخ ساییدا یازار و رسام یئتیشتیرمیش، اؤزوندن سونرا یایینلاناجاق ساتیریک درگیلرینه زمین حاضیرلامیشدیر.

​​​​

  علی و نینو سئوگی هئیکلی

سئوگی هئیکلی : علی و نینو  گورجوستانین باتومی شهرینده دنیزکناری بولوار اراضى‌سینده یئرلشن هئیکل. هئیکل قوربان سعیدین آذربایجانلی اوغلانلا گورجو قیزین سئوگى‌سیندن بحث ائدن  " علی و نینو "  رومانیندان ایلهام‌لاناراق یارادیلیب.  

      " علی و نینو "  آبیده‌سى گورجو و آذربایجان خالقلارى نین دوست‌لوق رمزىدیر "   

آذربایجان تورک‌لری‌نین ایمپراتورلوق قورما تاریخی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سی : اوزون حسن دؤورو

  ائلشن میریشلی

     اوزون حسن موعاصیر عراق، تورکیه‌نین بیرحیصه‌سینی، جنوبی قافقازی، ایران اراضی‌سینی و سوریه‌نین بیرحیصه‌سینی احاطه ائدن دؤولت یاراداراق آغ قویونلو دؤولتینی ایمپراتورلوغا چئویرمیشدی. آغ قویونلو، اوّلجه بیر طایفا - اونون قوردوغو امیرلیگین و سونرا بیر اولوس - اونون قوردوغو بیر ایمپراتورلوغون و دؤولتین باشیندا اولان خاندانین آدی دیر.

 آغ قویونلو خاندانی اؤز‌لرینی اوغوز ائلی‌نین بایاندور بویوندان بیلیردیلر. اونا گؤره ده اونلارا بایاندورخان اؤولاد‌لاری و یا بایاندوریه ده دئییلمیشدیر. آغ قویونلو ائل و یا طایفاسینی تشکیل ائدن قبیله‌‌لر بونلاردیر پوُمَک، موصول‌لو، خوجا حاجولو، حمزه حاجولو، دابانلو، احمدلو، عزت‌الدین حاجیلو، حیدرلو، امیرلو،یورتچو، شیخلو، سلیمان-حاجولو، چاووُندور، دوْدوُرغا، دؤگر، قارغین، افشار و بیگدیلی. بو قبیله‌‌لرین ان موهومو پوُمَک و موصول‌لو اولموشدور.بونلار تورکمان‌لار آدی ایله ده مشهور اولموشلار.

بو قبیله‌‌لر ائل حالیندا شرقی آنادولودا یئرلشیب، یایدا ارزینجان-ارزوروم آراسیندا، قیشدا ایسه اورفا، ماردین اطرافیندا کؤچری حالیندا یاشاییردیلار. بو قبیله‌‌لر هولاکو‌لر ( ائلخانلی‌‌لار 1256-1353) زامانیندا دیگر تورکمان‌لارلا برابر آنادولویا گلیب،بو منطقه‌‌لرده یئرلشمیشدیلر. آغ قویونلو خاندانی امیرلیک قوروب، سیاسی قودرت قازاناندان سونرا حلب و یا سوریه تورکمان‌لاری و ذولقدر ائلی ده آغ قویونلو ائلینه قاتیلمیشدی. آغ قویونلو‌لارین بؤیوک پادشاهی اوزون حسن قاراقویونلو دؤولتینی ییخیب، اونون تورپاق‌لارینی ضبط ائتدیکدن سونرا آغ قویونلو ائلی‌نین موهوم قیسمی ایرانا گلدی و بورادا یئرلشدی. اوزون حسن 1423-جو ایلده آنادان اولموشدور. جلال‌الدین علی بیگ ابن عثمان بیگین اوغلو، قارا یوُلوُق عثمان بیگین نوه‌سی‌دیر. آناسی سارا خاتون‌دور. اوزون حسن آغ قویونلو دؤولتینی ایمپراتورلوغا چئویره‌رک 1453-1478-جی ایل‌لرده آغ قویونلو ایمپراتورلوغونون بیر سولطانی اولموشدور.

​

"‌اوغوزنامه‌"‌لرده تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری

  آغاوئردی خلیل    

  فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو

     تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری اورتا عصرلرده گئنیش یاییلمیش  "اوغوزنامه"‌لرده ده عکس اولونوب. معلومدور کی،  "اوغوزنامه"  - اوغوزلارین کیتابی دئمک‌دیر. بو کیتاب اورتا عصرلر اوغوز عنعنه‌سینه اویغون اولاراق اؤزونده زنگین فولکلور ایرثینی عکس ائتدیریر. بونونلا یاناشی بو کیتاب‌لاردا اوغوزلارین دؤولت‌چیلیک تاریخ‌لری و عنعنه‌لری ده گئنیش یئر آلیر. اسکی  "اوغوزنامه"‌لردن بیری حاقیندا  " 1309-1340-جی ایللرده میصیرده یاشامیش اوغوز-سلجوق منشألی ابوبکر بن عبدالله بن آیبک دواداری اؤزونون عرب دیلینده یازاراق 1309-جو ایلده تامالادیغی  "‌درر التیجان‌ و غرر تواریخ‌ الازمان‌‌"  (شؤهرتلندیریلمیش‌لرین تاریخیندن بیر اینجی) آدلی کیچیک حجملی تاریخ اثرینده معلومات وئریر و ایلک دفعه   "اوغوزنامه"  سؤزونو ده او ایشله‌دیر. اونون گؤستردیگینه گؤره ساسانی حؤکمداری انوشیروان‌ین (حاکیمیت ایللری: 531-573) مَرودن بُزرگمهر بُخْتَگانفارسی‌یه مخصوص اورتا فارس دیلینده یازیلمیش همین کیتاب ابو مسلم خراسانی‌نین (755- جی ایلده اؤلدورولوب) خزینه‌سیندن تاپیلیب. آیبک دواداری‌نین حاقیندا دانیشدیغی اثر چوخ گومان کی، تورکجه یازیلمیش بیر قهرمان‌لیق داستانی اولموش و 826-جی ایلده باغداددا یاشایان سوریه‌لی حکیم جبراییل بهشی طرفیندن عرب دیلینه ترجومه اولونوب. همین نوسخه‌دن ایستیفاده ائدن آیبک دواداری کیتاب حاقیندا یازیر:  "من ایسته‌ییرم بو طایفانین (تورک‌لرین) هارادان گلدیکلری و اونلارین سلف‌لری حاقیندا بونلارین اؤزلری‌نین دوغما دیللرینده (اویغور دیلینده) یازیلمیش" اولو خان آتا بیتیکچی"  آدلی کیتاب‌لارینا اساسلاناراق دانیشیم. بونون آدی‌نین معناسی  "‌بؤیوک حؤکمدار - آتا حاقیندا کیتاب‌"  دئمک‌دیر. بو ائله بیر کیتابدیر کی، قدیم تورک‌لردن موغول‌لار و قیپچاق‌لار بونونلا سئوینیر و ممنون اولوردولار، بو کیتابین اونلارین یانیندا بؤیوک حؤرمتی واردی. همچنین دیگر تورک‌لرین  " اوغوزنامه "‌آدلی بیر کیتاب‌لاری وار. اونو الدن-اله گزدیریرلر. اوندا اونلارین باشینا گلن روایت‌لر و ایلک حؤکمدارلاری حاقیندا معلومات وار‌" .  

 تورک میلّى کیملیگینده دؤولت‌چیلیک کولتو

 تورال اسماعیل‌اوف 

  دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری اتنیک و میلّى کیملیکلرین واحید ایدئولوژی اساسلارلا بیرلیگینه سبب اولدو. دونیانین بیر یانلی ایضاح معیارلاری‌نین اورتادان قالخماغی ایله آیدین منظره‌لر اورتایا چیخدی. عومومیتله، تاریخچی فیلوسوف هانتینقتونون یازدیغی بیر نوانسی همیشه خاطیرلاماق لابوددور. تاریخین اینکیشافی بیر خطلی و آخساق فورمادا باش وئریرسه، اینسا‌ن‌لیق داها جیدی تشکیلات‌لانمالی و اؤز میلّى دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لرینه صاحیب چیخمالی‌دیر. توپلومون ایجتیماعی شوعوروندا دؤولتین اؤنمی ایله باغلی ایسته‌نیلن شوعوری لاخلاما، و یا وئجسیزلیک سونوندا تلاطوملره سبب اولور. مسئله‌نی کونکرت‌لشدیرسم، اوچ عومومی‌لشدیرمه‌نی بورادا آییرد ائده بیلریک: 

گؤرکملی رسام عظیم عظیم‌زاده آذربایجان رسام‌لیق صنعتینده یئنی بیر جیغیر آچیب. بو گون بؤیوک رسامین آدینا هر کس حؤرمتله یاناشیر. یئنی رساملار نسلی اونون عنعنه‌لریندن بهره‌لنیرلر. عظیم عظیم‌زاده یارادیجی‌لیغی بویو عصرلردن بری فورمالاشان تبریز آذربایجان مینیاتور مکتبی‌نین و روس رسام‌لیق مکتبی‌نین عنعنه‌لریندن بهره‌لنیب. رساملیغا مشهور  «موللانصرالدین» ژورنالیندا اؤز اثرلرینی درج ائتدیرمکله باشلاییب. ۱۹۰۶-جی ایلده‌ن "موللانصرالدین"، "بارابان"، "زنبور"، "طوطی"، "کل‌نیت" و سایر ژورناللارین صحیفه‌لرینده ساتیریک قرافیک کاریکاتورلارینی نشر ائتدیرمکله آذربایجان ساتیریک قرافیکاسی‌نین اساسینی قویوب.

​

نظامی گنجوی‌نین ایرثینده تورکلوک و ایسلام

دوکتور فایق علی‌اکبرلی

 حاضیردا آذربایجان-تورک فلسفه‌سی و مدنیتی نین اینجیلری ساییلان موتفکّیرلرین ابوالحسن بهمنیار، نظامی گنجوی، خاقانی، نصرالدین توسی، عمادالدین نسیمی، محمد فضولی و ب. یارادیجیلیغیندان بحث اولونارکن، اونلارین آذربایجان خالقی نین قدیم دینی-فلسفی دونیاگؤروشو ایله باغلی فیکیرلری تدقیقاتلاردان، همچینین آذربایجان تورک فلسفه‌سی، آذربایجان تورک تاریخی و س. آدلانان موهوم اهمیته مالیک اولان علمی یازیلاردان یا کناردا قالمیش، یا دا چوخ جوزئی شکیلده تفسیر اولونموشدور. حالبوکی اونلارین دونیاگؤروشونده تورک منسوبیتینه، تورک روحونا، ائله‌جه ده ایسلاما دایر موتیولر گوجلودور. بو موتفکّیرلر بیرمعنالی شکیلده اؤزلرینی تورک آدلاندیرمیش و تورکلوکلری ایله ده فخر ائتمیشلر. اونلارین آراسیندا بؤیوک تورک شاعر-موتفکّیری، فیلوسوفو نظامی گنجوی نین یارادیجیلیغیندا اسکی تورک دوشونجه‌سینه، تورک دینی اعتیقادلارینا، عمومی‌لیکده تورک مدنیتینه-فلسفه‌سینه مئییل داها چوخ حیس اولونور. نظامی گنجوی‌ "خمسه"سینی (بئشلیگینی) فارسجا یازماسینا باخمایاراق، تورک دوشونجه‌سینی، تورک عادت-عنعنه‌سینی، تورک اخلاقینی، عومومی‌لیکده تورک میفولوژی، دینی-فلسفی و میلّی-معنوی دونیاگؤروشونو تبلیغ ائتمیشدی.