​

اوغوز توپونیمی و اونون تاریخی اهمیتی 

  اکرم حسین‌زاده  

  فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو،دوچنت 

  آذربایجان فولکلورونون ایدئیا اساسی ان قدیم دؤورلردن باشلایاراق خالقین معنوی مدنیت   صحیفه‌سینی اؤزونده بیرلشدیرن فولکلور ایرثی‌نین توپلانماسی، آراشدیریلماسی و نشری ایله ده جیدی شکیلده باغلی‌دیر. 

  یازی‌یا آلینمایان، حافیظ‌‌ه‌لرده یاشایا-یاشایا زمانمیزه قدر گلیب چاتان فولکلور نومونه‌لری‌نین خالق دیلیندن اولدوغو کیمی گؤتوروب تدقیق اولونماسی چوخ موهوم شرط‌دیر. شوبهه‌سیز، شیفاهی خالق ادبیاتی‌نین  چوخ واریانتلی‌لیغی بورادا خوصوصی دیقت مرکزینده ساخلانیلمالی‌دیر. 

  اوزون ایللر بویو خالقیمیزین اولو آبیده‌سی اولان  " کیتابی دده قورقود "  داستانی، تاریخیمیزی، ادبیاتیمیزی،  فولکلوروموزو، مدنیتیمیزی، اینجه صنعتیمیزی و بونون کیمی بیر چوخ إلمنتلری اؤزونده جمع‌لشدیرن ایلک  آنا کیتابیمیزدیر. بو یازیلی آبیده میزده وطنین داغلاری، چؤللری، بولاق‌لاری، آل-الوان چمن‌لری، عظمتلی قالالاری، آبیده‌لری حاقیندا صؤحبت‌لر گئدیر. 

داستانین بویلاریندا قدیم آذربایجانین بیر چوخ یئرلری‌نین آدلاری چکیلیر کی، اونلارین بیر چوخو   ناخچیوان دیاریندادیر: الینجه، شروُر-دره‌له یَز، آغ قایا، آلتوُن تاخت، قاراچوُق، قاراسوُخ، شریک (شروُر)،   دره‌شام، گؤیچه دنیز (گؤی‌گؤل)، گون اوْرتاج (گون اوْرتا داشی)، ساللاخانا، قازان و س. عومومیتله، ناخچیوان   بؤلگه‌سینده داستانین قهرمانلاری‌نین آدینی یاشادان 50-دن آرتیق توپونیم و میکروتوپونیم قئیده آلینمیشدیر (س.ی. بابایئو. ناخچیواندا کیتابی دده قورقود توپونیم‌لری. باکی، 1999، ص.10-11). ناخچیوان موختار جومهوریتی‌نین اوردوباد رایونونون کیلیت و کوْتام کندلرینده قدیم اوغوز تورک طایفالاری یاشامیشدیر کی، اونلاردان بیری‌نین آدی ایشقوُزلار (ایچ اوغوزلار)، دیگری ایسه دیقلیقوْز (دینقیلیقوْز) آدلانیر کی،   بو دا دیش اوغوزلارین آدی ایله باغلی‌دیر. حتّی بعضی منبع‌لرده گؤستریلیر کی، سالوُر قازانین سرکرده‌لری‌نین  بیریسی‌نین آدی دینقیلی بیگ اولموشدور (فاروق سومئر. اوغوزلار. باکی: یازیچی، 1992). داستاندان معلوم اولور کی،  اورادا گئدن پروسه‌لرین موهوم بیر قیسمی ناخچیوان اراضیسینده باش وئرمیشدیر. باییندیر خان و قازان خان   حاکیمیت‌لری، اونلارین ایقامتگاه‌لاری چوخ احتیمال کی، بو اراضی‌لرده اولموشدور. 

داستاندا اؤز عکسینی تاپمیش شخص، طایفا و یئر آدلاری هابئله دیگر آدلار بو گون اینسان‌لاریمیزدا  وطنپرورلیک، ایگیدلیک، یورد سئوگیسی، تاریخی کئچمیشینی یاشاتماق کیمی کئیفیت‌لرین یارانماسیندا موهوم  اهمیتی وار. 

   " کیتابی-دده قورقود "  داستانیندا و  " اوغوزنامه "‌لرده آدی چکیلن و بؤیوک ماراق دوغوران، تاریخی  اهمیت کسب ائدن آدلاردان بیری ده  " کانلی " ،  " کانقلی " ،  " قانلی قوجا "  آدیدیر کی، بو آد بو گون ناخچیواندا و  آذربایجانین دیگر یئرلرینده یاشایان کنگرلی سوی‌آدینی داشییان قدیم  " کانقلی "  طایفاسی‌نین آدی ایله  باغلی‌دیر. 

  کنگرلی‌لر تاریخاً جسور، جنگاور دؤیوشچو بیر تورک قبیله‌سی اولموشدور.  " کنگرلی "  سؤزو بعضی منبع‌لرده قهرمان‌لیق، ایگیدلیک معناسینی ایفاده ائدن  " قانق+ار+ائلی "  کلمه‌لریندن مئیدانا گلدیگی ده  گؤستریلیر. 

  کنگرلی‌لر ناخچیوانین ایجتیماعی-سیاسی، مدنی حیاتیندا، بو دیارین ایداره ائدیلمه سینده، دوشمن تجاووزوندن قورونماسیندا همیشه قهرمان‌لیق نومونه‌لری گؤسترمیشلر. بو طایفا آدی‌نین کؤکلری‌نین چوخ  قدیم تاریخ‌لره گئتدیگینی و بو آدین دده قورقود داستانلاریندا،  " اوغوزنامه "‌لرده، اوغوز خاقان  داستان‌لاریندا ایشلندیگینی گؤره بیلیریک. آکادمیک اسماییل حاجی‌یئو یازیر کی،  " اوغوز تورکونون ان قدیم قوللاریندان بیری کنگرلی‌لردیر...  " کیتابی دده قورقود " دا کنگرلی‌لر  " کانقلی "  آدی آلتیندا خاطیرلانیر "  (اسماییل حاجی‌یئو، شوکور محمدوو. ناخچیوان و ناخچیوانلی‌لار. باکی، علم، 2001، ص.79). ائله دده قورقود  کیتابیندا دا بئله یازیلیر:  " قانلی قوجا- پرسوناژین آدی کیتابین بوتون چاپلاریندا سهو اولاراق  " قانلی قوجا "  کیمی   اوخونموشدور.  " کانلی "  خالقیمیزین یارانماسیندا ایشتیراک ائتمیش قدیم سوی‌کؤکلردن بیری اولان کنگرلی‌لرین   قدیم آدی‌دیر "  (کیتابی دده قورقود. ترتیب ائدنی و موقدّیمه یازانی فرهاد زینال اوو و صامت علی‌زاده. باکی، یازیچی، 1988، ص.261) 

  تاریخی منبع‌لره و بعضی روایت‌لره گؤره میلادین 4. عصرینده موغانین جنوبوندا هون–تورک  طایفالاری یاشاییردیلار. بونلارین آراسیندا کنگرلی لر چوخلوق تشکیل ائتمیشلر. تاریخشوناس عالیملر گؤسترمیشلر  کی،  " کنگرلی منشالی قبیله‌لر میلادین 4–7. عصرلرینده ایندیکی آذربایجان جومهوریتی و اونون آیریلماز  پارچاسی اولان ناخچیواندا و بو یئره یاخین بؤلگه‌لرده قدیمدن مسکون‌لاشمیشلار "  (اسماییل حاجی‌یئو، شوکور محمدوو. ناخچیوان و ناخچیوانلی‌لار. باکی، علم، 2001، ص.79). 

  روسیه‌ده کونسول اولاراق ایرانا گئدن یرموْلوْو یول اوستو بیر نئچه گون ناخچیواندا ناخچیوان خانی کالبالی خانا، اونون اوغلو احسان خانا قوناق اولموشدور. یئوموْلوْو خاطیره‌لرینده بو یول اوستو گؤروش حاقیندا  یازیر کی، کالبالی خان کنگرلی منه دئدی کی، اوچ مین ایلدن آرتیقدیر کی، بیزیم کنگرلی طایفاسی بو اؤلکه نی ایداره ائتمیشدیر. بیزه خوش موناسیبت گؤسترن لره صادیق دوست اولموشوق، دوشمنی ایسه نیفرتله قارشیلامیشیق، وطنیمیزی اونلاردان جسارتله قوروموشوق. 

  11. عصرده ناخچیوان حاکیمی ملیک جَستان کنگرلی ناخچیوان اوزرینه هوجوما کئچن دوشمن اوردوسونو  دارماداغین ائتمیشدیر. او زامان ناخچیواندا یاشایان بؤیوک شاعیر و موعلیم قطران تبریزی ملیک جستانین  قهرمان‌لیغینی تعریف‌له‌یه‌رک اونون شرفینه بؤیوک بیر مدح‌نامه ده یازمیشدیر. 

  جستان آللاهین کؤمگی تاج-مولکون قیلینجی ایله 

  تاج-تختی دوشمندن قورودو 

  حؤکمدار گئجه-گوندوز تاخت باشیندا 

  قورد سورویه دوشن کیمی دوشمن‌لرین اوستونه دوشدو... 

  (ق.تبریزی دیوان. فارس دیلیندن چئویره نی غلامحسین بیگدیلی. باکی، آز.س‌س‌ر ع.آ، 1967، ص.18) شاعیر دیوانیندا جستانین اوغلو شمس‌الدین کنگرلی و ناخچیوان شاهی ابو دولاف حاقیندا دا بیر سیرا مدحیه‌لر یازمیشدیر. اونلارین دا ناخچیوانی قوروماقدا گؤستردیکلری قهرمان‌لیق‌لارینی تعریف ائتمیشدیر. 

  خالقیمیزین ان قدیم فولکلور نومونه‌لریندن اولان  " اوغوزنامه "‌لرده ده کنگرلی‌لرین قدیم آدی  کئچمکده دیر. آذربایجانین اوغوز ائلینه داخیل اولماسی تاریخی منبع‌لردن ده معلوم‌دور. بیر چوخ عالیم‌لر  اوغوزلارین آذربایجاندا، آنادولودا میلاددان چوخ-چوخ اوّل‌لر یاشادیقلارینی قئید ائتمیشلر. فاروق سومئرین   " اوغوزلار "  اثرینده دئییلیر:  " اوغوزلار آذربایجانلی‌لارین اجدادلاریدیر... اوغوزلار تورکیه تورک‌لری، آذربایجان  تورک‌لری، ایران و تورکمنیستان تورک‌لری‌نین آتالاری‌دیر "  (فاروق سومئر. اوغوزلار. باکی، یازیچی، 1992، ص.6). 

  ف.رشیدالدین‌ین  " اوغوزنامه "‌سینی فارسجادان ترجومه ائدن ر.م. شوکورووا قئید ائدیر کی، بو  " اوغوزنامه "  یا  آنادولودا یازیلمیش، یا دا آذربایجاندا یازیلمیشدیر (فاروق سومئر. اوغوزلار. باکی، یازیچی، 1992، ص.263).   " اوغوزنامه " ده اوخویوروق کی،  " آذربایجان "  تورک سؤزودور.  " آذر "  تورکجه  " یوکسک " ،  " بایقان "  ایسه یئر، مکان  دئمک‌دیر (اوغوزنامه. چاپا حاضیرلایانی، موقدّیمه، لوغت و شرح‌لرین مؤلیفی صامت علی‌زاده. باکی،   یازیچی، 1987، ص.41).  " اوغوزنامه "‌لردن معلوم اولور کی، آرابانی کشف ائدن‌لر کانقلی طایفاسی اولموشدور.  " اوغوزنامه " ده  دئییلیر:  " ...اوغوز کاغانین چئریگینده باجاریقلی، جوثه‌لی بیر کیشی واردی. بو کیشی بیر آرابا چاپدی... آرابالار   گئدنده  " کانغا، کانغا "  دئیه سس چیخاریردیلار. اونون اوچون آرابایا  " کانغا "  آدی قویدولار. اوغوز کاغان  کانغالاری گؤردو، گولدو، آییتدی. قوی یوکلو آرابالاری اسیرلر چکسین. سنه وئریلن  " کانغالیق "  آدی قوی کانغانی  یادا سالسین "  (اوغوزنامه. چاپا حاضیرلایانی، موقدّیمه، لوغت و شرح‌لرین مؤلیفی صامت علی‌زاده. باکی،  یازیچی، 1987، ص.28). 

  دده قورقود حکایه‌لری اوغوز داستانی‌نین بیر حیصه‌سی و یا داوامی کیمی ده آدلاندیریلا بیلر. ائله کیتابین  ایچینده ده بو حکایه‌لرین اوغوزنامه آدلاندیریلدیغینی گؤروروک.  " قازیلیق قوجا اوغلو یئینک بویو " ندا دئییلیر: 

" …مین یئرده ایپک خالچا دؤشنمیشدی. ایچ اوغوز و داش اوغوز بیگلری مجلیسه توپلاشمیشدی…دده‌م قورقود  گلیب بوی بویلادی سوی سویلادی. بو اوغوزنامه یئینگین اولسون! - دئدی "  (کیتابی دده قورقود. ترتیب ائدنی و موقدّیمه یازانی فرهاد زینال اوو و صامت علی‌زاده. باکی: یازیچی، 1988، ص.195). 

  گؤرکملی ادبیاتشوناس عالیم فواد کؤپرولو دده قورقود کیتابینداکی اون ایکی بویون هر بیرینی آیریجا  " اوغوزنامه "  آدلاندیرمیشدیر (فاروق سومئر. اوغوزلار. باکی. یازیچی، 1992، ص.13).  فضل‌اله رشیدالدین‌ین (14. عصر)  " اوغوزنامه "سینده اوغوزون شجره‌سی وئریلمیشدیر کی، بونون نوح  پئیغمبردن گلدیگی گؤستریلیر. یئری گلمیشکن قئید ائدک کی، نوح پئیغمبرین گمیسی‌نین  ناخچیواندا گمی‌قایادا-اونون کیچیک قافقازین ان یوکسک زیروه سی اولان قاپیجیقدا (3906 م) اوتورماسی و نوح   پئیغمبرین قبری‌نین ناخچیواندا  " کؤهنه قالا " دا اولماسی منبع‌لرده گؤستریلیر. ناخچیوانلی رئالیست  رسام بهروز کنگرلی (1892-1922) 1919 و 1921-جی ایللرده نوحون قبرینی بیر نئچه واریانتدا رسمینی  چکمیشدیر. سردابه‌لی بو مزار پالچیق کرپیجدن هؤرولموش و یئر اوستوندن 1، 1.5 متر یوکسک‌لیکده دایره  شکلینده دیر. چوخ ماراقلی و دیقت چکیجی بودور کی، گمی‌قایادا آراشدیرما سفرینده اولدوغوم زامان راست  گلدیگیم مزار یئرلری ده عنعنه‌وی قایدادان فرقلی اولاراق دایره‌وی شکلینده اولاراق داش پارچالاردان یئر اوستونده  هؤرولموشدور. روایته گؤره نوحون اؤولادلاریندان بیری‌نین آدی یافث اولموش و یافث‌ین اوغلو اولارکن نوح  پئیغمبر اونا تورک آدینی وئرمیشدیر. تورکون ده اؤولادلاریندان بیری‌نین آدی الینجه اولموشدور کی، الینجه قالاسی   دا ناخچیواندادیر. 

   " اوغوزنامه "‌لردن بو دا معلوم‌دور کی، کنگرلی‌لر ایلک دفعه  اولاراق وحشی آتی اهلی‌لشدیرمیش، هوندوره  قالخاراق اراضینی ایداره ائتمیش، ایلک دفعه  آت سورعتی الده ائتمیش و داها سونرا دا آرابا کشف ائده‌رک اوندان نقلیات  نؤوعو کیمی ایستیفاده ائتمیشلر. گمی‌قایادا قایا اوستو رسم‌لرده ایکی و دؤرد تکرلی آت آرابا رسم‌لری بیر نئچه  یئرده تصویر اولونموشدور. 

  گؤروندوگو کیمی کنگرلی طایفالاری‌نین آدی ان قدیم فولکلور نومونه‌لریمیزده آدی کئچمکله قدیم  کؤکه مالیک اولوب، تاریخی اهمیت داشیماقدادیر. 

  هر بیر خالقین تاریخینده چوخ اثرلیک مدنیتی، تاریخی، میفیک یادداشی اونون اینجه صنعتینده کونکرت،اولاراق فولکلور صنعتینده، موسیقی یارادیجی‌لیغیندا اؤز عکسینی تاپیر. بونلارین ایچریسینده فولکلورون صنعتی‌نین خوصوصی  یئری و مؤوقعیی واردیر. عومومیتله، خالقیمیزین تاریخی کئچمیشینی، میلّی دوشونجه سینی، ایجتیماعی وارلیغینی  اؤزونده یاشادان فولکلوروموزا چوخ حسّاس موناسیبت همیشه آکتوال‌لیق کسب ائتمه‌سی‌دیر. فولکلور نومونه‌لری  میلّی سالنامه کیمی چوخ اهمیتلی منبع و قایناق‌لاردیر و اونلارا میلّی موستویدن یاناشیلماسی وطنداش‌لیق بورجودور. 

  معلوم‌دور کی، سووئت دؤنمینده بو نومونه‌لرین میلّی موستویده آراشدیریلماسینا قارشی جیدی انگل‌لر وار ایدی و صونعی شکیلده یارادیلان سدلر بیر چوخ تاریخی حقیقت‌لرین اوزونه قارا پرده چکمیش، آراشدیرمالارین ایدئولوژی یؤنده آپاریلماسینا رواج وئرمیشدی. بوتون بونلار ایسه فولکلورشوناس‌لیغیمیزین ایشینی خئیلی چتینلشدیرمیشدی. نظره آلساق کی، آذربایجان فولکلورشوناس‌لیغی 20. عصرین 30-40-جی ایللریندن اینکیشاف ائتمگه باشلامیش، ح.آراسلی، م.ه.تهماسیب، و.خولوفلو، ص.علی‌زاده، ف.کؤچرلی و س. کیمی فولکلورشوناس‌لار تدقیق ائتدیکلری فولکلور  نومونه‌لرینی 50-60-جی ایللرده سووئت ایدئولوژیسی‌نین تاثیریندن قورتارماغا چالیشمیشلار. 

  کؤچورن: عباس ائلچین

قایناق: Kaspi.-2020.-10 iyun.-№87.-S.14.