گولخانی
گولخانی (تخلّوصو؛ اصل آدی محمد شریف) (تخمیناً 18 -جی عصرین سونو – قوقان - 19.عصرین 20.جی ایللری) اؤزبک کلاسیک شاعیری، ادیبی، یازیچیسی و اؤزبک ساتیریک ادبیاتینین قوروجولاریندان بیریدیر.
آردینی اوخو/ Ardını oxu
گولخانی (تخلّوصو؛ اصل آدی محمد شریف) (تخمیناً 18 -جی عصرین سونو – قوقان - 19.عصرین 20.جی ایللری) اؤزبک کلاسیک شاعیری، ادیبی، یازیچیسی و اؤزبک ساتیریک ادبیاتینین قوروجولاریندان بیریدیر.
تورکلرده دؤولتچیلیک عنعنهسی
تورکلرده دؤولتچیلیک عنعنهسی — تورکلرده دؤولتچیلیک عنعنهسی و یا تورکلرده دؤولت قورما عنعنهسی موختلیف تاریخی مرحلهلرده تورکلرین موختلیف جوغرافیالاردا، موختلیف زامانلاردا و موختلیف خوصوصیتلرده دؤولت قورما عنعنهسی کیمی باشا دوشولور. دونیا تاریخینده 6000-ه قدر اتنیک توپلولوغو اولدوغو و اونلارین 200-ه یاخین اولان دؤولتلرین سرحدلری داخیلینده تاریخ صحنهسینه چیخمالاری دوشونولور. بو توپلولوقلاردان چوخ آزی دؤولت قورماغا مووفق اولموشدور. تورک تاریخینه عومومی اولاراق یاناشدیقدا تورک توپلولوقلاری نین اتنیک کؤکلری باخیمیندان عئینی اولان دؤولتلر ایله مؤوجودلوقلارینی داوام ائتدیردیکلری نظره چارپیر. بو داواملیلیق بونو بیر عنعنه اولاراق گؤرمگه گتیریب چیخارمیش و ان عومومی آنلامدا تورکلردهکی موستقیللیک قاورامینا اساسلانمیشدیر.
جانلی ایشلر، تاریخی دییشیکلیکلر بیزه گؤستریر کی، هر جمعیت، هر فرد، هر دورلو عنعنهسیندن، موقدساتیندان، ایمکان و اعتیقادیندان آز-چوخ ال چکدیگی حالدا میلّی دیلیندن اصلا و اصلا واز کئچمهمیشدیر. و هئچ واخت دا کئچهمز. چونکی هر میلّتین ادبیاتا مالیک دیلی او میلّتین روحو، نیشانهیی-مؤوجودیتیدیر. اوندان محروم اولدوغو گون مرحوم اولموش، اوندان اوزاقلاشدیغی گون قبرینه یاخلاشمیش دئمکدیر.
تاریخ بیزه گؤستریر کی، بیر میلّتین جاهانگیرلیگی، حؤکومتی، حتّی یئری-یوردو دا الیندن آلینسین، مادام کی، میلّی ادبیاتی وار، او میلّت محو ائدیلمز. دیلی کسیلمهین میلّتین ووجودو کسیلمز، ادبیاتی یاشایان میلّت هئچ واخت اؤلمز.
دونیادا بدبخت او میلّتدیر کی، اؤزگه میلّتین سیلاحیندان زیاده دیل و ادبیاتینا اسیر اولاراق یاشاماقدادیر. هله، زمانمیزده میلّی ادبیاتینا مالیک اولمایان بیر میلّته حدّی-روشده چاتمامیش بیر بالا نظر ایله باخیب جمعیتی-اقوام عاییلهسینه قبول ائدیلمهمهسی، اؤز موقدّراتینین اؤزونه وئریلمک ایستهنیلمهسی بیزیم کیمی اؤز دیل و ادبیاتینی سئومهینلر اوچون نه گؤزل بیر درسی عیبرتدیر.
Canlı işlər, tarixi dəyişikliklər bizə göstərir ki, hər cəmiyyət, hər fərd, hər dürlü ənənəsindən, müqəddəsatından, imkan və etiqadından az-çox əl çəkdiyi halda milli dilindən əsla və əsla vaz keçməmişdir. Və heç vaxt da keçəməz. Çünki hər millətin ədəbiyyata malik dili o millətin ruhu, nişaneyi-mövcudiyyətıdır. Ondan məhrum olduğu gün mərhum olmuş, ondan uzaqlaşdığı gün qəbrinə yaxlaşmış deməkdir.
Tarix bizə göstərir ki, bir millətin cahangirliyi, hökuməti, hətta yeri-yurdu da əlindən alınsın, madam ki, milli ədəbiyyatı var, o millət məhv edilməz. Dili kəsilməyən millətin vücudu kəsilməz, ədəbiyyatı yaşayan millət heç vaxt ölməz.
Dünyada bədbəxt o millətdir ki, özgə millətin silahından ziyadə dil və ədəbiyyatına əsir olaraq yaşamaqdadır. Hələ, zəmanəmizdə milli ədəbiyyatına malik olmayan bir millətə həddi-rüştə çatmamış bir bala nəzərilə baxıb cəmiyyəti-əqvam ailəsinə qəbul edilməməsi, öz müqəddəratının özünə verilmək istənilməsi bizim kimi öz dil və ədəbiyyatını sevməyənlər üçün nə gözəl bir dərsi ibrətdir.
من کیمم؟!
عمرفایق نعمانزاده
زمانهمیزده، یعنی دین عبودیتدن آرتیق، جینس و میلّتلرین حؤکم سوردوگو بئله بیر چاغدا اینسان اؤز سوی و میلّتینی تانیماماق، داها دوغروسو، اؤزونو بیلمهمک ان بؤیوک گوناهلاردان، سیلینمز لکهلردن بیریدیر. لاکین بو لکه تئزلیکله گئدن لکهیه ده بنزهمیر. بو لکه یامان لکهدیر. بو لکه صورتینده ائله ییلانجیق (قانقاریا) یاراسیدیر کی، میلّتیمیزین ووجودونو، تورکلوک وارلیغینی یاواش-یاواش گمیریر، یوخ ائدیر.
بو گون هم ده کیچیک میلّتلرین، خوصوصیله محکوم میلّتلرین اؤز وارلیقلارینی، اؤز حوقوقلارینی ساخلاماق ایدیعاسی ایله بو قدر قان تؤکولن بیر واختدا بیزیم اؤزوموزو تانیمامازلیق بلاسی،درین دوشونولورسه، قارایارادان دا، طاعون چیبانیندان دا داها آجیلی و داها زهرلیدیر. هر کس اؤز میلّتینی تانیییب اونون یولوندا آغلادیغی، اونون یولوندا گؤزونو کور ائتدیگی بؤیله بیر هنگامهده بیز اؤز میلّتیمیزی سئومک دئییل، اونون حتا قورو آدینی دا بیلمهییب اورتادا شاشیب قالمیشیز. چوخدان چوروموش عقیدهلر، طریقتلر تیریکیسینین بئینیمیزه وئردیگی سرسملیکله هرلنیب دوروروروز.
ایران حاکیمیتینین آذربایجانا قارشی آیریسئچکیلیک سیاستی،
"21 آذر" سویقیریمی و نتیجهلری حاقّیندا
" من اینانیرام کی، اینسانلاری آنا دیلینده تحصیل آلماقدان محروم ائتمکله یالنیز بیر میلتی و یا اتنیک قروپو و یا بیر نسلی محو ائتمیریک، اوندان داها آرتیق اولانی – اینسانلیغی محو ائدیریک "
(فیلوسوف و هومانیتار علملر ساحهسینده تانینمیش تدقیقاتچی مصطفی ملکیانین اصغر زارع کهنموینین " تکدیللیلیگین سونو " کیتابی باره ده رأییندن)
1946-جی ایلین 12 دسامبر گونونده (21 آذرده) ایران داخیلینده اؤلکهنین اراضی بوتؤولوگونو قوروماق، اوندان آیریلماماق و عئینی زاماندا اؤز میلّی حاق و حوقوقلارینی تأمین ائتمک شوعاری آلتیندا آذربایجان دموکرات فیرقهسینین رهبرلیگی آلتیندا آذربایجان میلّی حؤکومتینی قورموش اینسانلارا - آذربایجانلیلارا قارشی تؤرهدیلمیش غئیری-بشری، غئیری-اینسانی حرکتلری، وحشیلیکلری، قتل و غارتلری، بیر سؤزله اونلارا قارشی تؤرهدیلمیش سویقیریم آکتینی آنلاماق، اونو دَیرلندیرمک اوچون "قیسا سیاسی سؤزلوک" کیتابیندا "سویقیریم" ایفادهسینی بیر داها دیقتله نظردن کئچیریرم: "ژنوساید - هر هانسی بیر میلتی، اتنیک، عیرقی و دینی قروپو تامامیله و یا قیسماً محو ائتمک مقصدیله تؤرهدیلن آکتدیر. بیرلشمیش میلتلر تشکیلاتینین 1948-جی ایل کونوانسیونوندا سویقیریمی تؤرتمگه گؤره جینایت و جزا تدبیرلری باره ده مادّهلر ده تصدیق ائدیر کی، سویقیریمین دینج زاماندا و یا ساواش شرایطینده تؤرهدیلمهسیندن آسیلی اولمایاراق، او، بینالخالق حوقوق نورمالارینی پوزان جینایت حساب ائدیلیر".
آذربایجانلیلارا قارشی سویقیریمی بؤیوک بیر حوزهده - قوزئی و گونئی آذربایجاندا، شرقی آنادولودا روسیه، اینگیلیس و فرانسه کیمی قودرتلی دؤولتلرین اؤنجهدن ایشلنمیش پلانلاری اساسیندا 20. عصرین اوّللریندن باشلایاراق بو گونه کیمی حیاتا کئچیریلمیشدیر. بو سویقیریم آکتی 624 ایل بؤیوک بیر اراضیده نوفوذ صاحیبی اولموش و حاکیمیت ائتمیش عوثمانلی ایمپراتورلوغونون چؤکدورولمهسی شرطلری داخیلینده ایجرا ائدیلمیشدیر.
تورک دونیاسی اوچون اورتاق دیل - زامانین طلبی
20.جی عصرین اوّللرینده ایستر آذربایجاندا، ایسترسه ده تورک خالقلارینین یاشادیغی دیگر بؤلگهلرده میلّی دیرچلیش، میلّی اویانیش پروسهلری تورک خالقلارینین بیرلیگی ایدئیاسینی دا آکتواللاشدیردی.
تورک خالقلارینین بیرلیگی ایدئیاسیندا اؤنملی مسلهلردن بیری ده اورتاق دیل مسلهسی ایدی. اوزون مودّت تزار روسیهنین اسارتی آلتیندا یاشایان تورک خالقلاری آراسیندا اورتاق اونسیت دیلینین یارادیلماسی مسلهسی دؤورون ضروری پروبلملریندن بیرینه چئوریلمیشدی. اسماعیل بیگ قاسپیرالینین نشر ائتدیردیگی " ترجومان " قزئتی، جلیل محمدقولوزادهنین آذربایجاندا چیخاردیغی " موللا نصرالدین " درگیسی تکجه روسیهنین اسارتی آلتیندا اولان تورک خالقلاری طرفیندن دئییل، هم ده ایمپراتولوغون سرحدلریندن چوخ-چوخ کناردا سئویله-سئویله اوخونوردو. بوندان علاوه ، 20. عصرین اوللرینده تورکیه ایله علاقهلرین گوجلنمهسی ده اورتاق دیل ایدئیاسینی گوندمه گتیرمیشدی. خوصوصیله، تورکیه ده تحصیل آلمیش آذربایجان ضیالیلاری بو ایدئیانین گئرچکلشمهسی اوغروندا موباریزهسینی قئید ائتمک اولار.
20. عصرین اوللرینده هم تورکیه ده، هم ده آذربایجاندا میلّیتچی قووّهلر تورکچولوگو بؤیوک بیر حرکاتا چئویردیلر. بو حرکاتین اؤنجوللری یوسف آکچورا، احمد آغااوغلو، علی بیگ حسینزاده، صیا گؤک آلپ، ابراهیم شناسی، نامق کمال، بکیر چوبان زاده ایدی.
آللاهوئردی تئیمور اوغلو باغیروف (22 آوریل 1946،آغدام – 12 ژوئن 1992، آرانزمین، خوجالی رایونو) — آذربایجانین میلّی قهرمانی، قاراباغ ساواشی شهیدی،قاراباغ فوتبال کلوبونون فوتبالچیسی و کئچمیش باش مشقچیسی.
1992-جی ایلده آللاهوئردی باغیروف اوچ گون عرضینده 1003 خوجالی اسیرینی ارمنیلرین الیندن خیلاص ائتمیشدیر.[۱][۲]
پهلوی رژیمینین آسیمیلاسیون سیاستی
پهلوی رژیمی، ایرانین باشقا بؤلگهلرینده اولدوغو کیمی آذربایجاندا دا تام میثلی بنزری گؤرولمهمیش بیر نظارته صاحیب ایدی. آنجاق باسغی قورغوسو، 21 آذر حرکتی و میلّی حؤکومتین لغویندن سونرا بورادا اؤزونو داها سرت، عئینی زاماندا اوستو اؤرتولو آپاریردی. یئرلی حاکیمیت اورقانلاری آذربایجانداکی دوروم حاقیندا بیلگیلرین سیزماسینا ایمکان وئرمهمگه، بوراداکی گئرچکلیکلری ایران و دونیا ایجتیماعیتدن گیزلتمگه مجبور ایدی. تصادوفی دئییل کی، 1971-جی ایلده تهراندان گلمیش موخبیرلرین و یئرلی قزئت امکداشلارینین تبریز بلدیهسینین ییغینجاقلارینا قاتیلماسی بئله قاداغان ائدیلمیشدی.[1] بونا باخمایاراق، مطبوعاتا سیزان بیلگیلر گؤستریردی کی، گیزلی پولیس تشکیلاتی ساواک-ین یئرلی بؤلمهلری، پولیس و ژاندارمری آذربایجاندا داها ساییق و آمانسیز چالیشیردی.
اینسان و توپلوم حیاتینی ائتکیلهین عونصورلر آراسیندا اینانجلار اؤنملی بیر یئر توتور. شخصیتین مئیدانا گلمهسینده، عاییله فردلری آراسینداکی باغلارین مؤحکم بیر قورولوشا اوتورماسیندا، توپلوم عوضولری ایله اولان ایلیشکیلرین تشکیل ائدیلمهسینده، اینکیشافیندا و ایجرا ائدیلمهسینده اینانجلارین رولو بؤیوکدور.[1]
بیز بو مقالهمیزده، ائورنسل بیر عیبادت اولان قوربانین تورک میفولوژیسیندهکی یئرینی تثبیت ائدهرک بو عیبادتین، گونوموزه نئجه عکس اولوندوغونو اورتایا قویماغا چالیشاجاغیق.
فریاد — 1993-جو ایلده، 1. قاراباغ ساواشیو خوجالی فاجیعهسی حاقیندا ایستحصال اولونموش آذربایجان فیلمی.[۱]
" اؤگئی آنا " فیلمینین باش قهرمانی-بالاجا اسماعیل (جئیهون میرزهیئف) آرتیق بؤیوموش، عاییله صاحیبی اولموشدور. بو فیلمده اسماعیل حسینوف آرتیق باتالیون (گردان) کوماندیریدیر. او، وطن تورپاقلارینین ارمنیایشغالچیلاریندان آزاد اولونماسی اوغروندا مردلیکله ووروشور، اسیر دوشور...[۲]
فیلم قاراباغ موحاریبهسینا حصر اولونموشدور. باش قهرمانین پروتوتیپی وار و بورادا تصویر اولونان حادیثهلر رئال فاکتلارا اساسلانیر.
اکران اثری قاراباغ موحاریبهسینده دؤیوشن عسگرلردن بیرینین باشینا گتیریلن احوالاتدان بحث ائدیر.
بیر اؤزگورلوک حکایهسی
-نه دوشونورسن؟ دئیه سوروشدو ماوی قانادلی قوش.
یاشیل قانادلی قوش بیر آز داها باخدی شوشهدن چؤله. بیر قفس ایچریسینده بو ائوه گتیریلمهلرینین اوزریندن خئیلی بیر زامان کئچمیش ایدی. هئچ ده موتلو دئییلدی دؤرد دیوار آراسیندا اولماقدان. داها دوغروسو قیزیل رنگینه بویانمیش بزکلی قفسیندن.
باشینی چئویردی یولداشینا.
-چؤلده اوچماق نئجه اولاردی اؤزگورجه؟ دئیه سوروشدو.
ماوی قانادلی قوش یولداشینا باخدی. سؤیلهدیکلری چوخ غریبه گلیردی.
-چؤلده اوچماقمی؟ سن دلیسنمی؟ بیز چؤلده یاشایا بیلمهریک کی!
یاشیل قانادلی قوش گولومسهدی. آنجاق غملی ایدی. تکرار چؤلو ایزلهمگه باشلادی. ماس-ماوی گؤیاوزونه باخدی. یاشیل آغاجلارا تک-تک گؤز گزدیردی. آغاج بوداقلاریندا ماهنی اوخویان اؤز سویداشلارینا تک-تک گؤز گزدیردی. اونلارا غیبطه ائتدی. ایچیندن، "من ده سیزلر کیمی اؤزگور اولسایدیم، نه قدر ده گؤزل اولاردی" دئیه کئچدی.
روس کولتورونده تورک ایزلری
تورکلرین چینلیلر، فارسلار و عربلردن سونرا ان اسکی قونشولاری اؤنجه روسلار سونرا دا بوتون اسلاولاردیر. اسلاولارین مین بش یوز ایله یاخین سوره ایچینده دایماً بیر تورک قؤومونون قونشوسو اولمالاری؛ تیجارت، اکونومی و یئرلشیم باخیمیندان بیربیرلری ایله یاخین تماس ایچریسینه گیرمهلرینی ساغلامیشدیر. بئلهلیکله روس کولتورونده تورک تاثیرلری اورتایا چیخمیشدیر.
روس-تورک ایلیشکیلرینین تاریخی
تورک قؤوملری ایله اسلاو زومرهلری آراسینداکی ایلیشکی، اؤزللیکله قارادنیزین قوزئیی و اورتا دنپر ساحهسینده باشلامیشدیر. باتی سیبیر و تورکیستاندان ایدیل بویونا دوغرو اوزانان گئنیش بوزقیر-استپلردن، ان گئج میلاد سیرالاریندا دوغو اوروپایا سیزماغا باشلایان تورک قؤوملرینین بعضیلری دنپر و دنستر بویلاریندا اسلاو عونصورلری ایله قارشیلاشمیشدیر. بو ایلک ایلیشکیلر حاقیندا کسین بیلگیلر اولماماسی ایله بیرلیکده، تورکلر و اسلاولار آراسینداکی یاخین ایلیشکینین میلاددان سونرا 370 ایللرینده باشلامیش اولان قؤوملر بؤیوک کؤچلری سیراسیندا اولدوغو قووّتلی بیر احتیمالدیر.
میلاددان سونرا 6. یوزایلین اورتالاریندا قارادنیزین قوزئیی، بالکانلار و پانونیادا غالیب گوج حالینا گلن آوارلار، اسلاولاری دا حاکیمیتلری آلتینا آلمیشدیلار. اسلاولار اوزریندهکی آوار حاکیمیتی، اسلاولارین تشکیلاتلانمالاریندا اولدوغو کیمی، بالکانلاردا یئرلشدیریلمهلرینده ده بؤیوک بیر رول اوینامیشدیر.
فریدون بیگ کؤچرلی (26 ژانویه 1863، شوشا، باکیقوبرنیاسی – 1920[۱]، گنجه) — آذربایجان معاریفچیسی، پداقوق، متودیست، ادبیاتشوناس، پوبلیسیست، آذربایجان ادبیات تاریخچیلیگی علمینین بانیسی.[۲][۳][۴]
فریدون بیگ کؤچرلی 26 ژانویه 1863-جو ایلده شوشاشهرینده آنادان اولوب. 1872–1876-جی ایللرده شوشادا میرزه کریم منشینین مدرسه مکتبینده تحصیل آلمیشدیر. داها سونرا 1876-جی ایلده شوشاداکی روس مکتبینه داخیل اولور[۵].1878-جی ایلده آلکسی چرنیایئوسکی زاقافقازیا موعلّیملر سمیناریاسینا طلبه توپلاماق مقصدی ایله بو مکتبه گلیر فریدون بیگی ده تحصیل آلماق اوچون قوْرییه آپاریر[۲]. 1879–1885-جی ایللر عرضینده او زاقافقازیا موعلّیملر سمیناریاسیندا تحصیل آلیر. تحصیل آلدیغی مودتده موعلّیملری آ.او.چرنیایئوسکی و م.کیپیانی ایله یاخین موناسیبت ساخلاییر[۶].
قاری داغی
الیاس افندییئف
شهر اوتوز دوققوز گون موحاصیرهده قالاراق، اوزاق مملکتدن قوشون چکیب گلمیش شاهلا ووروشدو. قیرخینجی گون شاهین یگیرمی یاشلی جسور اوغلو مالکتاج بئش یوز نفر سئچمه پهلوانلا حاصارین بیر طرفیندن هوجوم ائدیب شهره گیردی. اونون آردینجا بوتون قوشون یول تاپیب شهره دولدو.
یئرلی اهالینین عینادیندان و تسلیم اولماق اوچون دفعهلرله ائدیلمیش تکلیفی ردّ ائتمهلریندن غضبلنمیش شاه، وزیری تایگؤز یوسفی چاغیریب کیمسهیه آمان وئرمهمگی امر ائتدی.
تایگؤز یوسف شهرین ساغ قالمیش یئددی مین اهالیسینی اوشاقدان-بؤیویه قیلینجدان کئچیردی. ائولر داغیلدی. قان سو یئرینه آخدی.
اوچگونلوک قیرغیندان سونرا شاه شهردن چیخیب یاشیل بیر تپه اوستونده چادیرلار قوردوردو. اوچ گون، اوچ گئجه شادیانالیق ائتمگی، غالیبیت بادهلری قالدیرماغی قوشون اهلینه امر ائتدی.