اؤزبک شاعیری: بیانی

بیانی (تاخما آدی؛ اصل آدی محمد یوسف‌بک باباجان‌بک اوغلو) (دوغوم:1858- خیوه - اؤلوم 1923 خوارزم) - اؤزبک شاعیر، تاریخچی، موسیقی‌شوناس، خطاط و ترجومه‌چیسی. 

یارادیجی‌لیغی

  بیانی، خیوه‌ده‌کی  شیرغازی‌خان مدرسه‌سینده تحصیل آلیب. ثولث، کوفی. ریحانی، شیکسته خط‌لرینی یاخشی بیلیب، تنبور و قیجک چالماغی باجاریردی. بیانی‌نین بیر دیوانی، خارزم تاریخینه عایید ایکی اثری و ترجومه‌لری قورونوب ساخلانیلمیشدیر. او، اؤزبک کلاسیک شعری‌نین دئمک اولار بوتون ژانرلاریندا یازیب یاراتمیشدیر.          

میلّی‌لشمک  

  جانلی ایشلر، تاریخی دییشیک‌‌لیک‌لر بیزه گؤستریر کی، هر جمعیت، هر فرد، هر دورلو عنعنه‌سیندن، موقدساتیندان، ایمکان و اعتیقادیندان آز-چوخ ال چکدیگی حالدا میلّی‌ دیلیندن اصلا و اصلا واز کئچمه‌میشدیر. و هئچ واخت دا کئچه‌مز. چونکی هر میلّتین ادبیاتا مالیک دیلی او میلّتین روحو، نیشانه‌یی-مؤوجودیتی‌دیر. اوندان محروم اولدوغو گون مرحوم اولموش، اوندان اوزاقلاشدیغی گون قبرینه یاخلاشمیش دئمکدیر. 

  تاریخ بیزه گؤستریر کی، بیر میلّتین جاهانگیرلیگی، حؤکومتی، حتّی یئری-یوردو دا الیندن آلینسین، مادام کی، میلّی‌ ادبیاتی وار، او میلّت محو ائدیلمز. دیلی کسیلمه‌ین میلّتین ووجودو کسیلمز، ادبیاتی یاشایان میلّت هئچ واخت اؤلمز. 

  دونیادا بدبخت او میلّت‌دیر کی، اؤزگه میلّتین سیلاحیندان زیاده دیل و ادبیاتینا اسیر اولاراق یاشاماقدادیر. هله، زمانمیزده میلّی‌ ادبیاتینا مالیک اولمایان بیر میلّته حدّی-روشده چاتمامیش بیر بالا نظر ایله باخیب جمعیتی-اقوام عاییله‌سینه قبول ائدیلمه‌مه‌سی، اؤز موقدّراتی‌نین اؤزونه وئریلمک ایسته‌نیلمه‌سی بیزیم کیمی اؤز دیل و ادبیاتینی سئومه‌ین‌لر اوچون نه گؤزل بیر درسی عیبرت‌دیر. 

من کیمم؟!

عمرفایق نعمان‌زاده

  زمانه‌میزده، یعنی دین عبودیتدن آرتیق، جینس و میلّت‌لرین حؤکم سوردوگو بئله بیر چاغدا اینسان اؤز سوی و میلّتینی تانیماماق، داها دوغروسو، اؤزونو بیلمه‌مک ان بؤیوک گوناه‌لاردان، سیلینمز لکه‌لردن بیری‌دیر. لاکین بو لکه تئزلیکله گئدن لکه‌یه ده بنزه‌میر. بو لکه یامان لکه‌دیر. بو لکه صورتینده ائله ییلانجیق (قانقاریا) یاراسی‌دیر کی، میلّتیمیزین ووجودونو، تورکلوک وارلیغینی یاواش-یاواش گمیریر، یوخ ائدیر.   

  بو گون هم ده کیچیک میلّت‌لرین، خوصوصیله محکوم میلّت‌لرین اؤز وارلیق‌لارینی، اؤز حوقوق‌لارینی ساخلاماق ایدیعاسی ایله بو قدر قان تؤکولن بیر واختدا بیزیم اؤزوموزو تانیمامازلیق بلاسی،درین دوشونولورسه، قارایارادان دا، طاعون چیبانیندان دا داها آجیلی و داها زهرلی‌دیر. هر کس اؤز میلّتینی تانیییب اونون یولوندا آغلادیغی، اونون یولوندا گؤزونو کور ائتدیگی بؤیله بیر هنگامه‌ده بیز اؤز میلّتیمیزی سئومک دئییل، اونون حتا قورو آدینی دا بیلمه‌ییب اورتادا شاشیب قالمیشیز. چوخدان چوروموش عقیده‌لر، طریقت‌لر تیریکیسی‌نین بئینیمیزه وئردیگی سرسم‌لیکله هرلنیب دوروروروز. 

  ایران حاکیمیتی‌نین آذربایجانا قارشی آیری‌‌سئچکی‌لیک سیاستی،

"‌21 آذر‌" سوی‌قیریمی و نتیجه‌لری حاقّیندا 

" من اینانیرام کی، اینسان‌لاری آنا دیلینده تحصیل آلماقدان محروم ائتمکله یالنیز بیر میلتی و یا اتنیک قروپو و یا بیر نسلی محو ائتمیریک، اوندان داها آرتیق اولانی – اینسان‌لیغی محو ائدیریک "  

  (فیلوسوف و هومانیتار علم‌لر ساحه‌سینده تانینمیش تدقیقاتچی مصطفی ملکیانین اصغر زارع کهنموی‌نین  " تک‌دیللی‌لیگین سونو "  کیتابی باره ده رأییندن) 

   1946-جی ایلین 12 دسامبر گونونده (21 آذرده) ایران داخیلینده اؤلکه‌نین اراضی بوتؤولوگونو قوروماق، اوندان آیریلماماق و عئینی زاماندا اؤز میلّی حاق و حوقوق‌لارینی تأمین ائتمک شوعاری آلتیندا آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی‌نین رهبرلیگی آلتیندا آذربایجان میلّی حؤکومتینی قورموش اینسان‌لارا - آذربایجانلی‌لارا قارشی تؤره‌دیلمیش غئیری-بشری، غئیری-اینسانی حرکت‌لری، وحشی‌لیک‌لری، قتل و غارت‌لری، بیر سؤزله اونلارا قارشی تؤره‌دیلمیش سوی‌قیریم آکتینی آنلاماق، اونو دَیرلندیرمک اوچون  "قیسا سیاسی سؤزلوک‌"  کیتابیندا  "‌سوی‌قیریم"  ایفاده‌سینی بیر داها دیقتله نظردن کئچیریرم:  "ژنوساید - هر هانسی بیر میلتی، اتنیک، عیرقی و دینی قروپو تامامیله و یا قیسماً محو ائتمک مقصدیله تؤره‌دیلن آکت‌دیر. بیرلشمیش میلت‌لر تشکیلاتی‌نین 1948-جی ایل کونوانسیونوندا سوی‌قیریمی تؤرتمگه گؤره جینایت و جزا تدبیرلری باره ده مادّه‌لر ده تصدیق ائدیر کی، سوی‌قیریمین دینج زاماندا و یا ساواش شرایطینده تؤره‌دیلمه‌سیندن آسیلی اولمایاراق، او، بین‌الخالق حوقوق نورمالارینی پوزان جینایت حساب ائدیلیر‌"‌.  

  آذربایجانلی‌لارا قارشی سوی‌قیریمی بؤیوک بیر حوزه‌ده - قوزئی و گونئی آذربایجاندا، شرقی آنادولودا روسیه، اینگیلیس و فرانسه کیمی قودرتلی دؤولت‌لرین اؤنجه‌‌دن ایشلنمیش پلان‌لاری اساسیندا 20. عصرین اوّل‌لریندن باشلایاراق بو گونه کیمی حیاتا کئچیریلمیشدیر. بو سوی‌قیریم آکتی 624 ایل بؤیوک بیر اراضیده نوفوذ صاحیبی اولموش و حاکیمیت ائتمیش عوثمانلی ایمپراتورلوغونون چؤکدورولمه‌سی شرطلری داخیلینده ایجرا ائدیلمیشدیر. 

تورک دونیاسی اوچون اورتاق دیل - زامانین طلبی    

  20.جی عصرین اوّل‌لرینده ایستر آذربایجاندا، ایسترسه ده تورک خالق‌لاری‌نین یاشادیغی دیگر بؤلگه‌لرده میلّی دیرچلیش، میلّی اویانیش پروسه‌لری تورک خالق‌لاری‌نین بیرلیگی ایدئیاسینی دا آکتوال‌لاشدیردی. 

  تورک خالق‌لاری‌نین بیرلیگی ایدئیاسیندا اؤنملی مسله‌لردن بیری ده اورتاق دیل مسله‌سی ایدی. اوزون مودّت تزار روسیه‌نین اسارتی آلتیندا یاشایان تورک خالق‌لاری آراسیندا اورتاق اونسیت دیلی‌نین یارادیلماسی مسله‌سی دؤورون ضروری پروبلم‌لریندن بیرینه چئوریلمیشدی. اسماعیل بیگ قاسپیرالی‌نین نشر ائتدیردیگی  " ترجومان "  قزئتی، جلیل محمدقولوزاده‌نین آذربایجاندا چیخاردیغی  " موللا نصرالدین "  درگیسی تکجه روسیه‌نین اسارتی آلتیندا اولان تورک خالق‌لاری طرفیندن دئییل، هم ده ایمپراتولوغون سرحدلریندن چوخ-چوخ کناردا سئویله-سئویله اوخونوردو. بوندان علاوه ، 20. عصرین اول‌لرینده تورکیه ایله علاقه‌لرین گوجلنمه‌سی ده اورتاق دیل ایدئیاسینی گوندمه گتیرمیشدی. خوصوصیله، تورکیه ده تحصیل آلمیش آذربایجان ضیالی‌لاری بو ایدئیانین گئرچکلشمه‌سی اوغروندا موباریزه‌سینی قئید ائتمک اولار.     

  20. عصرین اول‌لرینده هم تورکیه ده، هم ده آذربایجاندا میلّیتچی قووّه‌لر تورکچولوگو بؤیوک بیر حرکاتا چئویردیلر. بو حرکاتین اؤنجول‌لری یوسف آکچورا، احمد آغااوغلو، علی بیگ حسین‌زاده، صیا گؤک آلپ، ابراهیم شناسی، نامق کمال، بکیر چوبان زاده ایدی. 

پهلوی رژیمی‌نین آسیمیلاسیون سیاستی

     پهلوی رژیمی، ایرانین باشقا بؤلگه‌لرینده اولدوغو کیمی آذربایجاندا دا تام میثلی بنزری گؤرولمه‌میش بیر نظارته صاحیب ایدی. آنجاق باسغی قورغوسو، 21 آذر حرکتی و میلّی حؤکومتین لغویندن سونرا بورادا اؤزونو داها سرت، عئینی زاماندا اوستو اؤرتولو آپاریردی. یئرلی حاکیمیت اورقان‌لاری آذربایجانداکی دوروم حاقیندا بیلگی‌لرین‌ سیزماسینا ایمکان وئر‌مه‌مگه، بوراداکی گئرچک‌لیک‌لری ایران و دونیا ایجتیماعیتدن گیزلتمگه مجبور ایدی. تصادوفی دئییل کی، 1971-جی ایلده تهراندان گلمیش موخبیرلرین و یئرلی قزئت امکداش‌لاری‌نین تبریز بلدیه‌سی‌نین ییغینجاق‌لارینا قاتیلماسی بئله قاداغان ائدیلمیشدی.‌[1] بونا باخمایاراق، مطبوعاتا سیزان بیلگی‌لر گؤستریردی کی، گیزلی پولیس تشکیلاتی ساواک-‌ین یئرلی بؤلمه‌‌لری، پولیس و ژاندارمری آذربایجاندا داها ساییق و آمان‌سیز چالیشیردی.