اؤزبک حاکیم و شاعیری: 

2. محمدرحیم‌خان (فیروز) 

2. محمدرحیم‌خان (فیروز) (1845، خیوه – 1910، خیوه) —خیوه خانی(1864–1910)، اؤزبک قونقورات‌لار سولاله‌سیندن، شاه، شاعیر و بسته‌کار   

یاشامی

 2. محمدرحیم‌خان سئیید محمد خان اوغلو 1845-جی ایلدهخیوه شهرینده آنادان اولموشدو. موکمّل مدرسه تحصیلی آلمیشدی. 1864-جو ایلده، آتاسی نین وفاتیندان سونرا حاکیمیته گلمیشدی. خانلیق اونون حاکیمیتی دؤنمینده، 1873-جو ایل مئی آیی نین 29-دا روسیه ایمپراتورلوغوطرفیندن ایشغال ائدیلمیشدیر.     

2. محمدرحیم‌خان شاعیر ایدی. فیروز تخلوصو ایله کلاسیک اوسلوبدا شعیر یازیردی.     

  فیروز بو توپلومسال ایشلر یانیندا، صنعت و ادبیات ساحه‌سینده ده اؤز صنعتی ایله اؤلومسوز ایزلر بوراخمیشدیر. او، بسته‌کار اولاراق دا اثرلر وئرمیشدیر.  " شِش‌مقام " دا اون اوچ اثر بستله‌میشدیر: یعنی،  " راست "  مقامیندا  " محمدی جدیدی فیروز " ؛  " سئگاه "  مقامیندا  " ساکیلی فیروزشاه " ،  " چار اوصولی فیروز " ؛  " بوزروک "  مقامیندا ایسه  " محمدی فیروز "  کیمی ماهنی‌لار بستله‌میشدیر.  

2. محمدرحیم‌خان 1910-جو ایلده وفات ائتدی.  

تنگیر اوْردوْ

تنگیر اوْردوْ (قیرغیز: Теңгир Ордо)– یعنی تنگری‌نین خالقی. 2005-جی ایلده قیرغیزیستانین پایتاختیبیشککده قیرغیز میلّت وکیلی داستان ساریقولوف طرفیندن قورولان و تورکچولوگه اساسلانان تشکیلات.[1] [2][3][4] 

حاقیندا

  شوروی داغیلاندان سونرا بو رژیمدن قورتولان تورک خالق‌لاری یئنیدن اؤز کؤکلرینی و میلّی شخصیت‌لرینی آختارماغا باشلادیلار. بو اینکیشاف اوّلجه تاتاریستاندا 1990-جی ایل‌لرده، داها سونرا روسیه وقیرغیزیستاندا مئیدانا گلدی. تاتاریستاندا بو حرکاتین آدی اوّلجه  "‌بیزنینگ یول‌"  (بیزیم یولوموز) ایدی، لاکین سونرادان  "تنگریسم"  (تنگرچی‌لیک) داها تئز-تئز ائشیدیلیردی. زامان کئچدیکجه تنگریسم خالق آراسیندا گئنیش یاییلمیش بیر هوس اولماغی دایاندیردی و دؤولت طرفیندن دستکلنمگه و اینستیتوت‌لار قورولماغا باشلادی.

​

آذربایجان فیلوسوفو: سید یحیی باکووی

سیّد یحیی باکووی — منشاجه آذربایجان تورکلریندن[1][2][3][4][5][6][7][8] اولان آذربایجانین [9] [10] [11][12] [13][14] [15] [16] تانینمیش فیلوسوف عالیم و شاعیرلریندن بیری، خلوتی‌‌لیک طریقتی‌نین ایکینجی قوروجوسو.[17] [18][19] باکووی عئینی زاماندا خلوتی‌‌لیگین ویردی اولان "ورد الستّار" مؤلیفی‌دیر.[20] 2013-جو ایلده یونسکو-نون باش کونفرانسی‌نین 36-جی  اوتوروموندا سیّد یحیی باکووی‌نین 550 ایللیک ایل‌دؤنومونون  دونیا سویه‌سینده قئید ائدیلمه‌سی حاقیندا قرار قبول ائدیلیب.[21] [22]

​

تورکیه یازاری:

سامی پاشازاده سزائی

سامی پاشازاده سزائی (1859، ایستانبول- 26 آوریل 1936، ایستانبول) - تورکیه‌لی رئالیست حکایه‌ و رومان یازاری‌دیر. تورکیه ادبیاتی‌نین ایلک رئالیست/گئرچکچی رومان‌لاریندان بیری اولما اؤزل‌لیگی ایله ادبیات تاریخینده بؤیوک اؤنم داشییان "سرگذشت" آدلی رومانین یازاری‌دیر. 1892.جی ایلده یازدیغی "کیچیک شئی‌لر" ایله تورکیه ادبیاتیندا مودرن قیسا حکایه‌نین قورجولاریندان‌دیر.[1][2][3]

امل درگیسی

امل درگیسی — مستجب اولکوسال و 9 دوستو طرفیندن 1 ژانویه 1930-جو ایلده رومانی‌‌نین حاکیمیتی آلتیندا اولان گونئی دوبروجا، حاجی اوغلو بازارجیق  شهرینده نشر اولونان بیر مدنیت درگیسی‌دیر.[۱] 

  درگی قیریم موباریزه‌سینی تورک و دونیا ایجتیماعیتینه چاتدیران موهوم بیر مطبوعات اورقانی ایدی.   

تاریخی

  ایکینجی دونیا ساواشیندا آلمان‌لارین روسلارلا ایمضالادیغی موقاویله‌لردن سونرا رومانی‌یا  گلمه‌لری، 11 ایل آرا وئرمه‌دن یاییملانان امل درگیسی‌نین باغلانماغینا سبب اولدو. تورکیه‌یه یئرلشن اولکوسال مستجب 20 ایل‌لیک فاصیله‌دن سونرا 1960-جی ایل نووامبرین 1-دن درگیسی آنکارادا یئنیدن نشر ائتمگه باشلادی. 1962-جی ایلین نووامبریندان سونرا درگی‌‌نین اینضیباطی مرکزی ایستانبولا کؤچدو. دایمی نشرینی، یئنی نسیل املچی‌لرین رهبرلیگی آلتیندا 1983-جو ایلدن 1998-جی ایله قدر، آنکارادا 48 صحیفه‌لیک درگی شکلینده داوام ائتدیردی.

  امل قیریم وقفی‌نین عومومی ییغینجاغیندا، امل درگیسی‌نین 3 آیلیق مودتده 2008-جی ایلده یئنیدن نشر ائدیلمه‌سی قرارا آلیندی. درگی‌‌نین صاحیبی امل قیریم وقفی آدیندان ظفر قاراتای، باش رداکتورو ایسه سایم عثمان قاراخان ایدی. امل درگیسی‌نین 2011-جی ایل سپتامبر آیی ‌نین 236-جی سایی ایله بیر داها نشر حیاتینی باشا ووردو. 

  23 آوریل 2015-جی ایلده سایم عثمان قاراخا‌نین اؤلوموندن سونرا ایستانبول قیریم درنگی‌نین نشر اورقانی‌نین باش رداکتورو اؤزگور قاراخان 2016-جی ایلده بو وظیفه‌یه تعیین ائدیلدی.[۲]

  درگی نشری عؤمرونو بیرلشمیش ایل‌لیک نؤمره‌لری ایله داوام ائتدیریر. 246/249 (2014) ایلده بیرلشن قیریمین ایشغالینا دایر خوصوصی مسله 2017-جی ایلین ژانویه‌سینده چیخمیشدیر. 

آلبان‌لارین دیلی و الیفباسی باره ده بیر نئچه سؤز 

بختیار تونجای  

  آذربایجان تورکلری‌نین اتنوگنزینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش آلبان‌لار اساسا قوزئی آزبایجاندا، او جومله‌دن غربی آذربایجاندا (بوگونکو ائرمنیستاندا)، ائلجه ده داغیستاندا و بوگونکو گورجوستانین بورچالیدان تیفلیسه قدر اوزانان گئنیش اراضی‌لرینده مسکون‌لاشمیش و بو اراضی‌لرده یاشایان دیگر سویلاری اؤز اطرافیندا بیرلشدیره‌رک، تاریخی منبع‌لرده  "‌آلبانیا‌"  آدی آلتیندا یاد ائدیلن دؤولت قورموشدولار.  "‌کیتابی-دده قورقود‌" دا آلبان‌لاردان تورک خالق‌لاریندان بیری کیمی صؤحبت آچیلیر و اثرین باش قهرمان‌لاریندان قازان خان آلپان‌لارین، یعنی آلبان‌لارین باشچیسی کیمی یاد ائدیلیر. شرق‌شوناس عالیم سلیمان علی‌یاروف بو باره ده یازیر:  "‌دده‌م قورقود‌"  کیتابی‌نین آراشدیریلماسی آذربایجاندا اوزون سورن اتنو-تاریخی اینکیشافین یئنی،  "‌گؤزله نیلمز‌"  بیر آخارینی اوزه چیخارمیشدیر. درسدن نوسخه‌سینده 4-جو بویدا قازان خان اوودا اولارکن جاسوس اؤز تکورونه بئله بیر خبر گتیریر:  " هئی، نه اوتورورسان؟ ایتوٌنی اوُلاتمایان، چتوٌگینی مؤولاتمایان آلپان‌لار باشی قازان اوغلانجوغو ایله سرخوش اولوب یاتورلار"  (1. 142).  "آلپان‌لار"  اتنیک آدی‌نین باشقا بیر یئرده ده ایشلنمه‌سی بو آنلاییشا دیقتله یاناشماغی طلب ائدیر. 7-جی بویدا اوخویوروق:   آغ-بوز آتلار چاپدیروُر آلپان‌لار گؤردوم، آغ ایشیقلی آلپ‌لاری یانیما سالدوم. بوتون تدقیقاتچی‌لار سانکی گؤزلرینه اینانمایاراق بورادا ایشلنن  "آلپان‌لار"  سؤزونو  "آلپ‌لار"  کیمی اوخوموشلار. کیتابین روسجا چاپیندا ایسه آلپین سینونیمی اولان  "vityazi"  شکلینده چئوریلمیشدیر. تورکیه‌لی تدقیقاتچی محرم ائرگین درسدن نوسخه‌سینده فعلاً راستلاشدیغی  "‌آلپان‌لار‌"  سؤزونو  "‌آلپ‌لار‌"  سؤزو ایله عوض ائتمیشدیر. لاکین عدالت خاطیرینه سؤیله‌‌یک کی، او اؤز کیتابی‌نین مووافیق یئرلرینده صحیفه آلتی علمی-تنقیدی چیخاریش‌لاریندا درسدن الیازماسیندا هر ایکی حالدا  "آلپان‌لار"  یازیلدیغینی بیلدیرمیشدیر. کیتابدا  "آلپان‌لار"  اتنونیمینه راست گلینمه‌سی اونون آذربایجاندا باش وئرن حادیثه‌لرله باغلی اولدوغونو و آذربایجاندا عرصه‌یه گلدیگینی ثوبوت ائدن دلیل‌دیر. 

سلیمان  باقیرغانی

سلیمان  باقیرغانی (باقیرغان آتا، حاکیم آتا، سلیمان  آتا) (12. عصرین 2 -جی یاریسی-تورکوستان ) - شاعیر، موتفکّیر، عالیم. خوجا احمد یسوی‌نین موریدی.  

  اثرلری: باقیرغان کیتابی (قیپچاق تورکجه‌سینده یازیلمیش شعیرلر توپلوسو)  و "آخیر زامان"، "معراج‌نامه"، "اسماعیل قیصه‌سی"، "بی‌بی مریم"، "یاریم آلما" کیتاب‌لاری

محمد حئیدر دوُغلات‌

محمد حئیدر دوُغلات، میرزه حئیدر (1499، تاشکند - 1551، کشمیر) - تاریخچی، دؤولت خادیمی. محمد حسین کور‌قان‌ین اوغلو، آناسی خوْب نیگارخانیم یونس‌خانین کیچیک قیزی، بابورون آناسی قوتلوغ نیگارخانیمین باجیسی ایدی.

یاشامی

1508-1509-جو ایل‌لرده شیبانی‌خان بویروغو ایله آتاسی‌نین اعدام ائدیلمه‌سیندن سونرا گنج محمد حئیدرین یاشامی تهلوکه  آلتیندا قالدی. محمد حسین‌ین اعتیبارلی آدام‌لاریندان اولان مؤولانا محمد بؤیوک چتین‌لیک‌لرله محمدحئیدریبوخارادان بدخشانا  قاچیرماغی باجاردی. 1509 -جو ایلدهکابیله - بابورون سارایینا آپاردی. بابورون اونا یوکسک احتیرام گؤستردی. میرزه حئیدرین یازدیغینا گؤره، بابور اونا آتا کیمی آتالیق  ائله‌دی. اوچ ایل سونرا میرزه حئیدر اندیجانا، سولطان سعیدخانین سارایینا گئتدی و خانین سون گونونه قدر یانیندا قالدی. 1514 -جو ایلده کاشغاردا سولطان سعید خانین حاکیمیتی قورولدوقدا، میرزه حئیدر اونونلا بیرلیکده کاشغارا گلدی. خان گوونیب  بوتون قوشون و سلطنت ایشلرینی   اونا تاپشیریب محدودیت‌سیز حوقوق‌لار وئردی، عئینی زاماندا اوغلو ولیعهد عبدالرشیدین تربیه‌سینی ده اونا تاپشیردی. سولطان سعید خانین حاکیمیتی دؤنمینده میرزه حئیدربدخشان، کافیریستان، تبت، لادک و بیر چوخ حربی سفرلره رهبرلیک ائتدی.  1533 -جو ایلده سولطان سعیدخانین اؤلوموندن سونرا اوغلو عبدالرشید تاختا چیخدی. آنجاق دوُغلات سولاله‌سینده کی  قارشی‌دورما محمد حئیدری اؤلکه‌نی ترک ائتمگه مجبور ائتدی. محمد حئیدر اؤنجه بدخشاندا سردگران دولانیب سونرا لاهورا، بابورون اوغلو کامران میرزه‌نین یانینا گئتدی. 1539-1540-جی ایل‌لرده محمد حئیدر آقرادا هومایونا  قوشولدو. 1541 -جی ایلده کاشغار فتح ائدیلدیکدن سونرا محمد حئیدر بابوری‌لر آدیندان کاشغاردا حؤکمران‌لیق ائتدی. اصلینده  ایسه موستقیل اولاراق حؤکمران‌لیق ائدیردی. محمد حئیدر داغ طایفالاری ایله توققوشمادا اؤلدورولدو. 

2021  نوبل ادبیات اؤدولونو قازانان: عبدالرزاق قورنه

عبدالرزاق  قورنه (1948، زنگیبار سولطان‌لیغی) - اینگیلیس دیلینده یازان تانزانیالی یازیچی . اینگیلیس‌ده یاشاییر. 2021.جی ایلده ادبیات اوزره نوبل اؤدولو قازانیب.   

Booker و Whitbread اؤدول‌لری طرفیندن قیسا سیاهیا آلینان "Paradise"  ( "جنّت" ) (1994)،  "Desertion"  ("فراری") (2005) و لوس آنجلس تایمز بووک پرایزکیتاب اؤدولو اوچون قیسا سیاهیا آلینمیش "By the sea"  ( " دنیز کناریندا "  " (2001) رومان‌لاری نین مؤلیفی‌دیر.

هومّت قزئتی

 " هومّت "  (قزئت) — آذربایجان تورکجه‌سینده ایلک غئیری-قانونی قزئت،سوسیال-دموکرات  "هومّت "  تشکیلاتی‌نین اورقانی. 

حاقیندا

  1904-جو ایلده محمد امین رسول‌زاده‌نین،مشهدی عزیز بیگوفون، ن.نریمانوفون، س.م.افندی‌یئفین، پ.آ.چاپاریدزه‌نین بیر آرایا گلمه‌سی ایله یارادیلان  " هومّت "  قروپو سوسیال-دموکرات ایدئیاسی‌نین داشیییجی‌لاری اولاراق نشریات ایشینی تشکیل ائتمگه باشلادیلار. قروپ ورقه‌لر و اینتیباهنامه‌لر بوراخیلماسینا، اونلارین اهالی آراسیندا یاییلماسینا چالیشیردیلار. 

نشری

محمدعلی تربیت

محمدعلی تربیت (26 مئی 1877، تبریز — 17 ژانویه 1940، تهران) — ضیالی، قزئته‌چی، تربیت کیتابخاناسی‌نین یارادیجیسی، مشروطه اینقیلابی‌نین ایشتیراکچیسی. 

یاشاییشی

  میرزه محمدعلی میرزه صادق اوغلو تربیت 1887-جی ایل مئی‌ین 26-دا تبریز شهرینده آنادان اولوب. شهرده موترقّی فیکیرلی ضیالی کیمی تانینان میرزه صادق اوغلونو محلّه ده کی  ملا زینال‌العابدین-‌ین آچدیغی ایبتیدایی مکتبه قویور. میرزه صادق اوغلونا اؤزو یاخشی بیلدیگی فنلری تدریس ائتمکله یاناشی، تبریزین آدلی-سانلی حکیم‌لریندن اولان میرزه نصرالله‌ خانین و بیر مودت تبریزده یاشامیش محمدعلیخان کوفری‌نین یانیندا اوروپا و شرق طبابتینی اؤیرنمگه گؤندریب[۱]. هر ایکی حکیمین تؤوصیه‌سیله محمدعلی فرانسه و آلمان دیل‌لرینی اؤیره‌نیب. نوجوم، ریاضیات و طیب ساحه‌سینده اؤزل درس‌لر آلماسینا باخمایاراق سونرادان پداقوژی ساحه‌یه ماراق گؤستریب. عرب، فارس، فرانسه و اینگیلیس دیل‌لرینی موکمّل اؤیره‌نیب[۱].