​

تورک میفولوژی‌سینده کؤرپه‌لری لئیلک‌لرین دونیایا گتیرمه‌سی اینانجی‌نین کؤکلری

یازان: دوکتور پروین ارغون

    کؤچری قوشلاردان، اولان لئیلک، یاشام طرزی و گؤرونوشو ایله همیشه اینسان اوغلونون دیقتینی چکمیشدیر. دیگر بیرچوخ قوش نؤوعونه گؤره اوزون ساییلان بیلن یئتمیش ایل‌لیک عؤمور‌‌لری واردیر. چوخ یاشلی کیمسه‌‌‌لره  " لئیلک اتی یئمیش "  دئیلمه‌سی لئیلک ایله اینسان اوغلو آراسینداکی یاخین ایلگی‌یه ایشارت ائدیر. لئیلک‌‌لرین هر ایل عئینی یووایا دؤنمه‌‌‌لری، -تورک‌‌لرین اؤنم وئردیگی وجهی‌ ایله- تک قادینلی یاشاما‌لاری، بالا‌لارینی اوزون سوره یووادا اؤزنله بسله‌مه‌‌‌لری، عاییله‌‌لری نین یاشلی بیری‌‌لری ایله یاخیندان ایلگی‌لنمه‌‌‌لری، اونلارا یییه‌جک تأمین ائتمه‌‌‌لری، اینسان‌لا ایچ- ایچه او‌لاراق ائوین باجاسیندا یاشاما‌لاری اینسان اوغلوندا سایغی اویاندیرمیشدیر. گونوموزده ماهنی‌‌لارا، شعیر‌‌لره و افسانه‌وی متن‌‌لره میفولوژی آنلامی‌یلا قونو اولماغا دوام ائتمیشدیر. لئیلک‌‌لرین  پاییزی کؤچه حاضیرلانیرکن سرگیله‌دیک‌‌لری ویداع تؤرن‌‌لری و یاریش‌لاری دا اینسان اوغلو طرفیندن قوتسال تؤرن‌‌لر او‌لاراق ساییلیردی.[1] 

  بو یازیدا کؤرپه‌‌‌لری دونیایا لئیلک‌‌لرین گتیردیگی اینانجی، تورک اینانج سیستمینده قوش صورتینده تصویر ائدیلن دیشی حامی روح  " اوُمای "  باغلامیندا اینجله‌نه‌جکدیر. قوش بیچیمینده سانیلان اینسان روحو، دوغوم و کؤرپه ایله ایلگیلی او‌لاراق لئیلگین اسکی تورک‌‌لر آچیسیندان داشیدیغی آنلام، بو میفیک تصوّورون آنادولو جوغرافیاسیندا نه شکیلده گونجل‌لندیگی تثبیت ائدیله‌جکدیر. 

1. اسکی تورک قایناق‌لاریندا لئیلک 

  اوزرینده دایاناجاغیمیز اسکی یازیلی قایناق‌لارین باشیندا چین ایل‌لیک‌‌لری گلیر. گؤک‌تورک‌‌لرین ایجتیماعی، سیاسی، مدنی و دینی قورولوشو و تاریخی حاقیندا اؤنملی بیلگی‌‌لری اولان چین قایناق‌لاری، گؤک‌تورک‌‌لرین قورددان تورییشینی آنلادان افسانه‌یه، آیری-آیری دؤنم‌‌لرده یازیلان اوچ آیری قایناقدا اوچ کز یئر وئرمیشدیر.[2] گؤک‌تورک‌‌لرین قورددان توره ییشی‌ ایله ایلگیلی بو اوچ روایتین ایکیسی دئمک اولارعئینی ایکن، اوچونجوسو بیرآز داها فرقلی اولوب گؤک‌تورک‌‌لرین میفیک تفکورو حاقیندا چوخ گئنیش بیلگی‌‌لر واردیر. 

  بهاالدین اؤگل طرفیندن چین قایناق‌لاریندان نقل ائدیلن گؤک‌تورک‌‌لرین قورددان توره‌ییشینی آنلادان اوچونجو روایتده، طبیعت‌اوستو قودرته و اؤزل‌لیک‌‌لره صاحیب اولان، یاغیشین یاغماسی و کولگین اسمه‌سی خوصوصوندا فرمان‌‌لار وئره بیلن ای‌جی‌نی‌سو‌تو-نون یای و قیش تانری‌لاری نین قیز‌لاری او‌لاراق وصف ائدیلن ایکی آروادیندان سؤز ائدیلیر. بو قادین‌لاردان بیریسی (متنده هانسی قیز اولدوغوندان سؤز ائدیلمه‌مکله بیرلیکده بو قیز، آغ لئیلک ندنی‌ ایله  " یاز تانریسی " نین قیزی اولمالی‌دیر) دؤرد اوشاق دوغور و بو اوشاق‌لاردان بیریسی، آغ لئیلگه دؤنوشور.      

  سؤز قونوسو روایتدن ده آنلاشیلاجاغی اوزره لئیلک، اینسان سویلودور[3] و ایستی‌لیگی، باهاری و یئنیدن دوغوشو سیمگله‌مه‌سیندن ده آنلاشیلاجاغی اوزره، یاغیشین یاغماسی و کولگین اسمه‌سی خوصوصوندا فرمان‌لار وئره بیلن ای‌جی‌نی‌سو‌تو-نون قادین‌لاریندان  " یاز تانریسی نین قیزی " ندان دونیایا گلمیشدیر. اینسان سویلو اولماسی،  " یاغیشین یاغماسی و کولگین اسمه‌سی خوصوصوندا فرمان‌لار وئره ‌بیلن "  ای‌جی‌نی‌سوتو ایله  " یاز تانریسی " نین قیزیندان دوغموش اولماسی، لئیلگین تورک اینانج و دوشونجه سیستمینده یئر آلان کیمی قوتسال قوشلارلا ایلگیلی اینانیش‌لاردان بوتونویله باغیمسیز اولمادیغینی گؤستریر.    

  لئیلگه دولایلی بیر شکیلده یئر وئرن اسکی یازیلی قایناق‌لاردان بیریسی ده"دیوان لغات تورک"‌دور. اثرده یئر آلان ساکا حؤکمداری شوُ ایله ایلگیلی آختاریش‌‌لار آراسیندا لئیلکدن سؤز ائدیلدیگی گؤرولور. سؤز قونوسو آختاریش‌‌لاردا ذوالقرنین‌له موباریزه ائدن خاقان شوُ، گئری چکیلن ذوالقرنینی تعقیب ائده‌رک بالاساغونا  قدر گئری دؤنر. اؤز آدی‌یلا  " شوُ "  او‌لاراق آدلاندیریلان بیر شهر قورار و اورایا بیر طلیسم باغلانماسینی امرائدر. کاشغارلی، سؤز قونوسو آختاریش‌‌لاردا، اؤز دؤنمینده (11. عصر) بئله لئیلک‌‌لرین بو شهرین قارشیسینا قدر گلدیگینی فقط شهرین اؤته‌سینه هئچ واخت گئچمه‌دیک‌‌لرینی ایفاده ائدر. کاشغارلی‌یا گؤره بو طلیسم، او گوندن بوگونه قدر قالمیشدیر.   

  کاشغارلی محمود طرفیندن کؤچورولن روایتده، شوُ طرفیندن قورولان  " شوُ "  آدلی شهرین بیر طلیسم طرفیندن قوروندوغو وورغولانمیشدیر. شهری قورویان طلیسمین گوجو و ائتکیسی‌نین نه اولدوغو، چئشیدلی انگل‌‌لری آشاراق  اولدوقلاری یئر‌‌لردن چوخ اوزاق‌لارا قدر اوچابیلن لئیلک‌‌لر اوزریندن گؤستریلمگه چالیشیلمیشدیر. 

  لئیلگی، تورک‌‌لر آراسینداکی حئیوان‌لارین هر تورلو داورانیشینی یاخشی  یا دا پیسه یورما گلنگی چرچیوه‌سینده هون خاقانی آتیلانین حیات حکایه‌سیله ایلگیلی آختاریش‌لاردا  دا گؤرمک مومکون‌دور.   

  هون‌لارین حؤکمداری آتیلا، آکیلیا-نی موحاصیره‌یه آلدیقدا یووا‌لارینی شهرین داملاریندا قورموش لئیلک‌‌لرین، هر زامانکی نین عکسینه بالا‌لارینی شهرین ائشیگینه گؤتوردوک‌‌لرینی آنلایار. آتیلا، بو اولایی شهرین دوشه‌جگینه بیر ایشارت او‌لاراق حساب ائدر.  " آچ قالمیش ویا قورخموش لئیلک‌‌لرین موحاصیره آلتینداکی شهری ترک ائتمه‌‌‌لری نین دوغال اولماسی‌نین چوخ اؤنمی یوخدور. آتیلا، گله‌جکده نه اولاجاغینی اؤنجه‌دن اؤن‌گؤربیلن لئیلک‌‌لرین، اوردو‌لاری قارشیسینی آلماسی، شهرلی‌‌لرین داوراناجاق‌لاری کیمی داوراندیق‌لارینی دوشونور. آما لئیلک‌‌لرین قاچارکن شهرین موتلولوغونو گؤتورمه‌‌‌لری‌نین شهرین دوشمه‌سینه ندن اولاجاغینی دا دوشونموشدور قوشقوسوز. "    

  ژان-پاول روو(Jean-Paul Roux)-ون ایفاده ائتدیگی اوزره، دیگر بیر چوخ میلّتده اولدوغو کیمی تورک‌‌لر حئیوان‌لارین هر تورلو داورانیشینی خئیره و شرّه یورموشدولار.  لئیلک‌‌لرین داورانیش بیچیم‌‌لرینی یاخشی یا دا پیسه یوران تورک‌‌لر، اوزون دؤنم‌‌لری قاپسایان گؤزلم‌‌لره دایانماقلا بیرلیکده، بعضی حئیوان‌لارین اولابیله‌جک شئی‌‌لری اینسان‌لاردان چوخ داها اؤنجه سئزدیک‌‌لری یا دا بیلدیک‌‌لری اینانجینا صاحیب‌دیرلر. نئجه‌کی آتیلانین گؤردوگو دوروم حئیوان‌لارین، اؤزل‌لیکله ده لئیلک‌‌لرین اولاجاق‌لاری اؤنجه‌دن بیلمه‌‌‌لری یا دا سئزمه‌‌‌لری‌یله دوغرودان باغلانتیلی‌دیر. آتیلانین گؤزلمله‌دیگی لئیلک‌‌لر، ژان پاول روونون ایفاده سی‌یله، یاشادیق‌لاری شهری ترک ائدیب گئدرکن شهرین موتلولوغونو دا یانلاریندا آپارمیشدیلار. بو دوروم لئیلک‌‌لرین بول‌لوق و برکت اولغوسویلا اولان بیرباشا ایلیشکیسینی گؤسترمه‌سی باخیمیندان سون درجه اؤنملی‌دیر. 

2. بیر میفیک تصوّور گونجل‌له‌مه‌سی: قوش صورتینده تصوّور ائدیلن قوروجو دیشی روح اوُمای‌دان لئیلگه 

      لئیلکله ایلگیلی اسکی یازیلی قایناق‌لاردا یئر آلان اینانیش‌لاری، باشقا قایناق‌لارا باش ووراراق  داها آیرینتیلی بیر شکیلده اله آلماق مومکون‌دور. فقط بیز، اسکی یازیلی قایناق‌لارین وئردیگی بو بیلگی‌‌لرله کیفایت‌له‌نه‌رک گونوموزه گلمک ایسته‌ییریک. گؤره‌سن گونوموز تورک‌‌لری آراسیندا لئیلکله ایلگیلی قاوراییش‌لار نه‌‌‌لردیر؟     

  خالق آراسیندا کؤرپه‌‌‌لرله –عومومیت‌له- آنا‌‌‌لاری آراسیندا اوینانان تکرله‌مه‌لی  " لئیلک اویونو "  بوگون آنلامینی ایتیرمکله بیرلیکده لئیلک-کؤرپه موناسبتینی میفولوژی کؤکنه باغلاییر.[4] کؤرپه‌‌‌لرده گؤرولن دری خسته‌لیک‌لرینه  " لئیلک دیشله‌مه‌سی " ،  " ملک اؤپوشو "  کیمی آد‌لارین وئریلمه‌سی بو دوشونجه‌نی دستکله‌ییر.[5] 

     بیلگه سئیید اوغلو طرفیندن ارزورومدان توپلانان ناغیل‌لارین اوچونون قهرمانی اولان لئیلگین فونکسیونو دا قونویلا یاخیندان ایلگیلی‌دیر. ناغیل فورمونا گیرمیش بو میفده لئیلک، نسیلدن نسیله اؤتوردوغوموز  " گئرچک "  حکایه ده اولدوغو کیمی اوشاغین و یووانین قوروجو روحو اولان اوُمای و آییسیت‌ین وظیفه‌سینی عؤهده‌سینه گؤتورمکده‌دیر. قوتلو یارادیلیش قهرمان‌لارین، اونلارین قوتلو قادین‌‌لاری نین و قوتلو نسیل‌‌لری نین قوروجو روحو و یاردیمچیسی اولان لئیلگین ائوین ان قوتسال یئری اولان اوجاغین اوزرینده، باجادا یئرلشمیش اولماسی دا میفولوژی منظره‌نی تاماملاماقدادیر. 

  لئیلکله ایلگیلی او‌لاراق ناغیل‌لارلا دا گونجل‌لنن قاورایش و اینانیش‌لار، لئیلگین گونوموز آنادولو تورک‌‌لری آچیسیندان نئجه بیر آنلام ایفاده ائتدیگینی اورتایا قویابیله‌جک جینسدن‌دیر. سؤزلو قایناق‌لاردان تثبیت ائدیلن باهارین موشتولوقچوسو لئیلکله ایلگیلی بعضی اینانیش‌لار ایسه بئله دیر:    

   " لئیلک، باهاری خبر وئرر. پاییزی اوزاق دیار‌لارا گئدیش‌‌لری نین آردیندان یوز ییرمی گون سونرا یووا‌لارینا دؤنر‌‌لر. او زامان باهار گلمیش دئمکدیر. لئیلگی اوچارکن گؤره نین نصیبی اوجا اولار. یوواسیندا اوتورورکن گؤره نین نصیبی توپلو اولور. لئیلگی اؤلدورمک یاخشی دئییلدیر. لئیلک ایستی یئرلره گئدر. بو اوزدن اونا  " حاجی بابا " [6] دئییلیر. لئیلگی هاوادا گؤرن چوخ گزر. لئیلگی اوْتورورکن گؤرن  " حاجی بابا سن اوتور من گزه‌ییم "  دئمه‌لی‌دیر. لئیلگی اوتورورکن گؤره نین او ایل ائوده اوتوراجاغینا؛ اوچارکن گؤره نین چوخ گزه‌جگینه اینانیلیر. لئیلک اوچ بالا چیخاردار. بیرینی موطلق آتار. لئیلگین حیات یولداشی اؤلورسه چوتلشمه‌دیگی؛ ائوینی پوزمانین فلاکت گتیرجگی یایغین اینانیش‌لاردیر. ائوین اوستونه تیکیلن یووا ییخیلماز. او کؤچسه ده لئیلگین یوواسینی پوزماق یاخشی دئییلدیر. لئیلگین اوچ یا دا دؤرت بالاسی اولور، بیرینی قوربان ائدر " . 

  باهارین خبرچیسی یا دا گتیریجیسی او‌لاراق دوشونولن لئیلگین یوواسی‌نین پوزولماماسی گرکدیگینه دایر اینانج، قوتلو بیر قوش او‌لاراق قبول ائدیلن لئیلگین قوتسال تورپاق‌لارا گئدیب گلدیگینه اینانیلماسی ایله یاناشی، ائوی ائو اهالیسی‌یله بیرلیکده قورویان، برکت گتیریجی بیر  " اییه "  او‌لاراق قاورانیلماسینداندیر. دامداکی یووانین ائوی یانغین یا دا اوددان قورویاجاغی، یوواسی پوزولدوغو تقدیرده ائوی یانغیندان قورومایاجاغینا دایر اینانج چوخ یاخشی بیلینمکده دیر. قوتسال‌لیغینا اینانیلان حئیوان‌لارین اؤلدورولمه‌سی یا دا یووا‌لاری‌نین بوزولماسی ائوین قوتونون، بول‌لوک و برکتی نین ییتیریلمه‌سینه سبب اولاجاغی آنلامینا گلیر. 

     لئیلگین بالا‌لاریندان بیرینی یووادان آتماسی، بالا‌لاریندان بیریسینی تانری‌یا قوربان ائتدیگی اینانجینی دوغورموشدور. بئله‌ بیر داورانیش بیچیمی، گونئی اولکه‌‌‌لرینه، باشقا بیر دئییشله قوتسال تورپاق‌لارا گئدیب گلن  " حاجی "  لئیلگه اویغون بیر داورانیش اولماقلا بیرلیکده، سؤز قونوسو ائیلمله ایلگیلی یورومون، ایلک دوغان اوغلان اوشاق‌لارین تانری‌یا قوربان ائدیلدیگی اسکی فیلیسطین گلنگینه  قدر دایاندیغینی ایفاده ائتمک ده مومکون‌دور. 

  بالیق قوشو، لئیلک و دورنا کیمی  " اوزون آیاقلی‌لار "  (ciconiformes) کاتقوریسینه دوشن قوشلارا، ساده‌جه آنادولو جوغرافیاسیندا دئییل، تورک‌‌لرین یاشادیغی دیگر جوغرافیا‌لاردا دا قوتسال‌لیق عاید ائدیلمیشدیر. 

     اوزون آیاقلی قوشلاردان بالیق‌ قوش‌، لئیلک و دورنا کیمی قوشلارین تورک میفولوژی‌سینده کی  آنلام و یئری بؤیوک‌دور. نملی، روطوبتلی تورپاق و وئریملی‌لیکله باغلانتیلی  " جالغیز آیاغی مِن تورغان کوس " ‌لاری (تک آیاغی اوزرینده دوران قوشلاری)، سو ایله یئرین (گؤکله یئر-سو‌لاری‌نین) حؤکمداری، وئریملی‌لیک و برکتین دیشی سویلو اییه‌سی او‌لاراق وصف ائدیلن، سؤز قونوسو قوشلارین (لئیلک، دورنا، و...) حیات وئرن عالم/دونیا آغاجی‌یلا اولان باغلانتی‌لارینا دیقت چکیر.[7] 

     سِریکبوْل-ا گؤره  " تک آیاغی اوزرینده دوران قوش " ، دیشی-قادین سویلو بیر صیفته صاحیب‌دیر. او، عئینی زاماندا اوْنغون‌لوق اؤزل‌لیگینی ده داشیماقدادیر. اؤرنگین، باشقورد‌لارین  " اؤسیرگن "  قبیله‌سی نین اوْنغونو گئچمیشده دورنا اولموشدور. یعنی بو تور قوش صورتی، بعضی‌لری اوچون  " آنا " ، بعضی‌لری اوچون  " آرواد " ، بعضی‌لری اوچون‌سه  " قیز "  ایشله‌وینی یئرینه گتیرمیشدیر. ان اؤنملیسی ده او، بللی بیر قروپون  " آناسی "  یا دا  " لیدری "  و  " اؤیره دنی"  او‌لاراق تصویر ائدیلمیشدیر.[8] 

  سریکبول-ون تثبیت‌‌لریندن، اوزون آیاقلی‌لار کاتقوریسینه دوشن لئیلک، دورنا ایله بیرلیکده دیشی روح، دوغوروجو آنانین سمبولو اولدوغو آنلاشیلیر. حیات آغاجی (عالم آغاجی) و لئیلک آراسیندا دوغرودان بیر باغلانتی واردیر. تورک میفولوژی‌سی نین آغاجدان دوغان اوشاق‌لاری ایله لئیلگین گتیردیگی اوشاق‌لار، عئینی قاوراییشین اورون‌‌لری‌دیر‌‌. 

  آغاج، قوش، قوروجو دیشی روح (اوُمای)، یووا، دوغوم و اوشاق آراسینداکی ایلیشکی، گونئی و قوزئی سیبیری تورک توپلولوق‌لاری نین اینانج‌لاریندا داها آیدین بیر شکیلده اورتایا چیخیر. سؤز قونوسو بؤلگه‌‌‌لردن تثبیت ائدیلن یارادیلیش میت‌‌لری ایله کیمی قهرمان‌لیق دستان‌لاریندا حیات آغاجی نین ایلک اینسانین یارادیلیشیندا مرکزی بیر یئر آلدیغی بورادا اوزون- اوزون آنلاتماغا گرک یوخدور.[9] 

     باشدا قایین اولماق اوزره، قوتسال قبول ائدیلن آغاج‌لارین تورک‌‌لرده کی  دوغوشلا باغلی اینانیش و اویغولاما‌لاردا اؤزل بیر یئری واردیر.[10] قوروجو روح اوُمای-ین جنّتتن گؤندریلیرکن تانری-نین ایذنی‌ ایله یانیندا گتیردیگی قایین آغاجی، دوغوم ریتوُالی نین باش آکتویرو او‌لاراق یئرینی قوروموشدور. تانری قوتو داشییان قایین، اوُمای-ی سمبولیزه ائدن بیر اوبژه‌ ایله بیرلیکده ساغلیقلی دوغوش، ساغلیقلی آنا و کؤرپه‌نین ضمانتی آنلامی داشیییر. 

    ایلاهی آنا-تانریچا اوُمای، خاکاس اینانج‌لارینا گؤره بیر طرفدن گؤی اوزونده، آغ بولود‌لارین آراسیندا یئرلشیر؛ دیگر طرفدن ده ماغارانین صاحیبه‌سی‌دیر. روح‌لارین قوروجوسو ایمای، سایان‌لارا گؤره، ایمای-تاسهیل داغیندا یاشاییر. بو داغین یاشلی بیر صاحیبی نین اولماسی دیقته دگردیر. بونونلا گله‌نک، ایلاهی جوتی  " یئنیدن جانلاندیرماغا "  چالیشیر. شامان فولکلوروندان ایلهام آلان بودیزم ایکونوگرافیسی تصویر‌‌لرینده کی  ماغارانین گیریشینده اوتوران، اطرافی قوشلارلا و وحشی حئیوان‌لارلا چئوریلمیش کئچل آغ قوجا دا دوغرودان سمبولیک بیر نیکاحی-دؤللـه‌مگی خاطیرلادیر. گله‌جکده کی  کؤرپه‌نین روحو اوچون شامان داغا دوغرو یؤنه‌لیب اوُمای-ا سسله‌نیر.[11] بو داغدا گله‌جکده کی  اوشاق‌لارین روح‌لاری نین اولدوغو بئشیک‌‌لر آسیلی دورور. داغ، یاشام گوجونون بولاغی ایله عئینی‌لشدیریلیر.

  اوُمای ایله لئیلک آراسینداکی بیر باشقا باغ رنگ اعتیباری ایله قورولابیلیر. تانری مکانینا عاید‌لیک و قوت ایفاده ائدن آق رنگ، آق ساچلی اوُمای-دان آق تویلو لئیلگه دؤنوشه‌رک سمبولیزه ائدیلمیشدیر. یئنه عئینی سویدان اولان قوغو‌لارین دا قوتسال‌لیق ایفا ائتمه‌سی لئیلک ایله بنزر اؤزللیک‌‌لر داشیماسیندان قایناقلانیر. خاکاسجادا هوُوُ(huu) تئریمنی، -آغ، سولغون، رنگسیز-؛ -چیپلاق-، -اؤلو-، -بوُرالی اولمایان- کیمی آنلام‌لاردا ایشله‌نیر.       

  تورک توپلولوق‌لاری،  " آییسیت " ،  " ایمای " ،  " اوُمای " ،  " اوُمای آنا " ،  " مای-انه " ،  " ایمای-ایجه، دیاییک "  کیمی آد‌لار وئریلن و دوغوشا یاردیم ائدن، دونیایا گلن اوشاق‌لاری قورویان، بول‌لوق و برکت گتیرن بو دیشی هامی روحو گونجل‌له‌یه رک گونوموزه قدر یاشادمیشدیلار. یاکوت‌لارا گؤره،  " آییسیت "  آدی وئریلن بو دیشی هامی روح، دوغوشا یاردیم ائتمک آماجی‌ ایله کیمسه‌‌‌لره گؤرونمه‌دن حامیله  قادینین باش اوستونه ائنیب اوچ گون بویونجا اورادا قالیر. یاکوت‌لارین دیشی هامی روحونون دوغوش تؤره نینده بولونماسی نین ایشارتی، قافاسینا گؤز یئرینه مونجوق‌لار تاخیلمیش دووشان دریسی ایشله‌دیلمه‌سی‌دیر. روسجا-دا لئیلک قارشی لیغیندا ایشله‌دیلن  " آیست "-ین تورکجه " آییسیت " دان توره میش اولماسی لئیلک- اوُمای-آییسیت اورتاق کؤکنی‌نین بیر باشقا علامتی‌دیر.[12]    

  خاکاس تورک‌‌لرینده  " اوُمای "  آدی وئریلن دیشی روحون سیمگه‌سی اوخ و یای، میل، تونج دوگمه و ایپه گچیریلمیش بالیق‌قولاغی اولموشدور. تئلئوت‌‌لرده  " مای- انه "‌نین سیمگه‌سی بئشیگه آسیلان اوزرینه تخته‌دن دوزلمیش کیچیک اوخ و یای مودِلی ایشلنن آغ بیر قوماش پارچاسی‌دیر. سایان-آلتای تورک‌‌لری، دوغوش سیراسیندا حامیله  قادینین باش اوستونده  دوران دیشی روحون، کؤرپه‌نین ساغلیغینا قصد ائدن پیس روح‌لارا اوخ آتاراق کؤرپه‌نی قورودوغونا اینانمیشدیرلار.    

  اوُمای-ین کؤرپه‌نین روحونو قوروما وظیفه‌سی بعضاً فرقلی‌ ده اولابیلر. کؤرپه‌نین یاخین‌لاری نین تانری‌نین خوشونا گئتمه‌یه‌جک داورانیش‌لاری‌ ، روحون گئری آلینماسینا سبب اولابیلر. اؤرنگین کؤرپه‌نین آنا-آتاسی نفسی اولدوغوندا ائوده کی  سو‌لارین آغزینی آچیق بواخمیشلارسا بئله بیر جزایا لایق ایدیلر. آل قاریسی فورموندا گلن قوش (کی بئله دوروم‌لاردان قورونماق اوچون قیرخلی کؤرپه‌نین اوزرینه آل بیر اؤرتو اؤرتولور)، بارماغینداکی اوزوگو آچیقدا اولان سویا آتاراق روحون گئری آلینماسینا یعنی اوشاغین اؤلمه‌سینه سبب اولابیلر. خاکاس‌لاردا دا حامیله‌لیک سیراسیندا قادین بللی فرمان‌‌لاری و یاساق‌لاری گؤزله‌مزسه، پالا ایجه ( " اوشاغین آنا‌سی " ، اوُمای-ین صیف‌لریندان بیری) اوشاغی گؤبک باغی ایله بوغاراق اؤلدوربیلر" .و. ای. وربیتسکیی- نین سؤزلوگونده، اوُمای-ین ایکی گؤرونوشده سونولماسی دا بو دوشونجه‌نی دوغرولاییر. اوُمای اوشاق‌لارین قوروجوسو او‌لاراق یاخشی بیر روح‌دور؛ دیگر طرفدن اؤلوم ملگی او‌لاراق سانیلیر و جان چکیشن‌‌لرین روحونو آلیر. ساگالایئو-ین بیلدیردیگی اوزره خاکاس‌لار دا آغ اوُمای-لا یاناشی، قارا-ایمای-ی دا مومکون قیلیر. قارا ایمای، سیغینجاقدا تئز-تئز اوشاق‌لارین اؤلمه‌سی  ایله اؤزنو گؤستریر. قارا-ایمای-ین اؤلن اوشاغی‌نین روحونون،قارا اولان  " حیصه "  اولدوغو سانیلیر. قام، آغ اوُمای-ی اؤزنه چکدیگی حالدا بونو  " باسدیریب بوغار " . بو آماجلا بلتیر‌‌لر(؟) گیلدن کارا-مای فیگورو، شوْر‌لار ایسه کیچیک آغاج بئشیگین اوچونه یاتیردیق‌لاری جیر-جیدیردان حاضیرلانمیش کوکلا دوزلدیرلر. خسته‌نین یاخشیلاشماسیندان سونرا، گیلدن دوزلمیش فیگورو آتار‌لار. قارا قیرغیز‌لاردا اوُمای تصویری‌نین معناسینی یئنیدن ایدراک ائتمه سورجی او قدر ایره‌لی گئدر کی، او، پیس اورکلی روح ماینئکه حالینا گلیر. بئله بیر آند واردیر:  " ماینئکه اولاییم کی " .

  ساگالایئو-ین  س. و. ایوانوو-دان گتیردیگی فاکتا گؤره اوُمای ایله  " گویده‌کی  "  بعضی تیپلمه‌‌‌لر آراسیندا یاخین بیر اوخشارلیق واردیر. گؤی قات‌لاریندا یاشایان و آدیندان دا آنلاشیلدیغی کیمی  یارادیجی رول اوینایان یایوُچی / دیایوُچی "  (یاییک / دیاییک)-آنا، اولگن ایله اینسان‌لار آراسیندا بیر آراچی‌دیر، فقط او دا یاراتما قابیلیتینه صاحیب‌دیر. خالقین قوروجوسو، هر شئیین یاخشی اولاجاغی نین ضامینی، طبیعتین یئنیلنمه‌سینده، اکینده و دوغوش ائتکیلی اولان یاییک، گؤک قات‌لاری نین اوچونجوسونده  یاشاماقدا و اولگن عاییله‌سی ایچریسینه داخیل ائدیلیر. بعضی قایناق‌لارا گؤره او، اولگن-ین اوغلو، بعضی‌لرینه گؤره ایسه مای-انه آدلی قیزی‌دیر (یعنی اوُمای-دیر). بعضاً دیاییک، اولگن ایله بیرلیکده گؤی قات‌لاری نین دوققوزونجوسونا  یئرلشدیریلیر.[13]       

  دیاییک اؤزل‌لیکله آلتای تورک‌‌لری طرفیندن دوغرودان اینسان‌لاری قورویان وارلیق او‌لاراق گؤرولور. گؤی مونجوق/ دوگمه‌دن گؤز‌‌لری اولان آغ دووشان دریسی ایله تمثیل ائدیلن و اولگن طرفیندن یراوزونه گؤندریلن  " دیاییک-دووشان "   " عاییله بوتو "  او‌لاراق قبول اولونور. تورک کولتورونده ابه‌لیک(مامالیق) مسلگی ایله یوخاریدا سؤزو ائدیلن دیشی حامی روح آراسیندا بیر باغ قورولور. کؤرپه‌‌‌لرین گؤبک باغ‌لارینی  " ایمای ایجه، گؤبگی کسیریک! قورو و گوجلندیر اونو! "  دئیه‌رک قوتسال قایین آغاجی ایله کسن مامالار، دوغوزدورمادان اؤنجه  " بو منیم الیم دئییل، ایمای ایجه-نین الی‌دیر "  دئیه‌رک دوغومو آسانلاشدیرماغا، اولاسی تهلوکه‌لری برطرف ائتمگه چالیشمیشلار. آنادولو جوغرافیاسیندا دا اوُمای-ین یئرینی فاطما (فاطمه) آنایا چئویره‌رک ماما  قادین‌لار،  " بو منیم الیم دئییل، فاطما آنا-نین الی‌دیر! "  دییه رک دوغورورلار.  

  بو دوروم کؤرپه‌نین سونو/اتنه‌نین دفن تؤره نینده ده تکرار ائدیر. خاکاس‌لار آراسیندا اتنه‌نین دفن تؤره نینی یئرینه یئتیرن آنا، اتنه‌نی  " مزارین "  اطرافیندا دولاشدیریب اوُمای-ا بئله خطاب ائتدیر:  " ایمای-ایجه، اؤز اوشاق‌لارینی قورو! اوشاغیمین آنا‌سی، منه  اؤز گوجلرینی وئر! "  بو تؤرن اوچون توپلانمیش اولان قوجا قادین‌لار و کیشی‌لر دوعادان سونرا آیین یئمگینه باشلاییرلار. بو سیرادا هرکس  " گولمک و اوزونون نئشه‌لی ایفاده سینی قوروماق مجبورییتینده دیر.

  قیرغیز تورک‌‌لری  " اوُمای "  آدییلا، کؤرپه‌‌‌لری قورودوغونا و هاوادا یووا سالدیغینا اینانیلان بیر ناغیل قوشو تصویر ائتدیرلر. یاکوت‌لار دیشی روح آییسیت-ی قوغو یا دا دورنا قوشو بیچیمینده تصوّور ائدرکن کوُماندی شامان‌لاری اوُبای-انه-نی آنا-قوش او‌لاراق ایضاح ائتمیشدیر. 

  کوُماندین میفولوژی‌‌‌لرینده اوُمای-ین تیپی پاینا-نینکینه یاخینلاشیب[14] اونا بئله سسله‌نیر: 

  تمیز گؤیدن سوزولرکن گون، 

  اوُبای انه، قوش آنا. 

  اتگی سن آچیق بوراخ، 

  اؤز یولویلا اوشاق چیخسین.

  خاکاس‌لارین سونسوز قادین‌لارین موعالیجه‌سی اوچون گئچیردیکلری تؤرنده اوُمای-ین گؤیدن بیر قوش شکلینده ائینیشی جانلاندیریلیر. تؤرن اوچون ائوین کیشی طرفیندن چادیرین توپراغینا کؤکویله بیرلیکده کیچیک بیر آغ آغاج قویلانیر. آغاجین آلتینا کیچیک بیر ماسا قویولور؛ قام، آغ آغاجا سسله‌نیر.[15]    

  قوش ایله کؤرپه‌‌‌لرین روح‌لاری ا‌یله عئینی‌لشدیریلن دیشی روح اوُمای-ین بیرلشمه‌سی، تورک‌‌لر و موغول‌لار آراسیندا  " قوش-روح "  ( " دیش روح " ) تصوّورونون اورتایا چیخماسینا ندن اولموشدور. روحون بیر قوش بیچیمینده تصوّور ائدیلمه‌سی، تورک‌‌لر آراسیندا، بیر یاندان هنوز بیر بدنه بورونه‌رک دونیایا گلمه‌میش اولان اینسان‌لارین روح‌لاری‌نین بیر قوش بیچیمینده حیات آغاجی نین بوداق‌لاریندا گؤزله‌دیگی اینانجینی دوغورورکن، دیگر یاندان دا اؤلن اینسان‌لارین روح‌لاری نین بدنی بیر قوش بیچیمینه بورونه‌‌ رک  ترک ائتدیگی اینانجینی اورتایا چیخارمیشدیر. سؤز قونوسو اینانجین بیلینن ان اسکی تورک یازیلی قایناق‌لارینداکی یانسیمالارینی، اورخون کیتابه‌‌لرینده گؤرمک مومکون‌دور. اورخون کیتابه‌‌لرینه کول‌تگین کیمی خاقان‌لارین اؤلوم‌‌لری اوچون  " کئرگئک بوْلدی "  عیباره سیندن باشقا،  " اوُچا باردی "  (اوچوب گئتدی) عیبارتینی ده ایشلتمیشدیر. اسکی تورک اینانجینا گؤره، بو دونیایا تانری طرفیندن وظیفه‌‌لی او‌لاراق گؤندریلن هان‌لار، وظیفه‌‌‌‌لرینی تاماملادیقلاریندا گلدیک‌‌لری یئره، یعنی تانری قاتینا اوچورلار. 

  قوشلارلا حیات (عؤمور) آراسینداکی ایلیشکینی یانسیدان اینانجین تصویری یانسیما‌لاری، کول-تگین هئیکلی نین بؤرکونده  " قانادلانان قوش "  (روح) بیچیمینده اورتایا چیخارکن یاکوت شامان‌لاری نین سونسوزلوغو موعالیجه‌ ائتمک آماجی‌یلا گئرچکلشدیردیک‌‌لری پراتیک‌‌لرده آغاجدان دوزلمیش کیچیک بیر قوش تصویرینده گؤرولور. سونسوزلوغو ساغالتما پراتیک‌‌لرینده ایشله‌دیلن کیچیک قوش تصویری، گله‌جک کؤرپه‌نین روحونو تمثیل ائدیر. 

  روحون قوش اولوب اوچماسی اینانجی، جنّتله علاقه‌لی‌دیر. جنّتین اسکی تورکجه ده کی  قارشی‌لیغی و تانری-نین قوتلو مکانی  " اوچماق " ، یاخشی روح‌لارین، قوتلو کیشی‌‌لرین یاشادیغی-قوش صورتینده اوچدوغو بیر یئردیر. دده قورقود کیتابیندا هر حکایه نین سونوندا بوی بویلاییب سوی سویلایان و یؤم وئرن قورقود آتانین قوتسال‌لاری سیرا‌لارکن  " قاناد‌لاری نین اوجلاری قیریلماسین "دئمگه لاقئید یاناشماماق روح-قوش- جنّت قاورامی‌نین بیر تظاهورو او‌لاراق یاشاییر. گونوموزده اوشاق، کؤرپه اؤلوم‌‌لری -گوناهسیز اولدوق‌لاریندان امین بیر شکیلده جنّته گیده‌جک‌‌لری قصد ائدیله‌رک-  " قوش اولدو اوچدو " ،  " اوچدو گئتدی "  شکلینده ایفاده ائدیلیر.   

   " اوچماق "  کیمی  " قونماق "  دا اورتاق کؤکن ایفاده ائدن میفولوژی بیر سؤزجوک‌دور. گونوموزده داها چوخ قوشلارین یئره ائنیشینی ایفاده ائدن بو سؤزجوک، تورکمن‌‌لرده یایغین اولدوغو اوزره اینسانین بیر آراجدان (اوچاق وس.) یئره ائنیشینی ایفاده ائتمک اوچون ایشله‌نیلیر. مناقیب‌نامه‌‌‌لرده ارن‌‌لرین قوش دونویلا سیاحت ائدیب یئره  " قونما‌لاری " ، آنادولودا گلین‌‌لرین قوش (گؤیرچین، قارتال وس.) صورتینده ار ائوینه  "قونمالاری "  ، تورک گلینی‌نین میفولوژی کؤچونده قوش ایله ایلگیلی آیرینتی‌لار، منظره‌نی آیدینلاشدیریر.  

  تورک لهجه‌‌لرینده ایشله‌دیلن  " بالا "  کلمه سی، قوش ایله کؤرپه/وشاق آراسینداکی ایلیشکی‌نین گؤسترگه‌سی‌دیر. هم قوش هم ده کؤرپه اوچون ایشله‌دیلن  " بالا " نین ایلک آنلامی  " قوش بالاسی " دیر.[16] کؤرپه اوچون ایشله‌دیلن بیر باشقا اورتاق کؤکن سؤزجوگو  "یاوورو " دور. کؤرپه‌یه آناسی طرفیندن ایچدن سؤیلنمیش بیر  " یاووروم "  سؤزو قدر ائتکی‌له‌ییجی بیر سؤز هرحالدا یوخدور. دیگر حئیوان‌لارین، قوشلارین بالا‌لاری اوچون ایشله‌دیلن اورتاق سؤزون  " اینسان بالاسی "  ایله یول‌لاری‌نین کسیشمه‌سی معنالی‌دیر.    

  ائوره نین و ایلک اینسانین یارادیلیشی‌ ایله ایلگیلی میفیک تصوّورلرده قارشیمیزا چیخان  " یومورتا "  ایله  " یووا " ، قوشلارلا اینسان (کؤرپه) روحو آراسینداکی باغلانتی‌یا دیقت چکیر. گونئی سیبیری تورک‌‌لری آراسیندان توپلانان یارادیلیش میف‌لرینده، تانری‌نین (اولگن، کایراهان) داها سونراکی آدی  " ارلیک "‌ه دؤنوشه‌جک اولان  " کیشی "  ایله بیرلیکده اوچسوز بوجاقسیز سو اوزرینده قارا قاز بیچیمینده اوزدوگوندن، یئرین یارادیلماسی اوچون گرکلی اولان تورپاغین سویون دیبیندن قوشلار طرفیندن چیخاریلدیغیندان سؤز ائدیلمیشدیر.[17] بوچئشید ایفاده‌‌‌لر، گه- موئو ایله لِووْوا-نین دا دیقت چکدیگی اوزره، قوشلارین یارادیلیش آشاماسیندا اؤنملی بیر رول ایجرا ائتدیگینی، بو رولون ده  " اینسان روحو " ،  " قوش " ،  " دوغوم "  و قوروجو دیشی روح  " اوُمای "  آراسینداکی موناسبت‌‌لری ایضاح ائتمه ده اؤنملی اولدوغونو گؤستریر. یارادیلیش آشاماسیندا قارشیمیزا چیخان قوشون یومورتاسی و یوواسی دا یوخاریدا سیرالانان عونصور‌لرین میفولوژی تفکّورده کی  آنلام‌لاری آچیسیندان دیقت چکیجی‌دیر. 

  یاکوت تؤرن متن‌‌لرینده ساده‌جه ائورن دئییل، عئینی زاماندا اونون اوزرینده یاشایان بوتون جانلی‌لار وار اولوش‌لارینی یومورتایا بورجلودور‌لار. میفیک تصوّورا گؤره عوموم حیاتین قایناغی اولان یومورتا، دوغال او‌لاراق عاغیلا، قوشلاری و قوش بیچیمینده تصوّور ائدیلن روح‌لار ایله یئنه قوش بیچیمینده تصوّور ائدیلن اوُمای-ی گتیریر.[18]  " یووا " نین (اوُیا، اویه) تورک لهجه‌‌لرینده هم اینسان هم ده قوش سیغیناجاغی آنلامینا گلمه‌سی؛ قیرغیز تورکجه‌ سینده کی   " توخوم، نسل، اؤولاد، قوشاق، جین، تور "  آنلام‌لارینا گلن  " توُکوُم "  کلمه‌سی نین  " یومورتا "  آنلامینی دا وئره‌رک اوشاق‌لارا دونیایا گلیش‌‌لری حاقیندا سؤیله‌نن  " آغ یالان " -ین میفیک آرخا پلانینی اورتایا قویور. 

  یوخاریداکی تثبیت‌‌لردن ده آنلاشیلاجاغی اوزره تورک میفیک تصوّورو، کؤرپه‌‌‌لرین دوغومونا رفاقت ائدن، دوغومو چتینلشدیرمگه و یا قارشیسینی آلماغا جهد گؤسترن پیس روح‌لارا قارشی موباریزه ائدن، اوشاق‌لاری قورویان دیشی روح اوُمای-ی قوش بیچیمینده تصوّور ائتمیشدیر. عئینی میفیک تصوّوردا اینسان روحو دا قوش بیچیمینده قبول ائدیلمیشدیر. داها چوخ گونئی و قوزئی سیبیری اراضیسینده قارشیمیزا چیخان بو میفیک تصوّور، تورکلوک جوغرافیاسی نین باتی و گونئی بؤلگه‌‌‌لرینده، بیله‌سینه قوتسال‌لیق عاید ائدیلن لئیلک اؤن پلانا چیخاریلاراق سوردورولموشدور. اوُمای-ین یئرینه فاطما (فاطمه) آنانی  ایقامه ائدن آنادولو تورک‌‌لری، اوشاق‌لارین دونیایا گلمه‌سینی ساغلایان و اونلاری قورویان اوُمای-ی تمثیل ائدن قوتسال قوشلارین یئرینه ده  " حاجی "  لئیلگی گئچیرمیشدیر.[19]    

3. لئیلک و نظر   

  تانری طرفیندن اوشاق‌لاری قوروماق اوزره گؤرولندیریلدیگینه اینانیلان آنا-قوش/اوُمای/اییسیت و اونون گونوموزده کی  سمبولو اولان لئیلک قوت داشییب نظردن قورویور. لئیلک باجا‌لارا یئرلشه‌رک ائو‌‌لری ده قورویور. دیگر طرفدن طبیعت‌دن اولان ضررلری تمیزله‌یه‌رک برکت گتیریر.   

  لئیلک دیشقیسی(مدفوعو) خالق آراسیندا  " هر درده دوا "  او‌لاراق گؤرولور. نظرلیک او‌لاراق بئز ایچینده دویونلندیکدن سونرا ائوده، صاندیقدا وس. اؤزنله ساخلانیلیر.[20] اینانیشا گؤره لئیلک، سوموت اولان پیس‌لیک و خسته‌لیک‌لره قارشی دئییل سویوت پیس‌لیک‌‌لره قارشی قورویور.[21]     

  لئیلک ایله کؤرپه آراسینداکی ایلیشکی زاهی حامامیندا دا اورتایا چیخیر. زاهی قادین و کؤرپه قیرخ گون سونرا حاماما آپاریلیب  " چینقیل "  ایله قیرخلانیر. بیر ایپ اوزرینه دوزیلمیش لئیلک دیمدیگی، سوموگو، قوش قانادی، اوزرلیک، نظرلیک، گؤی داش، اسکی کیلید، دمیر پول، بالیق قولاغیندان اولوشان چینقیل، سون دورولانما سویوندا، تاسین ایچینه قویولوب اوچ کز کؤرپه و زاهی‌نین باشیندان آشاغی تؤکور.

  نظرلیگین ائتکین‌لیگی، ائتدیرن‌لرین بونا اینانما‌لاری ایله دوغرو اورانتیلی او‌لاراق آرتیر. آیریجا موللانین باجاریغی و اوفوروغونون قووّتی مورادین گئرچکلشمه سی و نظردن قورونما اوچون چوخ اؤنملی گؤرولور. 

  لئیلک آیاغی نظردن و جادودان قوروماق مقصد ایله ایشله‌نیش آماجینا گؤره فرقلی‌ ایشلم‌‌لردن گئچیریلیر. هر اویغولامادا فرقلی‌ دوعا‌لار یانیندا موطلق فاتیحه سوره سی اوخونور. لئیلک آیاغی نظرلیگی دوزلتمه‌ده  واخت دا اؤنملی‌دیر. موطلق اسکی تقویمه گؤره حاضیرلانمالی‌دیر. دستمازسیز هئچ بیر دوعا اوخونمامالی، جادو ائدیلمه‌مه‌لی‌دیر. نظرلیک او‌لاراق حاضیرلانان لئیلک آیاغی، کسین‌لیکله باشقاسینا گؤستریلمه‌ملی؛ گیزلی ساخلانیلمالی‌دیر. گؤستریلمه‌سی دوروموندا طلسمین پوزولاجاغینا اینانیلیر.    

  لئیلک آیاغی نظرلیک‌لری ائو، اینسان و حئیوان‌لار اوچون حاضیرلانیر. ائو اوچون دوزه‌لنلر، لئیلک آیاغی نین پرده‌‌‌لرینه، اؤزل‌لیکله ده یازی یازماغا الوئریشلی اولان آیاغین آلت طرفینه بعضی دوعا‌لار یازیلاراق و عود آغاجی ایله توتسوله‌نه‌رک حاضیرلانیر. بو ایش اوچون اؤزل آغ قلم ایشله دیلمه‌لی‌دیر. یازیلان آیت‌‌لر ائو صاحیبی‌نین اولدوزونا گؤره دییشیک‌لیک‌‌لر ایفا ائدیر. یئدی ایپ باغلاناراق ائوین ان گؤرکملی یئرینه آسیلماسی؛ تووالت و حاماما یاخین اولماماسی گرکلی‌دیر. یئدی ایپ باغلاما، میفولوژی دوشونجه نین کاراکتریستیک رقمی‌دیر. گونئی و قوزئی سیبیری تورک توپلولوق‌لارینا قدر یایغین بیر شکیلده یاشایان یئدی ایپ باغلاما، یاشلی قوروجو آنا روح اوُمای-ین ساچلارینی و جنّتین-گؤیون یئدینجی قاتینی سمبولیزه ائدیر. بو اینانجین اوزانتی‌لاری آنادولودا لئیلک گؤرونجه ساچلاری چکمه و بو سایه ده اوزون، گوزل ساچلارا صاحیب اولوناجاغی شکلینده یاشابیر.[22]   

  اینسان‌لار اوچون حاضیرلانان نظرلیک‌لر لئیلک آیاغیندان کسیلمیش 3 سانتی‌مترلیک پارچا‌لار یاخشیجا تمیزلندیکدن سونرا سوموک دلینه‌رک حاضیرلانیر. دلیک قیسمته دوعا اوخونماسی اؤزل بیر اؤنمی واردیر. داها سونرا سوموگون اوزرینه دوعا یازیلیب یئدی قات اؤزل ایپکله ساریلیر. نظرلیک بؤیوکلر طرفیندن بوینا آسیلماقدا ویا آلت پالتار‌لارین ایچینه ایلیشدیریلیر. کؤرپه‌‌‌لرین ایسه قونداغینا ویا بئشیگینه تاخیلیر. بؤیوک‌‌لر و کؤرپه‌‌‌لر اوچون حاضیرلانان نظرلیک‌لر اوچون اوخونان دوعا‌لار فرقلی‌دیر.   

  حئیوان‌لار اوچون عئینی شکیلده نظرلیک حاضیرلانیب بوینونا آسیلیر. لئیلک آیاغی نظرلیگی اوچون سؤیله‌نن سؤز‌‌لر، باشدان بری لئیلک‌‌لرله ایلگیلی وورغولانماغا چالیشیلان دوشونجه‌نی تصدیق ائدیر:  " لئیلک سوموگوندن دوزلن بو طلیسم حئیوانین بوینونا آسیلیر و اونلارین قوروجوسو اولور " . 

  بیله‌سینه نظر دیدیگینه اینانان کیشی، نظر دوعاسی اوخوندوقدان سونرا  " نظریم داش اؤزوم قوش… " (3 دفعه) دئییب اؤزونو دیوارا یا دا داشا اوچ کره وورورسا نظردن قورتولاجاغی اینانجی یایغین‌دیر.[23]     

  4. اوروپا توپلوم‌لاریندا باهار، اکینچی‌لیک و دوغوش باغلامیندا لئیلک 

  قوزئی اوروپا میلّت‌‌لری ده اوشاق‌لارا کؤرپه‌نین دونیایا گلیشینی ایضاحدا لئیلگی بیر آراجی او‌لاراق سئچمیشدیلر. کؤرپه‌‌‌لرین لئیلک‌‌لر طرفیندن گتیریلدیگینه دایر قوزئی اوروپادا پوپو‌‌لر اولان روایتین، 19. یوزایلده دانمارک‌لی تانینمیش ناغیل یازاری هانس کریستین آندرسن‌ین یازدیغی ناغیل‌لار سایه سینده اوروپانین دیگر یؤره‌‌‌لرینه و دونیایا یایلدیغی گؤروشو یایغین‌دیر.   

  لئیلگین اوروپا (اؤزل‌لیکله ده قوزئی اوروپا) جوغرافیاسینداکی یئری ایله ایلگیلی ان اؤنملی قایناق، Angelo de Guberna tis(آنجلو دو گوبرنا تیس) طرفیندن ایکی جیلد او‌لاراق حاضیرلانان Zoological Mythology or The Legends of Animals-دیر. 

     لئیلگین، میفولوژی‌ده یاغیشلی و توتقون مؤوسومو تمثیل ائتدیگینی ایفاده ائدن آنجلو دو گوبرنا تیس، اثری نین ایکینجی جیلدینده، اوشاغین دوغوشو ایله لئیلک آراسینداکی ایلیشکی‌یه توخونموشدو.[24] آنجلو دو گوبرنا تیس -ین لئیلگین سیمگه‌سل آنلامی و اوشاغین دوغوشویلا اولان باغلانتیسی حاقیندا وئردیگی بیلگی‌‌لر، لئیلکله ایلگیلی سؤز قونوسو تصوّورلرین قایناغی‌نین ساده‌جه اوروپا جوغرافیاسی اولمادیغینی اورتایا قویور. میفولوژی بیر آرخا پلانا صاحیب اولان لئیلگین قوتسال‌لیغی (اؤزل‌لیکله ده اوشاق‌لارین دونیایا گلیش‌‌لرییله اولان باغلانتیسی)، آنادولو تورک‌‌لری ده داخیل اولماق اوزره موسلمان توپلوم‌لارجا، ایسلام-ین قوتسال مکانی کعبه‌نین اولدوغو تورپاق‌لار دا گؤز اؤنونده توتو‌لاراق یئنی آنلام‌لارلا گونجل‌لنمیشدیر.[25] 

  قاقائووز‌لار آراسیندان تثبیت ائدیلن لئیلکله ایلگیلی روایت،لهستان-دا ناغیل فورموندا تثبیت ائدیلمیشدیر. سؤز قونوسو ناغیل، تانری-نین سایی‌سیز بیر شکیلده چوخالدیقلاری و گره‌گیندن چوخ سورونا ندن اولدوقلاری اوچون بیر چووالا دولدوردوغو قورباغا، کرتنکله، ایلان و دیگر بعضی حئیوان‌لاردان سؤز ائدر. ناغیلدا تانری، چووالی دنیزه بوشالتماسی اوچون بیر اینسانا وئریر. ضعیف آدام، ایچینده نه اولدوغونو گؤرمک اوچون چووالی آچار. بوتون حئیوان‌لار قاچیپ گیزله‌نیر، بوندان دولایی دا تانری آدامی، اونلاری اوولاماسی و پیسلیک‌‌لرینی تمیزله‌مه سی اوچون بیر لئیلگه دؤنوشدورور. 

  هیند-اوروپا اینانج‌لاریندا، تانری‌لارین اینسان‌لارا اکینچی‌لیک فصلی‌نین باشیندا گؤندردیگی بیر ائلچی او‌لاراق قبول ائدیلن آغ لئیلک، توپراغی اویاندیرماق اوچون ایستی‌لیک و یئنی بیر حیات گتیرن، محصولو آرتیرماق اوچون اکین‌‌لری قورویان بیر ائلچی‌دیر.[26] آنتیک روم دؤورونده اینسان‌لار، لئیلک‌‌لرین دوشونجه لی و اؤزوئریلی حیات طرز‌لریندن چوخ ائتکی‌لنمیشلر و گنج‌‌لرین یاشلی‌لاری گؤزتمه‌‌‌لری گره‌کدیگی قونوسوندا چیخاریلان یاسا‌لارا  " لئیلک‌‌لر یاساسی "  آدینی وئرمیشدیلر. 

  آغ‌ لئیلک‌‌لر اوزرینه اؤنملی چالیشما‌لار آپاران تانینان و. ن. گریشچنکو، اورتا چاغدا اورتا اوروپانین بیر چوخ یئرینده، اؤزل‌لیکله ده آلمان‌دا، آغ‌ لئیلگه ضرر وئرن‌‌لرین بیر اینسانا ضرر وئرمیش کیمی جزالاندیریلدیقلاریندان سؤز ائتمیشدیر. آلمان، لئیلک‌‌لرین یووا‌لاری‌نین قورونماسینی جیدیه آ‌لاراق چوخ ساییدا اؤنلم آلمیش؛ لئیلک یووا‌لاری نین قورونماسی اوچون گره‌کلی خرج‌لرینی اؤده‌میشدیر.

  آلمان‌لاردا آغ‌ لئیلگین اوچوب گلمه‌سی بؤیوک بیر اولای او‌لاراق قبول ائدیلمیشدیر. 

  اینسان‌لار لئیلک‌‌لرین گلیشینی بیربیر‌‌لرینه خبر وئرمیشلر، دؤولتین گؤزتچی‌‌لری زنگ چالمیشلار، پیک‌نیک ائتمیشلر. حتا لئیلک‌‌لرین گلدیگی گون مدرسه‌‌‌لر باغلانیب تعطیل اعلان ائدیلمیشدیر. تعطیل ائدیلمه‌دیگینده درس وئریلمه‌ییب ساده‌جه ناغیل‌لار دئییلمیشدیر. اوشاق‌لار ائشیکده توپلو حالدا یورویه‌رک هدیه‌‌‌لر داغیتمیشدیلار. لئیلگین گلیشینی ایلک خبر وئرنه،  " کاراوای " [27] هدیه ائدیلمیشدیر. بیر چوخ اؤلکه ده آغ‌ لئیلک‌‌لرین اوچوب گلیشی‌ ایله ایلگیلی فال‌لار آچیلمیش، چئشیدلی بؤیوک ائَیلم‌‌لر گئرچکلشدیریلمیشدیر.   

  لئیلک‌‌لرین گلیشی ایله بیرلیکده گئچیریلن تدبیرلر، عئینی زاماندا باهارین گلیشی شرفینه  ائدیلن تدبیرلردیر. باهارین گلیشینه باغلی اینانیش و اویغولاما‌لارین، حئیوانچی‌لیق و اکینچی‌لیک توپلوم‌لاردا، عومومیت‌له اورتاق موتیو‌‌لر احتیوا ائتدیگی خوصوص‌دور. عومومیت‌له مارس آییندا ایستی اولکه‌‌‌لردن یووا‌لارینا دؤنن لئیلک‌‌لرین گلیشی ایله طبیعت یئنیدن جانلانماقدا، باهار گلمکده، حئیوان‌لار بالالاماقدادیر. لئیلک‌‌لرین دؤنوشو ایله ایلگیلی تطبیق‌لر موتیو‌‌لرده کی  بنزرلیک‌‌لر، گریشچنکو-نون خوصوصی اولاراق آلمان‌لارا وئردیگی بیلگی‌‌لرین، تملده ائورنسل بیر کاراکتر داشیدیغینی اورتایا قویور. 

  اسلاو‌لار، لئیلک‌‌لرین گؤیدن باهاری و یئنی دوغولاجاق اوشاق‌لاری گتیردیگینه، وفات ائدن‌‌لرین روح‌لاری نین لئیلگه دؤنوشوب گئتدیگینه اینانیشی یایغین‌دیر. آغ‌ لئیلک، آلمان‌لاردا دوْنوْر آدلی تانری-نین قوتسال قوشو اولموشدور. بوندان دولایی لئیلگین ایسته‌دیگی کیمی داوراندیغینا؛ لئیلک یوواسی نین شیمشک و ایلدیریمدان قورودوغونا اینانیلیر. بؤجک‌‌لری یئیه‌رک تارلا‌لاری تمیزله‌ین لئیلک، ائرمنی‌‌‌لرده تارلا‌لاری قورویان بیر وارلیق او‌لاراق دوشونولموشدور. اوکراین‌دا هانسی کندده لئیلک چوخ اولورسا، او ایل اورادا چوخ محصول اولاجاغینا اینانیلمیشدیر.     

  بولغار‌ و صرب‌لر، آغ‌ لئیلگین یاغیشی اؤنجه دن سئزدیگینه اینانمیشدیلار. آلمان و سوییس‌ده بئله بیر اینانج واردیر: اگر لئیلک باهاردا تمیز گلیرسه یاز قورو و ایستی اولاجاق؛ کیرلی گلیرسه سویوق و یاغیشلی اولاجاقدیر.     

  دونیانین یارادیلیشی حاقینداکی بیر اوُقوْر دستانیندا ائوی‌نین آرخاسیندا آلتین یارپاقلی بیر آغ آغاج یئتیشدیگیندن دانیشان " نوُمی-توْروُم "  و  " کالتاش " ، اوُمای-ین بیر یانسیماسی او‌لاراق گؤرولور، سیلیک ده اولسا عئینی فونکسیونو پایلاشیب اوروپا-دا لئیلک قاوراییشی نین میفولوژی آرخا پلانینی اولوشدورور.    

  دونیوی حیاتلا باغلی ماهنی‌لار سایه سینده جانلانان آلتین گوگوک‌لار، حیات سورجی نین تاریخینی اؤلچن گوگوک‌لار گونئی سیبیری فولکلورونون گله‌نکسل تیپله‌مه‌سی‌دیر و مانسی‌‌لرین دستان‌لارینداکی بو دئتال، بؤیوک احتیمال‌لا تورک‌‌لردن گؤتورولموشدور. اوُمای روایت‌لرینده اولدوغو کیمی آنا-تانریچا کالتاش، بعضاً قوش شکلینده یووادا کولوچکایا یاتماقدادیر. ساگالایو-ین و. ن. چرنتسوو-دان نقل ائتدیگی مانسی  " قوش "  ماهنی‌لاریندا اینسان‌لیغین ایلک آناسینی یئتیشدیرمکده دیر و بونونلا آتا-قوشدان، آتا-اینسانا گئچیش گؤستریلیر.[28] 

 سونوج 

      باهارین موشتلوقچوسو و برکت گتیریجیسی اولان لئیلک، سیبیری، تورکیستان و آنادولو تورک‌‌لری آچیسیندان طبیعتین یئنیدن دیریلیشی ایله کؤرپه‌‌‌لرین دونیایا گلیشینی سیمگله‌ییر. آنادولو تورک‌‌لری نین لئیلگه عاید ائتدیکلری قوتسال‌لیغین، اؤزللیکله ده لئیلک‌‌لر ایله اوشاق‌لارین دونیایا گلیشی آراسیندا قوردوقلاری باغین کؤک‌‌لرینی، تورک میفولوژی‌سینده کی  دیشی روح اوُمای، قوشلار، اینسان روحو و دوغوش‌لا ایلگیلی تصوّورلرده آختارماق گره‌کلی‌دیر. قوزئی و گونئی سیبیری ساحه‌سینده چوخ داها آیدین بیر شکیلده قارشیمیزا چیخان قوش بیچیمینده تصوّور ائدیلن دیشی روح اوُمای و آییسیت ایله یئنه قوش بیچیمینده تصویر ائدیلن اینسان (کؤرپه) روحو ایله ایلگیلی تصووورلر، باتی بؤلگه‌‌‌لرینده دؤوره یه لئیلک سوخو‌لاراق گونجل‌لنمیشدیر. باشقا بیر دئیشله قوزئی و گونئی سیبیری باشدا اولماق اوزره، تورک توپلولوق‌لاری نین یاشادیغی جوغرافیا‌لاردا یایغین اولان قوش بیچیمینده تصوّور ائدیلن دیشی هامی روح  " اوُمای "  ایله کؤرپه روح‌لاری آراسینداکی ایلیشکی، آنادولو جوغرافیاسیندا لئیلک ایله کؤرپه آراسینداکی ایلیشکی‌یه دؤنوشموشدور. 

کؤچورن: عباس ائلچین

Dipnotlar:

[1] Aile büyüklerimiz tarafından Muğla-Milas-Kırcağız önünde uzanan düzlüklerle ilgili şöy­le anılar nakledilmektedir: “Güz mevsiminde köyün düzlüklerinde leylekler göç töreni düzen­lerlerdi. Müsabakalar yaparlardı. Askeri nizam içinde yapılan bu törenlerde çeşitli yarışlar, dövüşler gerçekleştirilirdi. Törenden sonra tekrar askeri nizamla güneye doğru yola koyu­lurlardı.” (Hasan Ergun, Milas-Kargıcak 1955, ilkokul, vd.) Kaynak kişiler günümüzde bu törenlere tesadüf etmediklerini belirtmektedir­ler. Aydın, Söke, Milas havzasında, Bafa gölü civarındaki köylerde hala pek çok evin bacasın­da leylek yuvaları vardır ve eskisi kadar olma­sa da leylekler konaklamaktadır.

[2] Çin kaynaklarında yer alan söz konusu üç riva­yetle Bahaeddin Ögel’in bu rivayetlerle ilgili yorumları için bk. Ögel, 1993: 13-57.

[3] Leyleğin başlangıçta insan olduğu, daha sonra işlediği bir kabahatten ötürü Tanrı tarafından kuşa döndürüldüğüne dair inanç, günümüz Türk topluluklarından Gagavuzlar arasından da tespit edilmiştir. Gagavuzlar arasından tes­pit edilen bir rivayette, leyleklerin kuşa dönüş­türülmeleriyle sürekli yılan ve kurbağa topar­lamalarının nedenleri mit ve inanç bağlamın­da izah edilmeye çalışılmıştır: “Leylekler bir zamanlar insan imişler. Bir defasında bunlar Allah’ın huzurunda çok günah işledikleri için Allah onları sırtında kocaman bir sandık taşı­makla tecziye etmiş. Bir yere gelince, merak­larından sandığı açmışlar. İçinden kurbağalar, yılanlar fırlamış. Allah, onlara kaçan bütün yılanlarla kurbağaları topladıklarında, yine insan olacaklarını söyleyerek cezalandırmış. Bu nedenle leylekler sürekli kurbağa ile yılan toplar.” (İusiumbeli, 2005: 215).

[4] Anneler sırt üstü yere yatıp ayaklarının altına çocuklarını dayayıp havaya kaldırarak leylekle ilgili şu tekerlemeyi söylenmektedirler:

“Leylek leylek havada

Yumurtası tavada

Geldi bizim hayata (büyük balkon)

Hayatımız yıkıldı Leylek hapse tıkıldı”

Tekerleme bittiğinde bebeğin eve, annenin kucağına düşüşünü sembolize eden sallama ve kucaklayıp öpme figürleri tekrarlanmaktadır. Uygulamaya tarafımızdan pek çok defa şahit olunmuş; eğlenceli bir oyun olarak defalarca uygulanmıştır

[5] Deriden kabarıklık yapmayan soluk pembe kırmızı renkteki halk arasında lekelere leylek ısırığı denmektedir. Oldukça sık rastlanan bu leke türü en çok ensede görülmektedir. Yüzde görüldüğünde melek öpücüğü olarak adlandırıl­maktadır. Vücudun başka yerlerinde de bulu­nabilen bu lekeler zararsız olduğu için tedavi edilmesine de gerek duyulmamaktadır. Melek öpücükleri çocuklukta kaybolmakta, leylek ısırığı ise erişkin yaşa kadar kalabilmektedir. (http://www.aktifbir.com/forum/f32/cilt-lekeleri-hakkinda-1-a-93/ 25.01.2011)

[6] “Anadolu Türkleri leyleklerin Müslümanlarca kutsal sayılan topraklardan geldiğini ve son­baharda gene ortaya gittiğini değerlendirerek onları hacı olmuş sayar. Türk çocuklarının dilinde bir adları da “hacı-baba”dır. Kimi İslam mabedlerinin bahçesinde (İstanbul-Eyüp Sul­tan Camii) ağaç kovukları, göçte yolculuklarım sürdüremeyen yaralı leyleklerin sığınağı olarak kullanılmıştır. Ahmet Haşim de, “Gurebahaneyi laklakan” adlı eserinde bu merakta olan bir arkadaşından söz eder.” (Akalın, 1993: 110)

[7] Hint mitolojisindeki “İndra”nın “iktidara” sahip olmak amacıyla çıktığı yolcuğu sırasında akar­su kaynağına geldiğinde “calğız ayağımen tur- ğan” (tek ayağı üstünde duran) dişi Tanrı’ya (dişi ruha) rastladığından, bu tek ayağı üze­rinde duran dişi Tanrı’nın iktidar, bereket ve hükümdarlık talihinin tanrısı, yerle suyun reisi, yersel ve göksel hükümranların eşi oldu­ğuna dikkat çeken Serikbol, söz konusu mitin varyantlarında bu dişi ruhun, âlem ağacının dibindeki kaynak başında duran, bu ağacın ruhu olarak tanınan ve turna diye adlandırılan “tek ayaklı insan”a dönüştürüldüğünden de söz etmiştir. “Turnaya benzeyen” tek ayaklı kuşun, ağacın iyesi ya da ruhu olduğuna dair inanca Çin mitolojisinde de rastlanmaktadır (Serikbol, 2004: 229).

[8] Kaşgarlı’nın belirttiği üzere bütün Türk boy­larının ongunları kuş türünden seçilmiştir ve bu da damgalara yansımıştır (Divan-ı Lugati’t Türk).

[9] Kutsal ağacın (hayat ağacının) yaratılış mit­leriyle kimi destanlardaki yeri hakkında bk. Ergun, 2004a.

[10] Yakutlarda bebeğin doğumu ile ilgili bütün nesnelerin doğumdan sonra ormanda saklan­dığı, evlerin içindeki bütün eşyalarla birlikte kutsal ağaç yakılarak tütsülendiği, başka bir ifade ile arındırıldığı (Gureviç, 1977: 135-137); Dolganların doğum için hazırladıkları çadırın dışına gövdesi haç biçiminde olan “turu” adın­daki genç melez ağacı yerleştirdikleri ve kadın­ların bu ağaçlara dayanarak doğum yaptıkları bilinen bir husustur (Popov, 1946: 51-52). Altay Türklerinde de kadınlar, geçmişte, tıpkı Dolganlarda olduğu gibi, ağaç ya da sırığa tutuna­rak doğum yapmışlardır. Çadırda ocağa yakın bir yere konan bu ağaca “kayın-ene” (kayın ana) adı verilmiştir. Yakutlar doğum arifesinde ormandan çatallı iki kayın sırığı getirilip çadı­rın sol tarafında zemine yerleştirir. Bu sırıkla­rın üzerlerine yağ sürüldükten sonra aralarına uzunlamasına başka bir sırık yerleştirilip üze­rine at derisinden halı serilir. Hamile kadın, zemine ot serilen bu tür bir çadırda sırıktan tutunarak doğum yapar (Novik, 1984: 165).

[11] Imay-tashıl, altın kapılarını aç lütfen!

Sol omzumda beyaz kurbanlık kuzu getiriyorum,

Imay-tashıl, altın kale kapılarını aç lütfen! Tapınağına girmeme izin ver, Imay-tashıl!

(Sagalayev 1991: 58)

[12] Hacızade, Leyla. “Eski Türk ve Rusların Etki­leşim İzleri”. 20.01. 2011 tarihinde http://www. turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s16/hacizade. pdf ‘den alınmıştır.

[13] Ona şöyle seslenilmektedir:

İyi ailelerin koruyucusu,

Dört saç örgülü Dayık ana.

İpek ip dönmektedir!

Bizim embriyoların göbek bağlarının koruyucu¬su,

Ağaç kabuğundan beşiği sallayarak

Çocukların embriyolarını (ruhlarını) koruyor!

(Sagalayev 1991: 70)

[14] Sagalayev’in yorumuna göre bu sözcük Payn- ene veya Bay-ene “kutsal -anadır” Payna-Umay kadınlara doğum esnasında yardım etmektedir. Doğumlar zor gittiğinde Kam Umay’a seslen­mektedir. Bazen bu isim Ubay olarak da söy­lenmektedir.

[15] Ak aydınlıktan davet edilmiş,

Beyaz Imay’a dönüşerek sen geldin,

Küçük beyaz kuşa dönüşerek,

Bıcır-bıcır cıvıldayarak

Altın yapraklı

Zengin akağacın tepesine sen kondun!

Mavi aydınlıktan davet edilmiş,

Mavi Imay’a dönüşerek geldin!

Küçük mavi kuşa dönüşerek,

Bıcın-bıcın cıvıldayarak,

Gümüş gövdeli

Zengin akağacın tepesine sen kondun!

Imay ice Hayrahan! (Sagalayev 1991: 77)

[16] Balalamak da Türk dünyasında yavrulamak anlamında kullanılmaktadır.

[17] Güney Sibirya Türkleri arasından derlenen yaratılış mitleri için bk. Ögel, 1993; İnan, 2000.

[18] Ural bölgesinde Türk kültürü etkisinde kalan Mansilerde (Sosva’da) doğumdan önce ölen çocukların “kırıldığı”nın söylenmesi bunun da “yumurta yuvadan düştü” anlamına gelmesi düşündürücüdür (Sagalayev 1991: 91).

[19] Çocuk ile aile fertleri, özellikle anne arasında bu konuda şöyle bir diyalog geçer: Çocuk: “Ana/ anne ben nasıl oldum, nasıl doğdum, nereden geldim?” Anne: Seni leylekler getirdi/Bir ley­lek seni bacadan attı” Kaynak kişiler leyleğin sevecen olması, yırtıcı olmaması, beyazlığı, güzelliği ve uzun zaman sonra geldiği için tercih edilmiş olabileceğini söylemişlerdir. (Aziz Ayva tarafından Mehmet Atar (Konya- Hadim-Göynükışla 1958) dan 18.02.2010’da ve Kazım Gürsel (Konya-Kadınhanı 1960)’den 23.02.2010’da derlenmiştir.) Önemli bir ayrıntı da bu ifadelerin özellikle yaşlı çiftlerin çocukla­rını izah etmek için kullanıldığını belirtmeleri­dir.

[20] Yrd. Doç. Dr. Armağan Elçi’den 25.01.2011 tarihinde derlenen bilgiye göre kaynak kişinin babaannesi Hüsniye Coşkun (Erzurum 1918­2005) sandığında böyle bir nazarlığı büyük bir özenle saklamıştır.

[21] Yrd. Doç. Dr. Dilek Türkyılmaz’dan 25.01.2011’de Ankara’da derlenmiştir.

[22] 18.01.2011 tarihinde Ankara’da Doç. Dr. Nes­rin Tağızade Karaca’dan derlenmiştir.

[23] Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Halk Bilimi Bölümü yüksek lisans öğrencisi Suna Kakıcı’dan 15.01.2011 tarihinde derlen­miştir.

[24] “Balıkçıl ve leylek, suyu aynı derecede seven iki kuştur ve bundan dolayı bulutlu, yağmurlu, iç karartıcı ya da kasvetli havayı (ki, sıklıkla kara bir deniz olarak tasvir edilir) temsil eder. Gece­den, bulut ya da kıştan, genç güneş, yeni güneş (suda bulunmuş / keşfedilmiş küçük çocuk- kahraman) doğar; bundan dolayı çocukla ilgili popüler Alman inancına göre leylekler, çocu­ğu pınardan getirir. Bununla birlikte, leylek çocuk-kahramanı gagasında tuttuğu müddetçe çocuk doğmuş kabul edilmez; o ancak gagasını açtığında doğar. Leylek çocuğu annesinin eteği­ne düşürür. Leylek, kasvetli havayı temsil eder, hava, kutsal kahraman, yani güneş ortaya çık­tığında ölüdür.”

[25] Müslüman toplumlarda, yaşarken hacca gide­meyen kişilerin öldükten sonra leylek donuna girerek hac görevlerini yerine getirdiklerine inanılmıştır (Grişçenko, 1998: 122).

[26] “Leylekler, göç edip gittikleri sıcak memleket­lerden çoğu zaman mart ayında dönerlermiş. Yani, çiftçilerin ekim-dikim dönemine yetişir­lermiş. Almanlarda leylek, Holda adlı Tanrı tarafından gönderilen baharı getirici bir kuş olarak tasavvur edilmiştir. Baltık halklarında, yani Pruslarda, beyaz leyleğin bahar Tanrısı olduğuna inanılan Potrimpocomile ile ilgisinin olduğuna inanılmıştır. Ermenilerde ise leylek, Ara Gehesik’in habercisi olarak kabul edil­miştir. Ölüp dirilen Tanrı olarak kabul edilen Ara Gehesik, Mısırlıların Osiris’i ve Greklerin Adonis’i gibi bir Tanrı’dır. Ara Gehes’in baha­rı güzelleştirdiğine inanılmıştır.” (Grişçenko, 1998: 123).

[27] Çeşitli ekmek ve poğaçalardan oluşan ekmek takımı.

[28] Sert uzun yapraklı bataklık otuna

Bürünmüş yedi gölün kenarında,

Kurumuş bu bataklık otu parçalarından

Kızlarımı yetiştirmek için, iyi yuva,

Oğullarımı yetiştirmek için, iyi yuva,

Kuş-ben kuruyorum,

Kendi göğsümden yumuşak tüy,

Kuş-ben koparıyorum,

Sert kabuklu iki yumurta Kuş-ben yumurtladım.

Sağlam kabuklu iki yumurta, gagalandı-

Bir ufaklığın gözleri benimkilere benzer,

Ufacık gagası benimkinin aynısı.

Diğer ufaklığın gözleri bambaşka.

Ağzı bambaşka- İnsanoğlunun kızı

İnsanoğlunun yavrusu o… (Sagalayev 1991: 78)