+0 بگندیم
گونئی آذربایجان ادبیاتیندا شهریار مرحله‌سی
1925-جی ایلده ایران خاندانینی فارس منشالی پهلوی سولاله‌سی‌نین الینه کئچمه‌سیله گونئی آذربایجاندا ایجتیماعی فیکرین اینکیشافی و مدنی ترقّیسی ساحه‌سینده درین بؤهران‌لار یارانمیش، خالقین حیاتیندا، دوشونجه طرزینده و یاشاییشیندا دییشیک‌لیک‌لر، جیدی سیاسی آشینمالار باش وئرمیشدی. چونکی پهلوی رژیمی ایراندا آذربایجان تورکجه‌سینده یازیب-اوخوماغی، ایجتیماعی یئرده، حتّی کوچه‌ده ده تورکجه دانیشماغی یاساق ائتمیشدی. بو دؤورده آذربایجان تورکجه‌سینده یازان شاعیر و یازیچی‌لار حبس اولونور، گوللـه‌له‌نیر، سورگونه گؤندریلیردی. تورکجه یازیلمیش کیتاب‌لار تونقال‌لاردا یاندیریلیردی. بو قاداغا و تعقیب‌لر 1979-جو ایل ایران ایسلام اینقیلابینادک داوام ائتدی. اوستاد شهریارین "حئیدربابایا سالام" منظومه‌سی‌نین ایراندا و بوتون یاخین شرقده "حئیرت، ائی سؤز" افکتی یاراتماسی دا اصلینده بو آغیر قاداغا و یاساق‌لار دؤورونده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین میلّی دوشونجه ایله یئنیدن قوووشوب بولاق تک چاغلاماسی ایله باغلی ایدی. هم ده بو مشهور پوئما گونئی آذربایجان ادبیاتیندا شهریار مرحله‌سی‌نین و ادبی مکتبی‌نین یارانماسینا گتیریب چیخاردی.
طبیعی کی، آغیر ایجتیماعی-سیاسی شراییطده فارس دیلینده یازیب-یاراتماغا مجبور اولموش شهریار دا اثرلری‌نین بؤیوک اکثریتینی فارسجا، آز قیسمینی عربجه، موعین حیصه‌سینی ایسه آنا دیلینده قلمه آلمیشدی. البته، عؤمرونون 30 ایلینی فارس دیلینده ("قارانلیق گئجه لر" ، "بهجت‌آباد خاطیره‌سی" کیمی غزل‌لری ایستیثنا اولونماقلا) شعیر یازماغا حصر ائدن شهریارین ایران ادبیاتینا "فارس شاعیری" کیمی دوشمه‌سی محض بو سبب‌لرله باغلی ایدی. لاکین اوزون ایل‌لردن سونرا شاعیرین "حئیدربابایا سالام" پوئماسینی قلمه آلماسی و بو پوئزیا اینجیسی‌نین دوغوردوغو عکس-صدا قودرتلی صنعتکارین میلّی کؤکله نه قدر باغلی اولدوغونو ثوبوتا یئتیردی. محض "حئیدربابایا سالام" آدلی مؤحتشم صنعت مؤعجیزه‌سی شهریاری آذربایجان خالقینا مخصوص بؤیوک موتفکّیر شاعیر کیمی سجیه‌لندیرمگه حاق وئردی.
ماراقلی‌دیر کی، ایسلام دونیاسی‌نین بؤیوک دؤولت‌لریندن بیرینده - ایراندا دؤولت داخیلی اونسیت واسیطه‌سی نه اوچون محض عرب دیلی دئییل، فارس دیلی اولموشدو؟ سوالین چوخ ساده جاوابینی م.ا.رسول‌زاده بئله وئریر: "سیاست اعتیباری ایله، عرب مرکزیتچی‌لیگی ایله موباریزه و رقابت ائدن تورک سولطان‌لاری... چوخ طبیعی اولاراق، آرخالاندیقلاری یئرلی عیان زومره‌سی‌نین یاشادیغی و یاشاتدیغی شهرلی "عجم " عادت‌لری ایله برابر ایشلتدیکلری ادبی دیلی (فارس دیلی) ده هم اؤزلری قبول ائدیر، هم ده اونون یاییلماسینا شراییط یارادیرلار. بئله‌لیکله، تورک حاکیمیتی آلتیندا یئنی فارس دیلی دوغولور، فارس مدنیتی و ادبیاتی جانلانیر. تورک سارای‌لاری دا یئنی دوغولموش بو "اوشاغا" دایه‌لیک ائدیرلر". ایرانا خاقان‌لیق ائدن تورک منشالی سولطان‌لارین بو "دایه‌لیگی" آنا دیلیمیزی آذربایجان-صفوی دؤولتی‌نین دؤولت دیلی اعلان ائدن شاه اسماییل ختایی‌نین حاکیمیتی ایل‌لرینه‌دک (1501-1524) داوام ائدیر. امیر تئیمور فوتوحاتیندا، آغ قویونلو سولطان یعقوبون، حسین بای قارانین و ان نهایت، صفوی شاهلاری‌نین، اساساً ده ختایی‌نین حاکیمیتی دؤورونده سارای‌لار تورکلشمگه و کلاسیک تورک ادبیاتی یوکسلمگه باشلاییر. لاکین حاکیمیت دَییشیک‌لیک‌لری باش وئرندن سونرا، ایران سلطنتینی اله کئچیرن فارس منشالی رضا خان پهلوی مین ایلدن بری ایسلام شرقینده سیاسی حاکیمیتین تورکلرین الینده جمع‌لنمه‌سینه قارشی چیخیر، آذربایجان تورکجه‌سینی یاساق ائتمکله اؤز مورتجع سیاستینی حیاتا کئچیرمگه باشلاییر.
اورتا عصرلر آوروپاسیندا لاتین دیلی، 18. عصرده ایسه فرانسه دیلی اورتاق بیر دیل، عومومی ایداره، علم، صنعت و ادبیات دیلی اولموش، بوتون میلّت‌لرین ضیالی‌لاری، علم و صنعت آدام‌لاری، مشهور یازارلار اثرلرینی بو دیل‌لرده یارادیبلار. ایسلام شرقینده ایسه بو رولو فارس دیلی اوینامیش، موختلیف میلّت‌لردن اولان علم و صنعت آدام‌لاری دا اثرلرینی محض بو دیلده یازمیشلار. زامانین بو آمان‌سیز طلبینه تورک‌اصیللی ضیالی‌لار دا قوشولموش و طبیعی کی، اونلارین یاراتدیقلاری اثرلر ایران ادبیاتی خزینه‌سینی زنگینلشدیرمیشدی. اوستاد شهریارین فارس دیلینده یازیب-یاراتماسی دا بو ضرورتدن دوغموشدو. لاکین شهریار اکثر اثرلرینی اوزون ایل‌لر فارس دیلینده یازماسینا باخمایاراق، صنعت عالمینده بؤیوک آذربایجان شاعیری کیمی تانینمیشدی. بو، هر شئیدن اول، شاعیرین تبریزده دوغولماسی، تورک اصیللی، تورک روحلو اولماسی و اساساً ده بوتون شرق عالمینده گوجلو عکس-صدا دوغورموش "حئیدربابایا سالام" منظومه‌سی‌نین، ائلجه ده "سهندیه" ، "تورکون دیلی" ، "ائل بولبولو" ، "دؤوونمه و سؤوونمه" ، " بهجت‌آباد خاطیره‌سی" ، "تورکیه‌یه خیالی سفر" ، "آمان آیریلیق" ، "شاطیر اوغلان" و س. اثرلری‌نین آذربایجان تورکجه‌سینده یازیلماسی ایله باغلی‌دیر. دئمه‌لی، شهریار اثرلرینی اوزون ایل‌لر اؤزگه دیلده یازسا دا، تفکّورونون آلت قاتیندا آنا دیلینه سئوگی و میلّی روح اویاق قالمیش، اوستونه یاد دیلین کؤلگه‌سی بئله دوشمه‌میشدی. میلّی روحا، آنا دیلینه صادیق‌لیگی شهریاری صنعت زیروه‌سینه قالدیرمیش، اوخوجولارین سئویملی‌سینه چئویرمیشدی. چونکی "دیل میلّتین روحودور، او اؤلدومو، میلّت ده جانینی تاپشیرار".
"حئیدربابایا سالام" منظومه‌سی قاداغالار موحیطینده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین طنطنه‌سی، آذربایجان تورکونون میلّی کیملیگی‌نین تصدیقی، تیپیک آذربایجان کندی‌نین و بو کندده یاشایان میلّتین حیاتی، معیشتی، گون-گوذارانی و قایغی‌لاری‌نین، خالق معنویاتی‌نین ان نجیب، ان گؤزل کئیفیت‌لری‌نین سالنامه‌سی، بدیعی اینیکاسی ایدی. "حئیدربابایا سالام" لا شهریار آنا دیلینه، ائل-اوباسینا، خالقی‌نین داخیلی عالمینه قاییدیشی، دوغما معنوی یادداشا دؤنوشو گؤرونمه‌میش عکس-صدا دوغورور. شاعیرین بو مشهور پوئماسیندان باشقا یازدیغی و شعیر کیمی قبول ائدیلیب بعضی حال‌لاردا گئنیش تحلیل اولونان "ائل بولبولو" ، "محمد راحیم حضرت‌لرینه جاواب" ، "خان ننه" ، "باجیم اوغلو بهروزون بایاتی‌لاری" ، "قارداشیم اوغلو هوشنگه" اثرلری ده بوتون پارامترلری ایله پوئما ژانری‌نین طلب‌لرینه جاواب وئرن موکمّل اثرلردیر. آنجاق آذربایجان تورکجه‌سینده قلمه آلدیغی ایلک ایری حجملی "حئیدربابایا سالام" پوئماسی شهریارین صنعتده معنوی غلبه‌سی ایدی...
30 ایل‌لیک یارادیجی‌لیغی فارس دیلینده اولان شاعیرین معنوی غلبه‌سینده اونون 6 ایل‌لیک دؤزولمز سورگون حیاتی، کئچیردیگی عصب سارسینتیسی و بو خسته‌لیگین موعالیجه‌سی مودتینده یاشادیغی آغریلی-آجیلی دویغولارین، آنلارین دا تکان‌وئریجی تاثیرینی اونوتماق اولماز. گنج شهریارین سئوگیلی‌سیندن آیری دوشمه‌سی، اؤزونه آرخا، دایاق ساندیغی آتاسی‌نین غفیل اؤلومو، اونونلا ویدالاشماغا ایجازه وئریلمه‌مه‌سی شاعیرین روحوندا درین ایز بوراخمیشدی. سورگوندن سونرا تهرانداکی "کشاورزی" بانکیندا شاعیرلیک ایستعدادی ایله اویوشمایان مجبوری حسابدارلیق ایشی، یاخین دوستلاریندان و قوهوم-قارداش‌لاریندان اوزون‌مودّتلی آیریلیق، دوغما ائل-اوبا حسرتی ده اونا سارسیدیجی تاثیر گؤستریر. لاکین شاعیر خسته‌لیکدن آناسی کؤکب خانیمین بؤیوک فداکارلیغی ایله قورتولور، نورمال حیاتا دؤنور. پوئماسی‌نین موقدّیمه‌سینده شهریار یازیردی: "او واخت کی، مرحوم آنام تهرانا گلدی، اونون سِحرلی تاثیری ایله کئچمیش گونلرین أیلنجه‌لری و اوشاق‌لیغیمین شن، مسعود آنلاری یاواش-یاواش ذهنیمده جانلاندی، اؤلولر دیریلدی و او زامان تابلولار رنگلری ایله یئنیدن جیزیلدی".
بو فاکت اثرین یازیلماسیندا و گؤرونمه‌میش بیر شؤهرت زیروه‌سی قازانماسیندا ان اؤنملی تاثیر اولدو. جفاکش آنا اونون وضعیتی‌نین جیدی‌لیگینی آنلاییر. ان حسّاس نؤقطه‌دن باشلاییر... و شاعیر برپا اولموش روحو ایله، خیالین افسونلو قانادلاریندا بوسبوتون اوشاق‌لیغینا قاییدیر. آناسی‌نین سؤیله‌دیکلرینه، اوشاق‌لیق خاطیره‌لرینه 45 یاشین مودریک‌لیگیندن باخماغا، هر شئیی خاطیرلاماغا باشلاییر. شاعیر خیالی پروازلانیر، عاغیللا حیسّین، مودریک‌لیگین اموسیونال وحدتیندن یئنی بیر ادبی حادیثه - "حئیدربابایا سالام" دوغولور. پوئمانی شهریار آناسی‌نین خاطیره‌سینه، دوغما ائل-اوبایا، قوهوم-قارداشا ایتحاف ائده‌رک سانکی اونلارین قارشیسیندا معنوی بورجونو یئرینه یئتیریر. شهریار بو پوئما ایله خوشبخت و قایغیسیز اوشاق‌لیق چاغلارینا، آرتیق دونیاسینی دَییشمیش قوهوم-اقرباسینا، سئویملی آناسینا، دوغما کند-کسه‌یه حزین، کؤورک بیر دیلله سانکی لایلا دئییر. اثر یوردسئور بیر شاعیرین یاشانتی‌لاری‌نین، کئچمیشی‌نین و بو گونونون قایغیسیز، درد-سرسیز اوشاق‌لیغی‌نین جانلی لؤوحه‌سی‌دیر.
"حئیدربابایا سالام" دا میلّی‌لیکدن دوغان خلقی‌لیک، آذربایجان کوْلوْریتی چوخ گوجلودور. عئینی زاماندا بورادا میلّی‌لیک بین‌المیل‌لیک، عوموم‌بشری‌لیکله باغلی‌دیر و میلّی گئرچک‌لیک، خالق معنویاتی ان یوکسک ایدئال‌لارلا آشیلانیر. همین میلّی‌لیکده میلّتچی‌لیک آختارماق نادان‌لیقدیر. اصل بشری‌لیک ده محض بورادان بوی وئریر. "حئیدربابا"نین سرحدلر آشاراق شرق ادبیاتینا درین نوفوذ ائتمه‌سی، سئویلمه‌سی اونون اصل میلّی، خلقی ماهیتی ایله باغلی‌دیر. پوئمایا ایلک موقدّیمه یازمیش مهدی روشن ضمیر اثرین اونون روحوندا دوغوردوغو گوجلو تاثیری، اورک یانغیسینی بئله ایفاده ائدیر: "بیز "حئیدربابا"نی اوخودوقدا اؤز حسرت دولو روزیگاریمیز اوچون گؤز یاشلاری آخیدیریق. او باش‌توتماز آرزولارا، او گئری‌قاییتماز کئچمیش‌لره، اورگی‌میزین او دردلرینه آغلاییریق کی، کیمسه‌یه اونو آچمامیشیق. آغلاییریق، او جاندان سئویملی عزیزلریمیزه کی، حیاتین یاری یولوندا بیزیمله ویدالاشیب ابدی اولاراق بیزدن آیریلیبلار. هانی او بیر شخص کی، اؤز کئچمیشینی "حئیدربابا" دا گؤرمه‌سین؟"
"حئیدربابا" دا اوخوجو آذربایجان خالقی‌نین میلّی پسیکولوژیسی، حیات طرزی، معیشتی، عادت-عنعنه‌لری، میلّی مطبخ و میلّی گئییم مدنیتی‌نین اؤزونه‌مخصوصلوغونون پوئتیک عکسینی، بدیعی تصویرینی گؤرور. بو اثرده آهنگدارلیق، اوریژینال فیکیر و سؤزلرین هارمونوسی، ریتم، وزن اویناق‌لیغی، مؤوضو الوان‌لیغی، ایفاده‌لی‌لیک، حیاتی گئرچک‌لیک، ان اساسی ایسه یوکسک بشری‌لیکله صیرف میلّی‌لیک وحدت تشکیل ائتمیش، قایناییب قاریشمیشدی. درین هومانیزم، اینسان‌پرورلیک ایدئیالاری، حیاتا، گؤزل‌لیگه، اینسان‌لیغا سئوگی، پیسلیگه، ظولمکارلیغا - شر قووّه‌لره نیفرت اوزرینده کؤکلنمیش بو ایلاهی اثر دویغولاری وجده گتیرمیش، اهلی-قلم‌لرین ایلهامینی قانادلاندیرمیشدیر. شهریارین سون درجه مشهورلاشماسی، ان عومده‌سی ایسه اثرلرینه، خوصوصاً "حئیدربابایا سالام" منظومه‌سینه سایسیز-حساب‌سیز نظیره‌لرین یازیلماسی، البتّه، ایلک نؤوبه‌ده، شاعیرین پوئزیاسینداکی آذربایجان منشالی استتیک گؤزل‌لیکله باغلی‌دیر. حیات و فعالیتی دؤورون ایجتیماعی-سیاسی حادیثه‌لریندن آیریلماز اولان شهریارین محض بو دویغو و دوشونجه‌لری "حئیدربابایا سالام" پوئماسیندا اوریژینال ایفاده‌سینی تاپدیغینا گؤره، شاعیرین اؤز دیلی ایله دئسک، اثره "...حجمجه ایکی "شاهنامه"دن (ا.فردوسی‌نین 120 مین میصراع‌لیق مشهور پوئماسی) چوخ نظیره و جاواب‌لار یازیلیب".
بئله‌لیکله، بو پوئمانین چاپیندان سونرا آذربایجاندا یئنی ادبی مکتب یاراندی، بو سپکیلی اثرلر یازماق عنعنه‌یه چئوریلدی. آنا دیلیمیزین تبریز لهجه‌سینده یازیلمیش منظومه‌ده میلّتیمیزین ایجتیماعی-ایقتیصادی، سوسیال-سیاسی دورومو، میلّی وارلیغی پارلاق عکسینی تاپمیشدی. بورادا شاعیرین یوردونا، دوغولدوغو تورپاغا درین سئوگیسی، وطن‌پرورلیک دویغولاری، بیرلیک و آزادلیغا چاغیریش روحو دویولور، ایمپریالیزمه، فؤوق الدؤولت‌لرین دونیا آغالیغینا، هگمون‌لوق ایدیعالارینا قارشی اعتیراض نوتلاری ائشیدیلیر.
منظومه‌یه ایلک نظیره یازان‌لار نصرت‌اله فتحی آتشباک (آتش‌بیلی)، تبریزلی م.س.جنّتی‌مقام، جباربیگ باغچه‌بان، حسینقولو جوشقون، عنایت‌الله امیرپور، علی تبریزی، علی آذری اولموشلار. اونلار نظیره‌لرینده شهریارین دیلینه حسرت قالمیش بیر خالقین دردلرینه "حئیدربابایا سالام"ین عوض‌سیز ملهم اولدوغونو آلقیشلاییرلار. البته، خالق روحونو، قان یادداشینی، میلّی-معنوی کولوریتی، تاریخی گئرچک‌لیگی اینجه‌لیک‌لرینه قدر ادبیاتا، پوئزیایا آنجاق بئله اثر گتیره بیلر. بونا گؤره ده خالقین آنا دیلینه اولان معنوی احتییاجینی اؤدمگه جهد ائدن شهریارا نظیره یازان هر کس اونا گونئی آذربایجاندا تورکجه‌نین اویادیجیسی کیمی باخیر، قلم صاحیب‌لری سئوینج‌لرینی، اورک سؤزلرینی پوئتیک دیلله بیان ائدیردیلر. "حئیدربابا آذربایجان ادبیاتیندا بیر دؤنوش نؤقطه‌سی اولدو. بوتون باخیشلار شهریارا دؤندو. هامی شهریارا بیر جاواب اولاراق شعیرلر یازدیلار. بنزتمه‌لر مئیدانا چیخدی. بؤیوک شاعیرلردن توتوب، گنج شاعیرلره قدر، شاعیرلیک ایستعدادلارینی حئیدربابا سایاق شعیرلری ایله سینادیلار.حئیدربابا او قدر آدلی-سانلی اولموشدور کی، فارسلار دا شهریاری تانیتدیراندا، اونو‌حئیدربابا شاعیری آدلاندیریردیلار. فارسلار دا بئله بیر اثر اله گتیرمگی آرزولادیلار. چوخلو شاعیرلر - فارس دیللی و تورک دیللی حئیدربابانی فارسجایا چئویرمگه جان آتدیلار".
"حئیدربابایا سالام" منظومه‌سی ایله گونئی آذربایجاندا پوئما ژانری یئنی اینکیشاف یولونا قدم قویدو. پوئمادان و شهریارین میثیل‌سیز هونریندن ایلهام آلاراق احمد شایا آلاو "حئیدربابادان شهریارا مکتوب" ، قافلانتی "تپیگین داغی" ، "بیر کندین بیر ایل‌لیک خاطیره‌سی" ،غفار افتخاری "ساوالانا سالام" ، عباس اسلامی باریز "ائل دایاغینا سالام" ، غلام داراوالی "ساوالانیم" ، ب.ق.سهند "حؤرمتلی اوستاد بؤیوک شهریارا" ، م.س.شامی "کند جئویزی" ، بختیار موغان اوغلو "آی ساوالان" ، علیرضا پوربزرگ وافی "عئینالی‌یا سالام" ، حاجی عبدالرحمان طیار - دده کاتیب "اورمو گؤلو" ، شاملی وحدانی "آی جیغاتی، سالام" ، هادی سلطانی "پیر سقا نغمه‌لری" ، علی اکبر ترابی حلاج اوغلو "عئینالی" ، ح.ع.باریشماز "چاغریلمامیش قوناقلار" ، م.ت.ذهتابی "رخشنده‌نین آرزوسو " ، پروفسور غلامحسین بیگدیلی " کوهله‌یه سلام" ، علی کوشان "حئیدربابانین شهریارا سالامی" آدلی بؤیوک حجملی پوئمالارینی، واله دست‌پیش "اوستاد شهریارلا ایلک گؤروش موناسیبتیله" ، فخرالدین محزون "غزل" ، رضا افشارپور "آی شهریار" ، توفیق غفاری، حسین دوزگون، علی تبریزی، میراسماعیل جباری‌نژاد، ای.امیرپور، قاسم جهانی، ستار زردابی، مسعود ادیب، شهیدی و ب. ایسه م.شهریارا عونوان‌لانمیش شعیرلرینی یازمیشلار. قئید ائدک کی، اوستاد شهریار ادبیاتدا "حئیدربابا‌مکتبی" یاراتدیغی کیمی، "سهندیه مکتبی" یاراتماغی، آنا دیلینه یئنیدن یاشام حوقوقو وئرمگی، بو قدیم "هونر" دیلینی دینامیک صورتله اینکیشاف ائتدیرمگی ده باجاردی. "سهندیم" اثری ده اؤز بؤیوک ائتکیسی ایله بیر چوخ شاعیری دیله گتیردی... اونلارلا شاعیر هم "سهندیه" ، هم ده "سهندیم" کیمی تانینان منظومه‌نین تاثیری ایله قلمه ساریلاراق یئنی سپکیلی اثرلر قلمه آلدیلار. مجید صباغ یالقیز ساتیریک روحلو "سمندیه" و "قانلی فاجیعه " ، ناظر شرفخانه‌ای "اورمو دریاچاسی" ، محمد نهاوندی موغان "سولطان ساوالان" ، هوشنگ جعفری "آغ آتیم" ، "ساوالان" و "سفرچی‌لر " ، میرمحمد موسوی "گؤی‌دره" ، دوکتور علی اکبر ترابی حلاج‌اوغلو "عئینالی" پوئمالارینی شهریارین "سهندیم" پوئماسی اوسلوبوندا یازیبلار. بوتون وارلیغی ایله شهریار یارادیجی‌لیغینا حئیران کسیلن هوشنگ جعفری "آغ آتیم" ، "ساوالان" و " سفرچی‌لر" پوئمالاری ایله کیفایت‌لنمه‌میش، "باکلور" ، "طاریم" ، "کؤکوموز بیردی بیزیم" ، "آخی شنبه تویدور" ، "کؤهنه شهر" ، "چیلله‌خانا" شعیرلرینی ده "سهندیم"دن ایلهام آلاراق قلمه آلمیشدی. لاکین محمد حسین منزوی و امامعلی دادخواهین شهریارین اؤلومو موناسیبتیله یازدیغی نظیره‌لر و میرمحمد موسوی‌نین "گؤی‌دره" پوئماسی‌نین اوسلوبو "سهندیم"ی، احاطه‌له‌دیگی مضمون و موندریجه‌سینه گؤره ایسه "حئیدربابایا سالام" خاطیرلادیر. امامعلی دادخواهین پوئماسیندان بیر نومونه ایله فیکریمیزی یئکونلاشدیراق:
وای ائلیم، یاندی دیلیم، سولدو گولوم، گؤز بولاغ اولسون
آخ-واییم داغلارا دوشسون، بوران اولسون، سازاق اولسون
شهریاردان ساری، حئیدر بابانین، باشی ساغ اولسون.
میرهدایت حصاری یازیردی: "شهریار بؤیوک و موستثنا شخصیتدیر. هله شاه دؤورونده تورک دیلینده یازیب-اوخوماق، شعیر قوشماق قاداغان ایدی. او ایسه اؤزونون 1953-جو ایلده یازدیغی "حئیدربابایا سالام" منظومه‌سی ایله نینکی بو قاداغالاری دارماداغین ائتدی، هم ده ادبیاتیمیزی، دیلیمیزی دیریلتدی. گنجلره قول-قاناد وئردی. ایندی ده اونو تقلید ائدن‌لر، هابئله "حئیدربابایا سالام" منظومه‌سینه نظیره یازان‌لار وار". چونکی هر کس، محرم ارگین‌ین ده دئدیگی کیمی، "بوگونکو آذربایجان تورکجه‌سی‌نین، تبریز تورکجه‌سی‌نین بوتون دوهاسینی شهریارین اثرینده گؤرور". شهریار ادبی مکتبی‌نین یئتیرمه‌لری، اوستادلارینا نظیره یازارکن اکثر حال‌لاردا "حئیدربابا"نین وزن و اوسلوبونا صادیق قالیر، بعضاً موراجیعت اوبیئکتی، خطاب ائدیلن مکان دییشسه‌ده، چوخ واخت عئینیله ساخلانیر.
حبیب ساهرین "حئیدربابایا سالام"ین قاچیلماز تاثیری آلتیندا قلمه آلدیغی پوئما "مکتب خاطیره‌لری" آدلانیر. شاعیر فردی خاطیره‌لری فونوندا گونئی آذربایجان، ائله‌جه ده ایران خالق‌لاری‌نین طالعیینی ایشیقلاندیرماغا وطنین کشمکشلی، موصیبتلی حادیثه‌لرله زنگین تاریخینی جانلاندیران نایل اولموشدور. ساهر اوستاد شهریارا موراجیعتله اونو ائله، اوبایا آرخا-دایاق اولماغا، وطنین گول‌لرینی، چیراق‌لارینی سولماقدان، خار اولماقدان قوروماغا، باغلی قاپی‌لاری و دیل‌لری آچماغا سسله‌ییر:
گونوم کئچدی، اولدو قیزیل گولوم خار،
شام سؤنمکده، گئجه سویوق، منزیل دار!
بو باغلانان قاپی‌لاری کیم آچار؟!
شعرین گؤروب سنی آندیم، شاعیریم!
وطنداشی دئمه داندیم، شاعیریم!
شهریارین مسلک و قلم دوستو محمدعلی محزون شاعیرین طبعینی چوخ بَیه‌نیر، غزل‌لرینی، "حئیدربابایا سالام" پوئماسینی سئویردی. شهریاری اوستادی، کؤنلونون سولطانی، "دریایی-عوممان" ، اؤزونو ایسه دریادان داملا، ذره آدلاندیریردی. محزون سؤز مولکونون سولطانی ساییلان داهی فضولی ایله شهریاری: "تک فضولیدن سونرا حاکیم اولان بو کؤنلومه، شهریار اولموش غزل مولکونده سولطانیم منیم،" - دئیه موقاییسه ائدیردی.
اوستاد شهریار "حئیدربابایا سالام"ینا حصر اولونموش جاواب و نظیره‌لر ایچریسینده محمدعلی ثائبی، بولود قاراچورلو سهند و علیرضا پوربزرگ وافی‌نین پوئمالارینی داها چوخ بینمیشدی. محمد علی ثائبی شاعیرین اوسلوبونا، وزن و قافیه سیستمینه صادیق‌لیک گؤسترمیش، صنعتکارلیق خوصوصیت‌لرینی، بدیعی پورترت یاراتماق اوستالیغینی، ریتم اویناق‌لیغینی داوام ائتدیرمیشدی. بورادا دا لیریک قهرمان بختور، قایغیسیز اوشاق‌لیق چاغلارینی حسرتله، قهردن بوغولا-بوغولا یادا سالیر، آرتیق یاخین کئچمیشه دؤنموش اونودولماز حیات صحیفه‌لرینی ورق‌له‌ییر:
قیرخ بئش ایلدیر تبریزدن من چیخالی،
خینوو توتوب بوغازیمی سیخالی،
غوصه وو غم صبر ائویمی ییخالی،
دای گؤرمه‌دیک بیر گولن اوز زاماندا،
آغیز دادی آنلامادیق جاهاندا.
"حئیدربابا" مکتبی‌نین عنعنه‌لرینه صادیق‌لیک گؤسترن ع.پ.وافی "عئینالی‌یا سالام" پوئماسینی تبریز یاخین‌لیغینداکی عئینالی داغینا خطاباً قلمه آلیب. عئینالی داغینی خالقین پناهی، سیغیناجاغی، سیرداشی، دفینه‌لر اوجاغی، ایگیدلرین قیلینج‌لاری‌نین شاققیلتی‌سینی، آتلارین کیشنرتی‌سینی ان دَیرلی امانت کیمی قورویوب ساخلایان قوتسال وارلیق کیمی اوبرازلاشدیریر، جانلی اینسان تک اونونلا دردلشیر. پوئمانین داها بیر اؤزل‌لیگی "فدائیان-خلق (21 آذر)" حرکاتی‌نین قهرمان‌لارینی یئتیشمکده اولان نسله، خالقا تانیتماق، تاریخیمیزی، کئچمیشیمیزی، میلّی کیملیگیمیزی، معنوی دَیرلریمیزی اونوتماماغا چاغیریشدیر. ع.پ.وافی آذربایجان تاریخی‌نین همین دؤورونون قیزیل صحیفه‌لرینی یازان فداکارلاری - صمد بهرنگی (قارانقوش)، بهروز دهقانی (آیدین)، علیرضا نابدیل (اوختای)، بهروز حقی (چؤل‌گولو)، مناف فلکی ، کاظم سعادتی و عسکر عرب‌هریسلی‌نی خالقینا بیر داها بدیعی سؤزون قودرتی ایله تقدیم ائدیر. ع.پ.وافی خالقینا سون نفسه‌دک شرفله خیدمت ائدن و میلّی آزادلیق یولوندا جانینی قوربان وئرمکدن چکینمه‌ین میلّی قهرمان‌لاری شیرین تحکیه ایله تانیتماقدا داوام ائدیر و سوندا تانیتیمی دیقته‌لاییق فورمادا تاماملاییر:
ایندی بیلدیم، کیمدیر بهروز دهقانی؟
سنه، منه قوربان ائتدی او جانی.
دقیق علم‌لر اوزره موتخصیص اولماسینا باخمایاراق ادبیاتا ابدی سئودالانان شاهکار خانیم نیّر اؤز یارادیجی‌لیغیندا شیفاهی خالق ادبیاتی، فولکلور موتیولرینه سیخ-سیخ ایستیناد ائتمیش، "فارس و آذربایجان دیل‌لرینده اخلاق، ایجتیماعی-ادبی و لیریک مؤوضولاردا دا گؤزل، درین مضمونلو شعیرلر یازمیشدی" . اونون روحاً شیفاهی خالق ادبیاتی ایله باغلی‌لیغی دیقتدن قاچمایان اثرلری سیراسیندا شهریارین "حئیدربابایا سالام" ای اوسلوبوندا یازدیغی نظیره ده موهوم یئر توتور:
طبیعتده بیر قایدادیر ازلدن،
یاز کی کؤچدو، یای یوردونا یول سالار.
یاشیل مخمر گئیر داغلار، دره‌لر،
ایستی گونش هر طرفه نور سالار،
هر زامان کی، بولبول اوخور چمنده،
هر زامان کی، داغدا چوبان نئی چالار،
من دئیرم: سنه قوربان، آی آنا،
تاپانمیران یئرده سنه تای، آنا!
شاهکار خانیم نیّر اؤنجه باهاری، سونرا یایی، داها سونرا ایسه پاییز و قیش فصیل‌لرینی نؤوبه‌لی شکیلده یوکسک پوئتیک اوستالیقلا وصف ائدیر و اوخوجونون دیقتینی آسان‌لیقلا ایلین موختلیف چاغلاریندا آنا طبیعتده باش وئرن دوغال حادیثه‌لرین ماهیتینه وارماغا یؤنلده بیلیر، اونو سِحرلی-افسونلو بیر عالمین ایچینه آلیر:
قیش یئتیشیب طبیعتین آناسی،
پامبیق قاردان، آغ کؤینگی گئینده،
دام - دیواری تیتره‌دنده کولک‌لر،
آغاجلارین قول - بوداغین أینده،
داغ باشیندا نازلی جئیران قاچاندا،
قاشقا قوشو قیش نغمه‌سین دئینده،
من دئیرم سنه قوربان، آی آنا،
تاپانمیران یئرده سنه تای، آنا.
لاکین قئید ائدک کی، مشهور پوئمایا یازیلان سایسیز-حساب‌سیز نظیره‌لردن هئچ بیری اونون زیروه‌سینه یوکسله بیلمیر. طبیعی کی، اوزون مودت تهران-خوراسان موحیطینده یاشاییب اثرلرینی فارس دیلینده یازمیش شهریار آذربایجان دیلینده بؤیوک حجملی و سون درجه تاثیرلی پوئماسینی اورتایا چیخاراندا، حقیقتاً، غئیری-عادی ادبی-ایجتیماعی حادیثه باش وئردی. هله چاپ اولونمازدان اؤنجه الیازما شکلینده یاییلان اثر بولودسوز گؤیده چاخمیش شیمشک تاثیری باغیشلادی. عومومیتله، "حئیدربابایا سالام" شهریارین صنعتده غلبه‌سی دیر. منظومه‌نین ایفاده طرزینده، دئییم‌لرینده پیرانی، نورلو آغ‌ساققال دوشونجه‌سی وار. خالق روحونون زنگین‌لیگی، اینجه‌لیگی و طبیعی‌لیگی ایله رؤونق‌لندیریلن "حئیدربابایا سالام" منظومه‌سی اوخوجولاردا درین اموسیا یارادیر، دویان کسین داخیلی دونیاسی تلاطومه گلیر، دویغولار سئلی کوکره‌ییر. بو ایسه شهریارین پوئتیک یارادیجی‌لیغیندا داها چوخ فولکلور نومونه‌لری‌نین موهوم یئر توتماسی، اونون خالقین بدیعی تفکّور محصول‌لاریندان - ناغیل، داستان، افسانه، روایت دتال‌لاریندان، ضرب المثل و آتالار سؤزلریندن، میفیک اوبراز و اساطیرلردن بهره‌لنمه‌سی ایله ده علاقه‌داردیر. اگر "حئیدربابایا سالام" پوئماسی شهریارین آذربایجانین مادّی-معنوی گؤزل‌لیکلرینی وصف ائتمک باجاریغینی آشکارا چیخاریرسا، بو پوئما هم ده اونون خالق‌لارین بیرلیگه چاغیریش سسی کیمی قبول ائدیلیر. شهریار گؤزل‌لیگی تکجه وصف ائتمیر، هم ده بدیعی-فلسفی دَیر کیمی گؤستریر. بو گؤستریجی شاعیرین بوتون پوئمالاریندا موشاهیده ائدیلیر.
"حئیدربابایا سالام" پوئماسیندا رومانتیک-رئالیست ادبی دوشونجه‌لرین بدیعی ثیقلتینی حئیرت‌سیز کاراکتریزه ائتمک مومکون‌سوزدور. عولوی دویغو و آرزولارین ترنّومو ایله اوخوجودا ایستی صمیمیت یارادان شاعیر، هم ده اونو آغری-آجی‌یا بوروب-بوکوشدورور. پوئماداکی چیلغین موکالیمه‌لر و بدیعی بویالار شاعیرین قطعیتینده گئنیش مطلبلی عالم کیمی کاراکتریزه ائدیلیر. گونئی آذربایجانین گؤرکملی ادبیات‌شوناس عالیمی نصرت‌الله فتحی آتشباک یازیردی کی، "پوئمانی ایلک دفعه اوخویاندا آغلادیغیما باخمایاراق، ایکینجی و اوچونجو دفعه اوخویاندا دا برک موتاثیر اولدوم. بورادا من اؤز عؤمرومو، حیاتیمی، اورک آغری‌لاریمی، اوشاق‌لیق، گنجلیک چاغلاریمی گؤرور، سانکی اونلاری یئنیدن یاشاییردیم".
عومومیتله، "گونئی دردی، گونئی حسرتی، گونئی مؤوضوسو همیشه بیزیم ادبیاتیمیزین دَییشیلمز مؤوضولاریندان اولموشدور. بو معنادا اوستاد شهریارین "حئیدربابایا سالام" پوئماسی همین مؤوضودا بیزیم اوخوجولارین ان چوخ سئودیگی پوئتیک اثرلردندیر" . شاعیره و اونون میثیل‌سیز اثرینه اینتهاسیز سئوگینی یارادان موختلیف اوبیئکتیو سبب‌لر وار ایدی.
- دیل فاکتورو، یعنی پوئمانین آذربایجان تورکجه‌سینده، محض شهریارین پوئزیادا ایجاد ائتدیگی تبریز شیوه‌سینده قلمه آلینماسی؛
- ایران موحیطینده ایجتیماعی-ایقتیصادی-سیاسی وضعیتین رئال بویالارلا تصویری؛
- بیرلیگه، آزادلیغا، ایستیقلالا چاغیریش صدالاری؛
- عذاب-اذیتدن کؤورکلشمیش میلیون‌لارلا اینسانین مادّی-معنوی خاطیره‌لر فونوندا اؤز کئچمیشینه قاییدیشی، بوگونکو حیاتلا موقاییسه‌ده دونَنین شیرین‌لیگینی دویماسی، هم ده تأسوف ائتمه‌سیندن دوغان درین پسیکولوژی حال؛
- "وطن" آنلاییشی‌نین جوشقون حیسله پارلاق ترنّومو؛
- اوشاق‌لیق خاطیره‌لری اوزریندن "بؤیوک‌لرده" سوسیال-سیاسی دوشونجه‌لر یاراتماق قودرتی؛
- آنتی-ایمپریالیست روح؛
- موکمّل وزن و قافیه سیستئمینه مالیک اولماسی؛
- آشیق صنعتینه، خالق ادبیاتینا دوغمالیق؛
- ژانرین پوئتیکاسینا صداقت.
دوکتور رضا براهنی شهریار یارادیجی‌لیغینا داها گئنیش آسپکتدن باخیر و شهریارین هم فارس، هم ده آذربایجان تورکجه‌سینده گؤزل شعیرلر یازان بؤیوک شاعیر، "حئیدربابایا سالام" پوئماسی‌نین ایسه ان تاثیرلی اثر اولدوغونو اعتیراف ائدیر: "یئر اوزونده ایکی دیلده شعیر یازان‌لار چوخدور. بو حادیثه‌یه بیزیم دیلیمیزده ان پارلاق نومونه شهریاردیر. او، هم فارس، هم ده تورک دیل‌لرینده تاثیرلی شعیرلر یازیر".
"حئیدربابایا سالام" پوئماسی گونئی آذربایجان ادبیاتیندا یئنی مرحله‌نین تملینی قویموش، بو ادبی حادیثه‌نی گونئی ادبیاتیندا حتّی اینقیلاب کیمی قبول ائدن‌لر ده اولموشدو. گونئی آذربایجاندا اوشاق ادبیاتی‌نین بانیسی ساییلان صمد بهرنگی یازیر: " ...شهریار "حئیدربابایا سالام"ی ایله آذربایجان یازیلی شعیرینده یئنی صحیفه‌لر آچدی. "حئیدربابا"نین بؤیوک بیر حیصه‌سی سؤزون اصل معناسیندا شعیردیر..."
شهریار یارادیجی‌لیغیندا ایجتیماعی موتیولرین اوستون‌لوک تشکیل ائتدیگینی وورغولایان غ.بیگدیلی ده "حئیدربابایا سالام" پوئماسی‌نین گونئی ادبیاتیندا یئرینی و رولونو یوکسک قییمت‌لندیریردی...
گؤرکملی ادبیات‌شوناس عالیم یاشار قارایئوین: "بیر خالقین دیلینه وورولان کیلیدی "حئیدربابا" بیر قلمله آچدی... شهریار دونیا دوردوقجا ائلیمیزین آنالارینی، آتالارینی، ایگیدلرینی، گلین‌لرینی، کؤرپه‌لرینی بو گؤی قوبّه‌ده عکس ائله‌یه‌جک دوغما سسی‌دیر" فیکیرلری اونون شهریار یارادیجی‌لیغینا وئردیگی قییمتین بدیعی سجیّه‌سی‌دیر. شهریار آذربایجان میلّی دوشونجه تفکّوروندن، دونیا دویوموندان دوغولان موتفکّیر شاعیردیر. اونون شعیر صنعتی، سؤزون اصل معناسیندا، آذربایجان پوئزیاسی‌نین بیر مرحله‌سی‌دیر. م.ت.ذهتابی‌نین "شاعیرلرین شهریاری-شهریار" قناعتی فیکریمیزله اوست-اوسته دوشور.
آکادمیک عیسی حبیب بَیلی قئید ائدیر کی، "حئیدربابایا سالام" پوئماسی 20. عصر آذربایجان ادبیاتی‌نین موهوم یارادیجی‌لیق نایلیتی‌دیر. شهریار شعیری‌نین زیروه‌سی اولان بو اثر چاغداش دونیا بدیعی فیکیر خزینه‌سی‌نین میرواریسی‌دیر. بو اثره آذربایجاندا، تورکیه ده، عیراقدا، اورتا آسیادا چوخلو نظیره و بنزتمه‌لر یازیلیب. بیر سؤزله، تورک-موسلمان دونیاسی ادبیاتیندا "حئیدربابایا سالام" پوئماسی قدر بنزتمه و نظیره‌لر حصر اولونموش ایکینجی بیر اثر تاپماق چتیندیر. آرتیق میلّی شعیریمیزده حئیدربابا اوسلوبو فورمالاشماقدادیر". عیسی حبیب‌بَیلی آدینا ادبی مکتب یارانمیش اثرین بؤیوک تاریخی اهمیتینه ده دیقت یئتیره‌رک یازیر: "حئیدربابایا سالام" پوئماسی اوستاد شهریار پوئزیا مکتبی‌نین بنزرسیزلیگینی و همیشه‌یاشارلیغینی قطعی شکیلده تصدیق ائتمیش اثر کیمی موهوم ادبی-تاریخی اهمیته مالیکدیر".
ادبیات موتخصیص‌لری‌نین یازی‌لاریندا ایران ادبیاتی و شهریار مرحله‌سی ایله باغلی ماراقلی فیکیرلره ده چوخ راست گلینیر. حکیمه بلوری "محمدحسین شهریار" مونوقرافی‌سینده داهی شاعیر حاقیندا یازیر: "موعاصیر ایران پوئزیاسینی الوان بیر گولوستانا بنزتسک، شوبهه‌سیز، شهریار یارادیجی‌لیغینی او گولوستانین شاه گولو سایماق اولار. شهریار بدیعی مرامنامه‌سی‌نین باشلیجا معیاری خالقدیر". شهریار تکجه یارادیجی‌لیق مزیت‌لری ایله کیفایت‌لنمیر، همچنین او تایلی-بو تایلی آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی، ایقتیصادی-مدنی وضعیتی ایله ماراقلانیر و بو یؤنده اؤزونون وطنداش‌لیق بورجونو یئرینه یئتیرمک اوچون جیدی-جهدله او دؤورون چتین‌لیک‌لرینه قارشی موباریزه آپاریردی. بونا گؤره شاعیرین بوتون یارادیجی‌لیق نومونه‌لری خالق محبتی و خالق دردی ایله سوسلنمیشدیر. شهریاری چاغداش ایران شعیری‌نین ان لاییقلی نوماینده‌لریندن بیری، چوخ یوکسک سویّه‌لی و جیدی سپکیلی شعیرین یارادیجیسی حساب ائدن آلکساندرو باورانی شاعیرین کلاسیک-عنعنه‌وی شعیردن و ایجتیماعی-سیاسی لیریکانین موتیولریندن اوستالیقلا فایدالاندیغینی قئید ائدیر: "او، شعیرلرینده ان یاخشی عنعنه‌وی و ایجتیماعی موتیولردن بهره‌لنمیشدیر".
پروفسور ائلمان قولی‌یئف قئید ائدیر کی، تکجه "حئیدربابایا سالام" دئییل، اونون "گئجه‌نین افسانه‌سی" پوئماسی دا ایجتیماعی مؤوقعیی ایله دیقتی جلب ائدیر. بو پوئمالارین اوخشار جهت‌لری اودور کی، شهریار هر ایکی اثری اوشاق‌لیق خاطیره‌لری‌نین تاثیری آلتیندا یازمیشدیر و شاعیرین حیاتی‌نین بعضی مقام‌لارینی، دوشونجه‌لرینی اؤیرنمک ایسته‌ین‌لر اوچون "شهریار انسیکلوپدیاسی" ساییلا بیلر.
شهریار یارادیجی‌لیغی بیر نئچه مرحله‌دن عیبارتدیر. هم فارس، هم ده تورکجه یازدیغی اکثر اثرلرینده، او جومله‌دن، "شعیر و حیکمت" مثنوی-پوئماسیندا شاعیر جمعیت‌لری سارسیدان تاریخی مرحله‌لرین ایجتیماعی اساس‌لارینی آیدین درک ائتدیگیندن اوخوجوسونو دا همین دؤور و مرحله‌لرین کاراکتریک خوصوصیت‌لریندن آگاه اولماغا چاغیریر. بیر دونیا موحاریبه‌سی و س‌س‌ری ایله آلمان دؤولت‌لری آراسیندا باش وئرمیش "بؤیوک وطن موحاریبه‌سی"نین اینسان‌لارین و خالق‌لارین حیاتینا گتیردیگی دهشت‌لره، فاجیعه و داغینتی‌لارا، خئییر و شرّین ابدی موباریزه‌سینه حصر ائتدیگی و 1945-50-جی ایل‌لرده بؤیوک اوخوجو محبتی قازانمیش "استالین‌قراد قهرمان‌لاری" ، "انیشتینه پئیغام" ، "نقاش" ، "سهندیم" ، "مومیالانمیش آدام" ، "خان ننه" ، "ائل بولبولو" و س. پوئمالاری‌نین دا شاعیرین زنگین یارادیجی‌لیغیندا موهوم یئری وار.
شهریارین رومانتیک دویغولاری‌نین اؤزونده بئله، رئال دوشونجه اؤزونو آیدین تظاهور ائتدیریر. بوتون یارادیجی‌لیغی بویو شعیری، سؤزو، صنعتی یوکسک قییمت‌لندیرن، حقیقتی، حاق-عدالتی اوجا توتاراق ائلین، خالقین، ازیلن‌لرین، محکوم‌لارین پناهی، حاکیم طبقه‌لره، رسمی دایره‌لره بویون أیمه‌ین‌لرین دوستو، سیرداشی اولان شهریار بوتون بونلاری اؤزونون اساس شاعیرلیک و وطنداش‌لیق وظیفه‌سی حساب ائدیردی.
ائسمیرا فواد
فیلولوژی اوزره علم‌لر دوکتورو
خالق جبهه‌سی.- 2019.-10 ژانویه.- ص.14.
کؤچورن: عباس ائلچین
