تورکچولوک و رومانتیزمین وحدتی 

  گولشن علی‌یئوا کنگرلی 

  فیلولوژی علملری دوکتورو، پروفسور  

    بؤیوک شخصیت‌لر فیزیکی حیات‌لارینی باشا ووردوقدان سونرا ابدیت عؤمرو یاشاییرلار. هر یئنی دوغولان نسیل کلاسیکین یارادیجیلیغیندا اؤز فیکری-معنوی سوال‌لارینا جاواب تاپیر، کلاسیک‌لر هر نسیلله یئنیدن دوغولا بیلیرلر.  

  آذربایجان ادبیاتیندا بئله صنعتکارلاردان بیری عقیده‌سینه گؤره توتالیتار سووئت رژیمی طرفیندن تصفیه‌یه معروض قالمیش رومانتیک شاعیر و فیلوسوف حسین  جاویددیر. او قدیربیلن میلتی طرفیندن دایم خاطیرلانیر، درین مضمونلو، بدیعی-فلسفی صیقلتلی اثرلری دؤنه-دؤنه چاپ اولونور، یئنی-یئنی نسیل‌لر طرفیندن ماراق و هوسله اوخونور. حسین جاویدین بیر شخصیت و صنعتکار کیمی بؤیوکلوگو آذربایجان جومهوریتی پرزیدنتی جناب ایلهام علی‌یئفین کلاسیک ایرثه احتیرامی و بؤیوک قدرشوناسلیقلا ایمضالادیغی ۲۴ اوکتوبر ۲۰۱۷-جی ایل تاریخلی سرانجامدا حسین جاویدین ادبی-تاریخی مؤوقعیی اوبیئکتیو نظری عکسینی تاپمیشدیر.

  بؤیوک شاعیر و دراماتورقون ۱۳۵.جی ایل‌دؤنومونون کئچیریلمه‌سی حاقیندا بو تاریخلی سرانجامدا دئییلیر:  " حسین جاوید سون درجه درین مضمونلو یارادیجیلیغی ایله چوخ‌عصرلیک آذربایجان ادبیاتی خزینه‌سینه تاریخی-مدنی دَیرلر بخش ائتمیش قودرتلی سؤز صنعتکاری‌دیر. او، شرقین زنگین فلسفی-پوئتیک ایرثی زمینینده یوکسله‌رک و دونیا رومانتیزم عنعنه‌لریندن اوغورلا بهره‌لنه‌رک آذربایجان خالقی‌نین ادبی-بدیعی فیکیر سالنامه‌سینه پارلاق صحیفه‌لر یازمیشدیر. موتفکّیر صنعتکارین نئچه-نئچه اوخوجو و تاماشاچی نسلی‌نین استتیک ذؤوقونو موعین‌لشدیرن اثرلری بو گون ده اؤز مونومنتال‌لیغینی و یوکسک تاثیر گوجونو قوروماقدادیر‌"‌. حسین جاوید یارادیجیلیغینا بو کونسِپتوال قیمت گله‌جک تدقیقات‌لار اوچون یئنی نظری متودولوژی معیار رولونو اوینایاجاقدیر. 

​

محمدامین رسول‌زاده‌نین نظامی‌سی

پروفسور نصیب نصیبلی

احمد کسروی‌دن شیخ الاسلامی‌یه قدر بوتون پان ایرانیست‌لرین و فارس عیرقچی‌لاری‌نین بؤیوک ایستکله تکرار ائتدیکلری تِزه گؤره، آذربایجانین اسکی خالقی آذری‌لردن عیبارت ایمیش. اونلار دا شعرلر سؤیله‌میش، فارس ادبیاتی‌نین زنگینلشمه‌سی اوچون چالیشمیشلار. بو فیکرین یانلیشلیغینی گؤسترن اثرلر آراسیندا محمد امین رسول‌زاده‌‌نین آذربایجان شاعیری نظامی‌ آدلی آکادمیک آراشدیرماسی اؤزل بیر یئره صاحیب‌دیر. بو اینجله‌مه محمد امین بیگین اوروپا‌دا یاشاماق مجبوریتینده قالدیغی 30‌.لو ایللرینده یازیلمیش، بؤیوک‌ شاعیر نظامی‌‌نین 1941 ایلینده‌کی 800.جو دوغوم ایلی آنیسینا اتحاف ائدیلمیشدیر. او دؤنم‌لرده، ایراندا و ایران ائشیگینده نظامی‌ اوچون آنما تؤرن‌لری گئچیلیرمکده ایدی. نظامی‌، عنعنه‌وی اولاراق ایران یا دا فارس شاعیری اولاراق تقدیم ائدیلیردی. بو قونودا شوروی ایستیثنا ایدی. رسول‌زاده‌یه گؤره، نظامی‌ ابدی اثرلرینی فارسجا یازماسینا باخمایاراق، اونو ایران/فارس شاعیری سایماق دوغرو دئییلدیر. نظامی‌، تورک اوغلو تورکدور. نظامی‌‌نین اتنیک کیملیگینه آیدینلیق گتیرن یازار، میلّی تاریخیمیزین بعضی اؤنملی قونولارینی بیلیمسل، اوبژکتیو شکیلده اینجه‌له‌یرک میلّی تاریخ آلغیسی‌نین اولوشماسیندا بؤیوک پایی اولموشدور.

محمد امین رسول‌زاده میلّی تاریخیمیزین ان حسّاس و چلیشکیلی مسله‌سی اولان بوگونکو ایران جوغرافیاسیندا بؤیوک‌ ایمپیراتورلوق‌لار قورموش تورک خاندان‌لاری‌نین فارسجانی ندن دؤولت دیلی و فارس ادبیاتی‌نین گلیشمه‌سینی ندن حیمایه ائتدیکلرینه آیدینلیق گتیرمیشدیر.

نسیمی و فولکلور

پروفسور مدد چوبانوف

دونیانین بوتون صنعتکارلاری کیمی کلاسیک آذربایجان یازیچی‌لاری دا تاریخاً فولکلورلا عوضوی صورتده باغلی اولموشلار. اونلار اؤز یارادیجیلیق‌لاریندا شیفاهی خالق ادبیاتیندان گئنیش ایستیفاده ائده‌رک همین اثرلرین اوخوناقلی اولماسینا چالیشمشلار.

عمادالدین نسیمی ده شیفاهی خالق ادبیاتیندان گئنیش ایستیفاده ائتمیشدیر. اونون یارادیجیلیغیندا شیفاهی خالق ادبیاتی - آتالار سؤزلری اؤزونو پارلاق شکیلده گؤستریر. بونون باشلیجا سببی، شوبهه‌سیز، بیرینجی آتالار سؤزونون چوخ ییغجام، درین معنالی و هامی طرفیندن آنلاشیقلی؛ دیگر طرفدن ایسه اونون صنعتکار اوچون میثیل‌سیز تصویر و ایفاده واسیطه‌لری اولماسی‌دیر.

نسیمی اکثر حاللاردا آتالار سؤزونو شوعورلو صورتده دَییشدیریر، ایختیصار ائتمکله برابر اونا موعین علاوه لر ده ائدیردی. بئله لیکله، اونون اثرلرینده آتالار سؤزو یئنی معنا، مضمون و ماهیت داشیییردی. نسیمی بونلاردان اؤز یئرینده و مهارتله ایستیفاده ائتمگی باجاریردی.

آنا دیلی مسله‌لرینه عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئف یاناشماسی

زلفیه اسماعیل

عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئفین چوخ‌شاخه‌لی یارادیجی‌لیغی‌نین موعین ایستیقامت‌لریندن بیری ده آنا دیلی مسله‌لری‌دیر. دوغما وطنی‌نین ایجتیماعی حیاتیندا فعال ایشتیراک ائدن وطنپرور ضیالی خالقیمیزین مدنی-ایجتیماعی حیاتینداکی بوتون چاتیشمازلیق‌لار کیمی آنا دیلی‌نین پروبلم‌لری ده اونو دایم ناراحات ائتمیشدیر. دؤورون ادبی دیل نورماسی‌نین موعین‌لشمه‌سینده همین دؤورون گؤرکملی ضیالی‌لاری ایله یاناشی عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئف ده الیفبا، اورفوقرافی، میلّی تئرمینولوژی مسله‌لری‌نین اطرافیندا گئدن موباریزه‌لردن کناردا قالمامیش، دیلچی عالیم‌لرله داها یاخین موناسیبتده اولان ادیب دیل مسله‌لری‌نین موذاکیره‌سینده مرکزی مؤوقع توتموشدو. همچنین ع.حاقوئردی‌یئف اونو ناراحات ائدن اؤتن عصرین ایلک ایکی اون ایل‌لیگی‌نین دیل و الیفبا مسله‌لری حاقدا مطبوعاتدا چیخیش‌لار ائتمیشدی. اونون "‌ادبی دیلیمیز حاقیندا‌" دَیرلی مقاله‌سی او دؤورون قیزغین موذاکیره لریندن آلدیغی تأثوراتین نتیجه‌سی‌دیر. مقاله‌ده ادبی دیلین اینکیشافیندا بدیعی ادبیاتین و مطبوعاتین رولوندان، الیفبا، اورفوقرافی، ترمینولوژی مسله‌لریندن دانیشیر. ادبی دیلین اینکیشافینا مانع اولماقدا داوام ائدن موعین نؤقصان‌لاری قئید ائدیر. ادبی دیلیمیزین قارشیلاشدیغی پروبلم‌لری وطنداش یانغیسی ایله قلمه آلدیغی "‌ادبی دیلیمیز حاقیندا‌" اثری حقیقتاً ده اؤز دؤورونون ان آکتوال و آجیناجاقلی دیل حادیثه‌لرینه حصر اولونموشدور.

ضیا گؤک‌آلپ و دوشونجه دونیاسی

سیف‌الدین آلتایلی

عثمانلی دؤولتینده فاتح سلطان محمددن سونرا علمی آنلامدا باشلایان یاواشلاما و دؤولت ایداره‌سینده یولوخان روشوت، سویغون، یئرلی‌بازلیق، قوهوم‌بازلیق کیمی منفی وضعیتدن آسیلی اولاراق، یارانان دورغونلوق قانونی سلطان سلیمان دؤورونده سونونجو مرحله‌سینه گلمیش و بو دؤنمده خالق ایله دؤولت بیر-بیریندن تامامیله آرالانمیشدیر، آنجاق باخمایاراق کی، بو دؤنم عثمانلی‌نین ان قودرتلی چاغی‌دیر. دئمه‌لی، ایقتیصادی و حربی یؤندن گوجلو اولماق بیر دؤولتین طالعیینی موعین‌لشدیره‌جک اساس گؤستریجی‌لر اولمور.

​

محمد هادی حیاتی و یارادیجی‌لیغی

محمد هادی (اصل آدی: آغا محمد عبدالسلیم اوغلوعبدالسلیم‌زاده (1879[۱]، شاماخی – مئی 1920[۲]، گنجه) —آذربایجانلی شاعیر، آذربایجان رومانتیزمی‌نین تانینمیش نوماینده‌لریندن بیری،توفیق فکرت ایرثی‌نین ایلک آراشدیریجیسی[۳]،تاتار سوواری آلایی‌نین ایمامی.[۴] [۵]

محمد هادی 20. عصر آذربایجان شاعیرلری ایچری‌سینده مطبوعاتلا سیخ علاقه‌سی اولان صنعتکارلاردان بیری‌دیر. اؤز اثرلری‌نین اکثریتینده وطن، میلت مؤوضوسونا توخونان محمد هادی آذربایجان پوئزیاسی‌نین اینتیباه، آزادلیق و حورّیت موجاهیدلریندن بیری اولموشدور.[۶]اونا گؤره دهمحمد امین رسول‌زاده آذربایجان جومهوریتی اثرینده " بیر طرفدن روس ادبیاتی، دیگر طرفدن ده عوثمانلی ادبیاتی تاثیرینده بولونان " ایستیقلال مؤوضوسوندا موباریز اثرلر یازان شاعیرلر آراسیندا محمد هادی‌نی آیریجا دَیرلندیریردی.[۷]

رومانتیک معاریفچی‌لیکدن اینقیلابی رومانتیزمه یوکسلن محمد هادی‌نین یارادیجی‌لیغی‌نین ان موباریز دؤورو آذربایجان خالق جومهوریتی دؤنمینه دوشور.[۸] محمد هادی یارادیجی‌لیغی‌نین ان چاغداش میلّی و بشری کئیفیت‌لری محض بو دؤورده اؤزونو داها آیدین گؤستردی. او دؤنمده موحاریبه ، آزادلیق، ایستیقلال مؤوضوسوندا ان چوخ اثرلر یازان محمد هادی اولموشدور.[۹]

آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده مطبوعات

آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ۱۹۱۸–۲۰ ایللر بوتون اوّلکی دؤورلره نیسبتاً ان یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی‌دیر. بو دؤورون مطبوعاتی هم کئیفیت، هم ده کمیت باخیمیندان میلّی مدنیتین موهوم ترکیب حیصه‌سی کیمی آذربایجان حیاتی‌نین جانلی سالنامه‌سینه چئوریلدی. ایکی ایل ایچری‌سینده اؤلکه ده ۱۰۰-ه یاخین آددا قزئت و درگی چیخمیشدیر. جومهوریت دؤورو مطبوعاتی‌نین سجیه‌وی خوصوصیتی تکجه اونون سای گؤستریجی‌سینده دئییل، هر شئیدن اول ایدئیا-مضمون زنگینلیگینده ایدی.

اسماعیل بیگ قاسپرالی‌نین  "‌ترجومان‌"-ی: مودرنیزمین جارچیسی 

ادوارد لاززِرینی 

  اسماعیل بیگ قاسپرالی‌‌نین حیاتی، فعالیتی، یارادیجی‌لیغی دایم دیقت مرکزینده اولوب، آراشدیریلیب. بؤیوک فیکیر آدامی‌نین شخصیتینه  اولان ماراق چوخدان سرحدلری آشیب. بو جهتدن آمریکانین ایندیانا بیلیم‌یوردونون پروفسورو ادوارد لازرینی‌نین قلمه آلدیغی مقاله دیقتی چکیر. مقاله‌نی ایختیصارلا اوخوجولاریمیزین دیقتینه چاتدیریریق. 

  بدنه جان وئرن روحدور

  فریدریک شیلر 

فیکیر و غایه یوخلوغو اینسانین جسارتینی قیریر، اونو اویوشدورور و ضعیفله‌دیر. 

اسماعیل بیگ قاسپرالی‌ 

 ... اسماعیل بیگ قاسپرالی‌‌نین ایستراتژی‌نین مرکزینده قزئت یاراتماق و اونو یاشاتماق قطعیتی دایانیردی. زامان-زامان قازان، تیفلیس، تاشکند و باکی‌دا بو یؤنده ائدیلمیش جهدلره باخمایاراق او، روسیه‌نین ان اوزون عؤمورلو تورک‌دیللی قزئتینه چئوریله‌جک مطبوع اورقانین نشری اوچون رسمی ایجازه آلانا، یعنی 1917-جی ایله‌دک موباریزه آپاردی. او، مطبوعاتی اؤزونون بؤیوک لاییحه‌سینی ان تاثیرلی فورمادا تبلیغ ائدن، ان گئنیش اوخوجو کوتله‌سینه چاتدیران و مودرنیزمه موخالیف اولان‌لارین عؤهده‌‌سیندن گله بیلن واسیطه ساییردی. بو، عئینی زاماندا، جهالت و سهو معلوماتدان قایناقلاندیغینا ایناندیغی، روسلارلا موسلمان‌لاری بیر-بیرینه قارشی قیزیشدیران غرضلی احکامی آرادان قالدیرماق اوچون فؤوق‌العاده گوجه مالیک بیر واسیطه ایدی. اوسته‌لیک، قزئت، مودرنیزم طرفدارلاری‌نین پروقرامی اوچون فوروم تشکیل ائتمکله ائله ایندیدن اینکیشاف یولونا قدم قویموش، آما هله ضعیف، داغینیق اولان گوجلرین بیرلشدیریلمه‌سینه و شوبهه‌سیز، قارشیداکی چتین دؤور عرضینده اونلارین تشویقینه ده فایدا وئره بیلردی. 

​

" قاپی " 

 رامیز رؤوشن 

بو دونیانین دؤرد ایلی، 

  داوا ایلی، درد ایلی. 

  1.قاپی     

  او ایلین اوتلاری اوزون، 

       دؤرد ایل ایدی بیچن یوخدو، 

             اوزانمیشدی بویلاری. 

  او ایلین قیزلاری اوزون، 

       دؤرد ایل ایدی چالینمیردی تویلاری،                                                                                                                                                                            اوزانمیشدی، اوزانمیشدی بویلاری. 

  او دؤرد ایلی یوللارا بویلانماقدان 

       قوجا-قوجا قاری‌لار دا  

             بلکه بوی آتمیشدیلار...