+0 بگندیم
هومّت پارتیاسی
هومّت پارتیاسی و یا هومّت سوسیال دموکرات موسلمان تشکیلاتی — آذربایجاندا و بوتون ایسلام دونیاسیندا ایلک میلّی سوسیال دموکرات تشکیلاتی.[۱]
هومّت پارتیاسی‌نین یارادیجی‌لاری. سولدان ساغا: مشهدی عزیزبیگوف، اژدر ملیکوف، اسدالله آخوندوف و محمد امین رسول‌زاده
تاریخی
یارادیلماسی
1904-جو ایلین آخیرلاریندا باکی کومیته‌سی نزدینده موسلمان سوسیال دموکرات "هومّت" تشکیلاتی یارادیلمیشدی.[۲]تشکیلات بیر قروپ آذربایجانلی دموکرات ضیالی‌نین تشبوثو ایله یارادیلمیشدی. اونلارین آراسیندانریمان نریمانوف، سلطان‌مجید افندی‌یئف، احمد بیگ آغایئف، محمد امین رسول‌زاده، مشهدی عزیزبیگوف، میر اسدالله میرقاسموف، محمد علی رسول‌زاده (رسول اوغلو)، عیسی بیگ آشوربیگوف، قارا بیگ قارابیگوف، محمدباغیر آخوندوف، محمد حسن حاجینسکی، میر حسن مؤوسوموف، اژدر ملیکوف و باشقالاری وار ایدی. هومّت پارتیاسی‌نین صدری اوّل محمد امین رسول‌زاده، سونرا ایسهنریمان نریمانوف سئچیلمیشدیر. رسول‌زاده‌نین رهبرلیگی ایله 1904–1905-جی ایل‌لرده ایلک کومونیست قزئتی اولان غئیری-لئقال " هومّت " قزئتی چاپدان چیخمیشدیر. " هومّت " فورمال اولاراق روسیه سوسیال دموکرات فهله پارتیاسی‌نین باکی کومیته‌سی‌نین شؤعبه‌سی کیمی یارانسا دا، اصلینده، موستقیل فعالیت گؤستریردی.
" " بو قروپون موستقیل‌لیگینی موسلمان فهله‌لری ایله ایشین خوصوصیت‌لری شرطلندیریردی. تشکیلاتین محض بو فورمادا فعالیت گؤسترمه‌سی چوخ اوغورلو ایدی، چونکی بیزیم ایشیمیزده ائله مقام‌لار وار ایدی کی، " هومّت " موستقیل شکیلده چیخیش ائتمگه مجبور ایدی. " س.م.افندی‌یئف "
بعضی منبع‌لره اساساً، هله 1903-جو ایلده محمد امین رسول‌زاده و اونون همفیکیرلری طرفیندن طلبه گنجلردن عیبارت اولان و سونرادان هومّتین اساسینی تشکیل ائدن " آذربایجانین گنج اینقیلابچی‌لاری درنگی " یارانمیشدی.
هومّتین 1917-جی ایله قدرکی فعالیتینی ایکی آسپکتده — بیر طرفدن بیر چوخ سیاسی مسله‌لرده (تعطیل و نوماییش‌لرده ایشتیراک ائتمک، بین المیللچی‌لیگین تبلیغی، دؤولت دوماسینا سئچکی‌لر و س.) روسیه سوسیال دموکرات فهله پارتیاسی (بولشویک‌لر) باکی کومیته‌سی ایله بیرگه فعالیته، دیگر طرفدن ایسه هومّتین عوضولری یئرلی مطبوعات صحیفه‌لرینده موسلمان‌لارین میلّی لیاقت و حوقوق‌لاری‌نین تاپدالانماسی باره ده مقاله و چیخیش‌لارا گؤره نظردن کئچیرمک اولار.
هومّت ورقه لرینده چوخ واخت اؤزونو پارتیا آدلاندیریردی. بولشویک‌لرین پروقرامینداکی میلت‌لرین اؤز موقدّراتینی تعیین‌ائتمه پرینسیپی‌نین جلب‌ائدیجی‌لیگی و عومومیتله، سوسیال دموکراسی‌نین مؤوجود حاکیمیته موخالیف‌لیگی اؤز خالقینی میلّی اسارتدن قورتارماق اومیدی ایله یاشایان ضیالی‌لاری اونون سیرالارینا جلب ائدیردی.
" بو جاوان نسیل موخالیف سوسیالیزمده تزاریزمه قارشی ان صادیق اولماسا دا، ان الوئریشلی موتّفیقینی گؤروردو.[۳] محمد امین رسول‌زاده "
1904–1917-جی ایل‌لر
روسیه سوسیال دموکرات فهله پارتیاسی باکی کومیته‌سی‌نین هومّتین ایجلاس‌لاریندا تمثیلچیسی پروکوفی جاپاریدزه، هومّتین ایسه روسیه سوسیال دموکرات فهله پارتیاسیندا تمثیلچیسی سولطان‌مجید افندی‌یئف ایدی. هومّتین RSDFP باکی کومیته‌سی و " بالاخانی و بی‌بی‌هئیبت فهله‌لری‌نین ایتیفاقی " تشکیلاتی ایله بیرلیکده تشکیل ائتدیگی ایلک سیاسی آکسیالاردان بیری 1904-جو ایلین دسامبر تعطیلی اولموشدو. بو تعطیل، روسیه‌ده ایلک دفعه اولاراق، فهله‌لرله معدن-زاوود صاحیب‌لری آراسیندا کوللکتیو موقاویله‌نین ( " مازوت کونستیتوسیاسی "نین) ایمضالانماسی ایله نتیجه‌لندی.
1905-جی ایلین فوریه و آقوست آیلاریندا ائرمنی-داشناک‌لارین آذربایجانلی‌لارا قارشی تؤرتدیکلری سوی‌قیریم‌لاری زامانی هومّت اهالی‌نین ساکیت‌لشدیریلمه‌سینده و قیرغین‌لارین قارشیسی‌نین آلینماسیندا بؤیوک رول اوینادی. 1905-جی ایلین فوریه‌سینهدک چیخان " هومّت " قزئتی 6-جی نؤمره‌سیندن سونرا " ضررلی ایستیقامتینه گؤره " باغلاندی. محمد امین رسول‌زاده‌نین سؤزلرینه گؤره، بو قزئت پارتیا اورقانی اولان ایلک تورک قزئتی ایدی. 1905-جی ایلده ایران اینقیلابی‌نین باشلانماسی ایله علاقه‌دار هومّتین فعالیتی خوصوصیله گئنیشلندی. گونئی آذربایجانین آزاد ائدیلمه‌سینه اولان اومیدلرینی ایران اینقیلابی‌نین غلبه‌سینه باغلایان هومّتچی‌لرین، دئمک اولار، هامیسی بو اینقیلابدا ایشتیراک ائتدیلر.
هومّتین فعالیتینده آذربایجان تورکجه‌سینده قزئت‌لرین نشری اهمیتلی یئر توتوردو. 1906–07 ایل‌لرده تشکیلات " دعوت-قوچ " ، " تکامول " و " یولداش " قزئت‌لرینی بوراخیردی. اونلارین بؤیوک حیصه‌سی میلّی معاریف‌لنمه‌نین عنعنه‌وی پروبلم‌لرینه، زحمتکش‌لرین آغیر شراییطینه و آیری-آیری حال‌لاردا جاهیل روحانی‌لرین تنقیدینه حصر اولونموشدو. 1907-جی ایلین ژوئنینده عوضولری‌نین اکثریتی‌نین حبس ائدیلمه‌سی نتیجه‌سینده تشکیلات خئیلی ضعیف‌له‌دی. هومّتین باکی شؤعبه‌سی‌نین همین دؤورده کی فعالیتی باره ده سون معلومات‌لار 1910-جو ایله عاییددیر، بوندان سونرا ایسه تشکیلات 1917-جی ایله کیمی، دئمک اولار، فعالیت گؤسترمه‌میشدیر.[۳]
1917-جی ایل
1917-جی ایلین مارسیندا، روسیه‌ده فوریه اینقیلابیندان بیر نئچه گون سونرا، هومّتین بیر چوخ کئچمیش عوضوو تجیلی اولاراق کونفرانس کئچیریب، تشکیلاتین RSDF(b)P-نین باکی کومیته‌سی ایله بیرلشمه‌سی مسله‌سینی موذاکیره ائتدیلر. لاکین تشکیلاتین اؤز عنعنه‌لری اولدوغو و موسلمان کوتله‌لری‌نین پسیکولوژیسینی نظره آلیناراق، سس چوخلوغو ایله، پارتیانین RSDF(b)Pایله بیرلشمه‌مه‌سی و هومّت آدی‌نین ساخلانیلماسی قرارا آلیندی. تشکیلاتین مووقّتی کومیته‌سی یارادیلدی. 1917-جی ایل ژوئنین 16-دا، نریمان نریمانوف باشدا اولماقلا، هومّتین دایمی شهر کومیته‌سی سئچیلدی. کومیته‌یه 14 عوضو، او جومله دن سولطان‌مجید افندی‌یئف، حمید سولطانوف، اسدالله آخوندوف، مشهدی عزیزبیگوف، آغابابا یوسف‌زاده، بنیاد سرداروف، محسن اسرافیل‌بیگوف، تاغی شاهبازی داخیل ایدی. بولشویک‌لرین پروقرامینی تشکیلاتین اساس پروقرامی کیمی قبول ائتمک قرارا آلیندی. ژوئیه‌نین 3-دن نریمان نریمانوفون رداکتورلوغو ایله " هومّت " آدلی قزئت چاپ اولونماغا باشلادی. باکی‌نین بینه‌قدی، سوراخانی، صابونچو رایون‌لاریندا، گنجه، لنکران، شاماخی و ناخچیواندا تشکیلاتین شؤعبه‌لری یارادیلمیشدی.
بؤلونمه
ژوئیه‌نین سونلاریندا ایسه آذربایجان خالقی‌نین میلّی اویانیشی و تشکیلات‌لانماسیندان احتیاط ائدن باکی بولشویک‌لری‌نین تضییقی نتیجه‌سینده هومّت تشکیلاتیندا پارچالانما باش وئردی. سول قانادی تشکیل ائدن هومّتچی‌لر بولشویک‌لرله سیخ علاقه ده ایشله‌ییردیلر، ساغ قاناد ایسه منشویک‌یؤنلو هومّتچی‌لردن عیبارت ایدی. اونلار سوسیال دموکرات منشویک تیفلیس هومّتی ایله و اونون لیدرلری اولان ابراهیم ابیلوف، صمد آغا آغامالی‌اوغلو، احمد پئپینوف و ب. ایله امکداش‌لیق ائدیردیلر.
تیفلیس هومّتچی‌لری 1918-جی ایلین ایکینجی یاریسیندا باکی‌یا کؤچدوکدن سونرا آذربایجان پارلمانی‌‌نین هومّت و سوسیالیست‌لر فراکسیونونو تشکیل ائتمیشدیلر. 1918-جی ایلین آوریل آییندا باکیدا هومّتین هر ایکی قانادی‌نین گرگین پولِمیکا شراییطینده کونفرانسی کئچیریلدی. اساس موباحیثه مؤوضوسو حؤکومته و پارلمانا موناسیبت ایدی. موباحیثه‌لره باخمایاراق، کونفرانس هومّت تشکیلاتی‌نین 11 نفردن عیبارت واحید مرکزی کومیته‌سینی سئچدی (اونلارین 7-سی — میرزه داوود حسین‌اوف، علی‌حیدر قارایئف و ب. هومّتین سول قانادینی تمثیل ائدیردیلر). لاکین 1919-جو ایلین یاییندا بولشویک‌لرین باکی کومیته‌سی‌نین هومّتی روسیه کومونیست پارتیاسینا (RK(b)P)بیرلشدیرمک نیتی معلوم اولدوقدان سونرا منشویک هومّتچی‌لر تشکیلاتدان چیخدیلار. بولشویک هومّتچی‌لر روح‌الله آخوندوفون رهبرلیک ائتدیگی آذربایجانلی سول إس‌إرلرله بیرلشمگه ده مئیل گؤستریردیلر. لاکین بو جهدلر اوغورسوزلوقلا نتیجه‌لندی. بولشویک هومّتچی‌لر RK(b)P-نین قافقاز دیار کومیته‌سی‌نین و RK(b)P باکی کومیته‌سی‌نین تشبوثو ایله آذربایجان کومونیست پارتیاسی‌نین یارادیلماسی مسله‌سینی دستکله‌دیلر. 1919-جو ایلین یاییندان اعتیباراً بو ایستیقامتده فعال ایش آپاریلدی.
1920-جی ایل فوریه‌نین 8-ده بولشویک هومّتین، عدالت پارتیاسی‌نین و RK(b)P باکی کومیته‌سی‌نین بیرگه ایجلاسیندا آذربایجان کومونیست تشکیلات‌لاری‌نین تأسیس قورولتایی‌نین کئچیریلمه‌سی حاقیندا قرار قبول اولوندو. آذربایجان کومونیست تشکیلات‌لاری‌نین (RK(b)P باکی کومیته‌سی، سول هومّت، عدالت و اکینچی) فوریه‌نین 11–12-ده کئچیریلن 1-جی قورولتاییندا بو تشکیلات‌لار بیرلشه‌رک، میرزه داوود حسینوفون صدرلیگی ایله آذربایجان کومونیست (بولشویک‌لر) پارتیاسی‌نین (AK(b)P) یارادیلماسی حاقیندا قرار قبول ائتدیلر. بو واختدان اعتیباراً بولشویک هومّتین موستقیل فعالیتینه سون قویولدو. پارلماندا یالنیز صمد آغا آغامالی‌اوغلونون رهبرلیک ائتدیگی منشویک هومّت فراکسیونو فعالیت گؤستریردی.[۳]
آوریل ایشغالیندان سونرا
AK(b)P مین‌دوققوزیوز ییرمینجی ایل آوریلین اوّلیندن اعتیباراً RK(b)P قافقاز دیار کومیته‌سی ایله بیرگه باکی‌نین 11-جی قیرمیزی اوردو طرفیندن ایشغالی و کومونیست چئوریلیشی پلانینی حاضیرلاماغا باشلادیلار. آوریلین 27-ده باکی‌نین ایشغالچی سووئت قوشون‌لاری طرفیندن موحاصیره یه آلیندیغی شراییطده، حمید سلطانوف AK(b)P MK ، RK(b)P قافقاز دیار کومیته‌سی‌نین باکی بوروسو و مرکزی فهله کونفرانسی آدیندان آذربایجان خالق جومهوریتی پارلمانینا حاکیمیتین نریمان نریمانوفون رهبرلیگی ایله سووئت فهله-کندلی حؤکومتینه تحویل وئریلمه‌سی حاقیندا اولتیماتوم تقدیم ائتدی. پارلمان بوراخیلاندان درحال سونرا، آوریلین 28-ده، نریمان نریمانوفون صدرلیگی ایله، میرزه داوود حسینوف، داداش بنیادزاده، آ.علیموف، علی‌حیدر قارایئف، حمید سولطانوف و غضنفر موسی‌بیگوفون داخیل اولدوغو آذربایجان مووقّتی اینقیلاب کومیته‌سی (AMİK) یارادیلدی.[۳]
بؤلگه‌لرده
1907-جی ایل رپرسیالاریندان سونرا هومّتین باکیداکی فعالیتی محدودلاشسا دا، شهردن کناردا آپاردیغی ایش داوام ائتمکده ایدی. تشکیلاتین شؤعبه‌لری گنجه‌ده، شوشادا، ناخچیواندا، جولفادا فعالیت گؤستریردی. لاکین اونلارین آراسیندا هم عوضولری‌نین سایینا، هم ده سیاسی فعال‌لیغینا گؤره ان اهمیتلیسی هومّتین 1905-جی ایلده یارانمیش تیفلیس شؤعبه‌سی ایدی .
تیفلیس شؤعبه‌سی
هومّتین تیفلیس تشکیلاتی " موسلمان سوسیال-دموکرات (منشویک) هومّت پارتیاسی " آدلانمیشدی. تشکیلات یئرلی سوسیال دموکرات‌لارلا ایران اینقیلابچی‌لارینی باکی تشکیلاتینا نیسبتاً داها چوخ بیرلشدیریردی. تیفلیسده " ایجتیماعیون-عامیون " و یا " موجاهید پارتیاسی "نین شؤعبه‌لری ده فعالیت گؤستریردی. 1906-جی ایلده باکیدا و تیفلیسده ایران اینقیلابچی‌لارینا یاردیم کومیته‌لری یارادیلمیشدی. باکی کومیته‌سینه مشهدی عزیزبیگوف، تیفلیس کومیته‌سینه ایسه نریمان نریمانوف رهبرلیک ائدیردی. ایران اینقیلابچی‌لارینا یاردیم گؤستریلمه‌سی 1909-جو ایل تبریز عوصیانی زامانی داها دا گوجلندی. تبریز عوصیانچی‌لارینا کؤمگه گئدن و اکثریتی آذربایجانلی‌لاردان عیبارت اولان گونئی قافقاز کؤنوللولری‌نین سایی 800 نفره چاتیردی. اونلاردان 50 نفری تبریزین مودافیعه‌سی زامانی هلاک اولموشدو. 1911-جی ایلین دسامبریندا اینقیلاب یاتیریلدیقدان سونرا تبریزده و رشت‌ده حربی-صحرا محکمه‌لری تشکیل ائدیلمیشدی. 200-دک کؤنوللو یایینا بیلسه ده، چوخلاری حبس اولونموشدو. او زامان ایراندا اولان محمد امین رسول‌زاده و سید حسن تاغی‌زاده تعقیب‌لردن یاخا قورتارماق اوچون تورکیه‌یه گئتمگه مجبور اولموشدولار. ایراندا، ائلجه ده روسیه‌ده هومّتچی‌لرین تعقیب ائدیلمه‌سی، حبس و سورگون اولونماسی تیفلیس هومّتینه و اونون آذربایجانین موختلیف بؤلگه و شهرلرینده کی شؤعبه‌لرینه آغیر ضربه ووردو. تیفلیس تشکیلاتی‌نین باکی هومّتیندن داها اوزون مودت مؤوجود اولماسینا باخمایاراق، 1911-جی ایلدن سونرا اونون فعالیتی باره ده ده معلومات، دئمک اولار کی، یوخدور. بو تشکیلات یالنیز 1917-جی ایلین مارسیندان برپا اولوندو.[۳]
قایناق
- Rəsulzadə M.Ə., Əsərləri, c.l, B., 1992
- Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001
- Azərbaycan tarixi, 3 cilddə, c.2, 3, B., 1964; 1973
- Azərbaycan Kommunist Partiyası tarixinin oçerkləri, B., 1964
- Очерки истории Коммунистической партии Азербайджана, т. 1, Баку, 1985
- Багирова И.С., Политические партии и организации Азербайджана в начале XX века , Б., 1997
- Отчет сенатора Кузминского, проделанный в Баку и Бакинской губернии в 19058 г., Баку, 1906
اتک یازی‌لار
- И.С. Багирова. Политические партии и организации Азербайджана в начале ХХ века. — Баку, 1997, с.30
- "Azərbaycan Milli qurtuluş hərəkatının böyük ideoloqu". 2011-07-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-06-30.
- "Hümmət Partiyası". Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I. Bakı: "Lider". 2004. səh. 460-462. ISBN 9952-417-14-2.
کؤچورن:عباس ائلچین
