+0 بگندیم
سیاسی میلّتچی‌لیک فنومنی: تاریخی و فلسفه‌سی
تورال علی‌یف
واختیله مشهور اینگیلیس عالیمی، " میلّت‌لر و میلّتچی‌لیک " اثری‌نین مؤلیفی ائ.ژ.هوْبسباوُم (E.J.Hobsbawm) میلّتین نه درجه ده موهوم بیر فنومن اولماسینی ایضاح ائتمک اوچون ماراقلی بیر موقایسه‌یه ال آتمیشدی. او، نووه ساواشیندان سونرا خارابالیغا چئوریلمیش یئر کوره‌سینده آختاریش آپاران " کهکشان‌لارآراسی تاریخچی " تصویر ائتمیش و بئله قناعته گلمیشدی کی، همین تاریخچی یئر اوزونده اینسان‌لیق تاریخی‌نین سون 200 ایلینی " میلّت " ترمینی و بو ترمیندن تؤره‌ین آنلاییش‌‌لاری آنلامادان قاورایا بیلمز. بو معنادا سون اون ایل‌لیک‌‌لرده علمی دؤوریه ده مؤحکم‌لنمیش " سیاسی میلّت " آنلاییشی خوصوصیله بؤیوک اهمیت داشیماقدادیر.
تاریخه قیسا إکسکورس(گزینتی) ائتسک آیدین او‌لار کی، اوروپادا میلّی دؤولت‌لرین، میلّت و میلّتچی‌لیگین مئیدانا چیخماسی 16. عصردن باشلایاراق کیلیسا‌نین مؤوقعی‌نین ضعیفلهمهسی، کاپیتالیست موناسیبت‌لری‌نین تشکّول تاپماسی شراییطینده باش وئرمیشدیر. حتّی ایش او یئره چاتمیشدی کی، 16. عصر مؤلیف‌لریندن بیری توماس آراست جسارتله دؤولتین کیلیسا و دین‌‌لرینه اؤزونون رهبرلیک ائتمه‌لی اولدوغونو یازیر، نیکولا ماکیاولی ایسه سیاست حاقیندا تئولوژی باخیش‌لارا سون قویولماسی‌نین واجیب‌لیگینی ایلک دفعه اعلان ائدیردی.
سکو‌لاریزیمین تاریخی رولو
تبریزده دوغولموش، ایسلام دونیاسیندا " 20. عصرین ابن سیناسی " آدلاندیریلان آذربایجانلی عالیم محمد تقی جعفری (1925-1998) اوروپادا سکو‌لاریزیمین (سکو‌لاریزیم - شریعت و دینی مسله لره قارشی موخالیفت، دونیاپرست‌لیک روحیه‌سی، دونیوی و عادی پرینسیپ‌لره سؤیکنمک دئمکدیر- مؤلیف) مئیدانا چیخماسینی سیاسی، ایجتیماعی و کیلیسا حاکیمیتینی تمثیل ائدن گوجلر آراسیندا کسکین چارپیشمانین منطیقی نتیجه‌سی حساب ائدیر. بئله کی، آرتیق 14-15. عصر‌لرده کیلیسا ایله حاکیمیت آراسیندا ضیدیت، فیکیر آیری‌لیغی و دوشونجه دییشیک‌لیگی گیزله‌دیلمه‌سی مومکون اولمایان حالا گلمیشدی. او، " سکو‌لاریزیم و یا دینین دونیوی دؤولتدن آیریلماسی " آدلی اثرینده اوروپادا سکو‌لاریزیمه مئییل‌لنمه‌نین فرانسه‌دن باشلادیغی قناعتینده‌دیر. بئله کی، پاپ حاکیمیتی ایله فرانسه کرال‌لیغی آراسیندا 1269-1303-جو ایل‌لرده داوام ائتمیش چکیشمه نتیجه‌سینده کیلیسا پاپ‌ین ایمپراتور صلاحیت‌لرینه مالیک اولدوغو حاقیندا فیکری اورتایا قویدو. بو فیکره اساساً، پاپ بوتون کاتولیک عالمینده هم سیاسی، هم ده دینی لیدر فونکسیاسینی قانونی شکیلده اؤزونده بیرلشدیرمه‌لی ایدی. لاکین فرانسه خالقی‌نین بیرلشمه‌سی، یئنی فرانسه سلطنتی‌نین فورمالاشماسی و میلّی حیسین گوجلنمه‌سی نتیجه‌سینده همین جهد‌لر بؤیوک اوغورسوزلوغا دوچار اولدو و بوندان سونرا بیر داها گوجلنه بیلمه‌دی: " پاپ‌ین ایپمپراتورلوق صلاحیتینه قارشی موباریزه ایسه همین حادیثه‌دن سونرا تشکّول تاپدی و توپلومدا روحانی‌لرین حاکیمیت ایدیعاسینی محدودلاشدیرماق باره ده فیکیر فورمالاشدی. (قئید: بوندان سونرا کیلیسا دا وار گوجو ایله ایپمپراتور‌لارین صلاحیت‌لری‌نین محدودلاشدیریلماسی اوغروندا موباریزه‌یه باشلادی. عکس رئاکسیا کیمی ایسه آپاریجی اوروپا دؤولت‌لرینده دونیوی حاکیمیتین موستقیل‌لیگی‌نین ضروری‌لیگی فیکری‌نین طرفدار‌لاری‌نین سایی گوندن-گونه آرتیردی، میلّی دؤولت‌لر کیلیسا‌نین سیاستده کی ، ایقتیصادیاتداکی، علم و تحصیلده کی هگمونلوغونو آچیق-آشکار ردّ ائتمگه باشلادیلار. ماراقلی‌دیر کی، کیلیسا تررورونون، یعنی انگیزیسیون دا(تفتیش عقاید) ان یوکسک حدّه چاتدیغی دؤور محض 15. عصرین سونو – 16. عصرین اوّل‌لرینه تصادوف ائدیر - مؤلیف). همین فیکیردن باشقا بیر اؤنملی نتیجه دوغدو: بوتون سلطنت‌لرین موستقیل سیاسی قوروم کیمی حاکیمیت باخیمیندان سوُوِرن‌لیگی. اصلینده، دئمک او‌لار کی، میلّتچی‌لیک و میلّت‌لرین حاکیمیت حوقوقو، عئینی زاماندا اونلارین سوُوِرن‌لیگی مسله‌سی‌نین اساسی 18-19. عصر‌لرده قویولدو " [1، س.175-176].
تصادوفی دئییلدیر کی، ایلک دفعه دؤولت سوُوِرن‌لیگی نظریه‌سی علمی جهتدن فرانسه‌ده ژان بودِن طرفیندن ایشله‌نیب حاضیرلانمیشدی.
بؤیوک جوغرافی کشف‌لر دؤورو: میلّتچی‌لیک دؤورانی‌نین خبرچیسی
16. عصردن باشلایاراق اوروپادا بوتون مالیه-وئرگی سیستمینی یالنیز اؤز الینده جمع‌له‌میش واتیکان اوّلکی حؤکمران استاتوسونو بیردن-بیره اونا گؤره ایتیریردی کی، بؤیوک جوغرافی کشف‌لر ائدیلمیشدی. نتیجه‌ده اوروپالی مونارخلارین کیلیسادان آسیلی‌لیغی آزالمیش، یئنی مکان‌لار اله کئچیریلمیش، ان اساسی ایسه موستملکه‌‌لر حسابینا اؤز‌لری‌نین موستقیل گلیر منبع‌لری یارانمیشدی. پارالل او‌لاراق، کاپیتالیست موناسیبت‌لری‌نین اینکیشافی، بورژوازی‌نین فورمالاشماسی کیلیسا حاکیمیتینی سیخیشدیریردی. بو حاکیمیته ان سارسیدیجی ضربه معاریفچی‌لیک حرکاتی اولدو. بورژوازی معاریفچی‌لیک حرکاتیندا ماراقلی قووّه ایدی، چونکی بورژوازی کیلیسا ایله موباریزه آپارماغا قادیر ساوادلی اینسان‌لار، موتفکّیر‌لر، مطبوعات چوخ لازیم ایدی.
اوروپادا کیلیسا‌نین مؤوقعیی‌نین ضعیفلهمهسی میلّی ایدئیا‌لاری یایماغا ایمکان وئرن فیکیر آزادلیغی پروبلمینی آکتوال‌لاشدیردی.
غرب تدقیقاتچیلاری اوروپادا کیلیسا طرفیندن فیکیر آزادلیغینا قارشی 1000 ایلدن چوخ داوام ائتمیش سرت سانسورون اوزریندن چوخ زامان سوکوتلا کئچیر‌لر. لاکین دانیلماز تاریخی حقیقت‌دیر کی، واتیکان کیلیسا‌نین مؤوقعیینه ضید بوتون کیتابلاری اوزون عصر‌لر بویو قاداغان ائتمیشدیر. روس تدقیقاتچیسی ای.ر.قریقوُلِویچ " انگیزیسیون " آدلی کیتابیندا یازیر کی، واتیکان، مؤوقعیینه ضید اثر‌لره قارشی‌نینکی سانسور تطبیق ائتمیش، هم ده بو قبیلدن اولان اثر‌لری تامامیله یوخ ائتمیشدیر: " کیلیسا طرفیندن محو ائدیلمیش ایلک مشهور بدیعی اثر إرِسیار ( " إرِسیار/eresiar " کیلیسا ده دینی روتبه دیر - مؤلیف ت.ع.) آرییانین " تالییا " پوئماسی اولموشدور. بو اثر نیکِیسک/ Nikeyskکیلیسا مجلیسی‌نین قراری ایله 325-جی ایلده یاندیریلمیشدیر. 405-جی ایلده پاپ بیر ایننوکنتی/İnnokenti محو ائدیلمه‌سی نظرده توتولموش بیدعتچی اثر‌لرین بیرینجی سیاهی‌سینی توتموشدور " [6، س.396].
کیلیسا‌نین 1399-جو ایل تاریخلی قانونو قاداغا‌لارین 12 معیارینی موعین ائدیر. بورا کاتولیک اولمایان‌‌لار طرفیندن نشر ائدیلمیش بوتون موقدس کیتاب‌لار، بیدعتی، تفریقه‌نی و مسیحیت دینی‌نین اساس تمل‌لرینی (اساس تمل‌لر دئدیکده، مسیحیت‌ده " موقدس اوچلوک " ، یعنی گؤیده کی آللاه، موقدس روح و اونون اینسان تجسسومو اولان عیسی نظرده توتولور - مؤلیف) داغیتماغا خیدمت ائدن ایسته‌نیلن کیتاب، کیلیسایا، مسیحیت عادت‌لرینه قارشی یؤنلمیش کیتاب‌لار، دینی مسله‌‌لرده باغلی غئیری-کاتولیک‌لرین کیتابلاری (کاتولیک‌لیگین علئیهینه هئچ نه یازیلمادیغینی بیان ائدن اثر‌لردن باشقا)، موقدس‌لر، پئیغمبر‌لر و مؤعجیزه‌لر باره ده کیلیسا قانون‌لاری ایله اویغون گلمه‌ین کیتاب و کیتابچا‌لار، کاتولیک‌لیگین إحکام‌لارینی اله سالان، یاخود شوبهه آلتینا قویان، پاپ‌ین قینادیغی مسله‌لری مودافیعه ائدن، ایلاهی کولتو اینکار ائدن، کیلیسا نیظام-اینتیظامینی داغیتماق ایسته‌ین، کیلیسا خادیم‌لرینی و کیلیسا‌نی مقصدیؤنلو شکیلده تنقید ائدن کیتاب‌لار، پاپ طرفیندن تصدیق‌لنمیش، لاکین کیلیسا ایله راضی‌لاشدیریلمادان متن‌لرینده دییشیک‌لیک ائدیلمیش آیین کیتابلاری، کیلیسا‌نین روحونا ضید، عیسی پئیغمبرین، موقدس مریم‌ین، ملک‌لرین و مسیحیت موقدس‌لری‌نین تصویر‌لری اولان کیتاب‌لار و س. عایید ایدی [6، س.401].
حتّی 1559-جو ایلدن واتیکان قاداغا‌لاری رسمی‌لشدیرن ایندکس‌لری چاپ ائتمگه باشلامیشدیر. ای.ر.قریقوُلِویچ " انگیزیسیون " آدلی کیتابیندا گؤستریر کی، واتیکان طرفیندن 16. عصرده 4، 17. عصرده 3، 18. عصرده 7، 19. عصرده 6، 20. عصرین 1. یاریسیندا 12 ایندکس نشر اولونموشدور. ایندکس‌لرین نشری نه قدر حئیرت‌لندیریجی اولسا دا - 1948-جی ایله کیمی داوام ائتمیشدیر [6، س.398-399].
قریقوُلِویچ م.شوُلقی‌نین " پاپ‌لیغین " قاداغان اولونموش کیتاب‌لار ایندکسی " : دین و آتئیزم تاریخی مسله لری کیتابی " (1956-جی ایل) آدلی اثره ایستینادلا یازیر کی، " ایندکسین آخیرینجی نشرینده 4000 یاخین موختلیف اثر، همچنین بوتون اثر‌لری قاداغان ائدیلمیش اونلارلا مؤلیفین آدی وار. بو " یوکسک شرف " هونوره دو بالزاک ، کوردانو برونو ، ولتر ، توماس هابز ، هولباخ ، دی آلبرت ، رنه دکارت ، دنیس دیدرو ، امیل زولا ، ژان لافورتن ، خ.ا. لورنته ، ژان لرون دالامبر ، مورلی ، ارنست رنان ، ژان ژاک روسو ، بندیکت اسپینوزا ، جورج ساند ، دیوید یوم لاییق گؤرولموشلر. ف.بکونون، پیر بئیلیانین، یرِمین بنتامین، هنریخ هئینین، هلوِسیانین، ائ.هیببونون، ویکتور هوگونون، ایمانوئل کانتین، إتِنا کابه‌نین، م.ژ.کوندورسرین، ویکتور کونسیدرانین، لامننی‌نین، لامتتری‌نین، جون لوککون، مارمونتلین، آ.میتسکویچین، پاسکالین، پرودونون، ل.رانکین، رئینال‌نین، روبینئ‌نین، استندال‌ین، فلوبرین و چوخ‌سایلی تانینمیش موتفکّیر‌لرین، یازیچی‌لارین، عالیم‌لرین ایسه آیری-آیری اثر‌لری قاداغان اولونموشدور " [6، س.403].
گؤروندوگو کیمی، قاداغا و سانسورون میقیاسی او قدر گئنیش اولموشدور کی، دونیانین نهنگ فیکیر آدام‌لاری‌نین اثر‌لرینی بئله احاطه ائتمیشدیر.
پارادوکس
ای.ر.قریقوُلِویچ یازیر کی، 1789-جو ایل فرانسه اینقیلابینا قدر ایندکس‌لر کیلیسا‌نین و فئودال‌لارین بوتون موترقّی ایدئیا‌لارا قارشی تاثیرلی آلتی اولموشدور: " یالنیز 19. عصرده و خوصوصیله 20. عصرده او، اوّلکی گوجونو ایتیرمگه باشلادی، او درجه‌یه قدر کی، واتیکان اونو رِکلام ائتمگی دایاندیردی و حتّی آچیق ساتیشا بوراخمادی. بئله لیکله، قاداغان اولونموش کیتاب‌لارین ایندکسی اؤزو بیر نؤوع قاداغان اولونموش کیتابا چئوریلدی. او دؤورون موعاصیر‌لری ایندکسدن علا رکلام کیمی ایستیفاده ائتدیلر و بیر چوخ مؤلیف‌لر حتّی فخر ائدیردیلر کی، اونلارین اثر‌لری واتیکانین قاداغان اولونموش کیتابلاری سیاهیسینا دوشموشدور " [6، س.403-404].
بئله لیکله، آیدین اولور کی، اوروپادا میلّی دؤولت‌لرین، میلّت‌لرین و میلّی تفکّورون یارانماسی پروسه‌سی کیلیسا‌نین نوفوذونون ضیعف‌له‌مه‌سی زمینینده باش وئرمیشدیر. اوروپادا میلّی دؤولت‌لر کیلیسا ایله مونارخلارین حاکیمیت، گلیر‌لر اوغروندا موباریزه‌سی نتیجه سینده مئیدانا چیخمیشدیر.
غربده و شرقده میلّت‌لرین فورمالاشما موحیطی‌نین تحلیلی اورتایا ماراقلی بیر منظره چیخاریر: اگر موستملکه سیاستی غرب اؤلکه‌‌لرینده میلّی دؤولت‌لرین گوجلنمه‌سینه، میلّتچی‌لیگین و میلّت‌لرین یارانماسینا تکان وئرمیشدیرسه، شرقده میلّت‌لر غربدن فرقلی او‌لاراق، فئودالیزمه و یا هر هانسی ایجتیماعی قورولوشا قارشی دئییل، اسارته قارشی موباریزه ده یارانمیشدیر. (آذربایجاندا دا میلّتین فورمالاشماسی بو عوموم دونیا تاریخی پروسه‌سینه اویغون گئتمیشدیر. بو باره ده مقاله ده بحث اولوناجاقدیر- مؤلیف). اگر غربده میلّی مفکوره و میلّی دؤولت‌لر کیلیسا ایله موباریزه ده اورتایا چیخمیشدیرسا، شرقده بو، اساساً یاد ائللی اسارتینه قارشی موباریزه‌نین گئدیشینده (مثلاً، آذربایجاندا چاریزمه قارشی، تورکیه ده اوروپا ایمپرالیزمینه قارشی، عرب دونیاسیندا ایسرائیله قارشی و س.) و مذهب‌لرآراسی چکیشمه‌‌لر زامانی مئیدانا چیخمیشدیر (مثلاً، شیعه-سوننی قارشی‌دورماسی ایلکین دؤور‌لرده عرب-فارس ضیدیت‌لری‌نین قابارماسی ایله نتیجه‌لنمیشدیر. صفوی‌لردن سونرا ایسه شیعه لیک عومومیتله ایرانین عرب دونیاسی و عوثمانلی تورکیه‌سی ایله موباریزه‌سی‌نین رمزی کیمی قبول ائدیلمگه باشلادی). بونو اینگیلیس عالیمی إرنِست گِللنِرین " میلّت‌لر و میلّتچی‌لیک " اثرینده هانس کوْهنا ایستیناد ائده‌رک، غرب و شرقده میلّتچی‌لیگین مئیدانا گلمه‌سی‌نین موقاییسه لی تحلیلینده ده گؤرمک مومکوندور. اونون فیکرینجه، غرب میلّتچی‌لیگی میلّی دؤولت‌لر داخیلینده فورمالاشدی. شرق میلّتچی‌لیگی ایسه آلت-دؤولت‌لر، یاخود چوخ میلّتلی دؤولت‌لر ایچریسینده فورمالاشدی و میلّی آزادلیق ایدئالینا قاپیلاراق میلّته إتنیک قروپ، یاخود دیل قروپو کیمی یاناشیردی.
میلّت فنومنی: موختلیف باخیش‌لار
" " میلّت " ترمینی اینسان‌لارین موناسیبت‌لری‌نین اهمیتلی بیر طرفینی ایضاح ائدیر. آما تام او‌لاراق نه‌یی؟ سیرر بورادا یاتیر " [11، س.14].ائ.ژ.هوْبسباوُمون (E.J.Hobsbawm) تدقیقات‌لاریندا موهوم یئر توتان بو سوالا عالیم‌لر طرفیندن جاواب‌لار بیرمعنالی دئییل. اونون اؤزو ایسه مؤوقعیینی ایضاح ائتمک اوچون 6 دقیق‌لشدیرمه آپاریر:
- بیرینجیسی: " میلّتچی‌لیک " ترمینیندن گللنرین تعبیرینجه، " اساساً سیاسی واحیدله میلّی واحیدین اویوشماسینی مودافیعه ائدن کاتقوریا " کیمی ایستیفاده ائدیر؛
- ایکینجیسی: میلّت‌لرین دؤولت‌لری و میلّتچی‌لیگی دئییل، دؤولت‌لرین و میلّتچی‌لیگین میلّت‌لری یاراتدیغینا اینانیر و میلّتچی‌لیگین میلّت‌لردن اؤنجه گلدیگینی بیلدیریر؛
- اوچونجوسو: میلّی مطبعه، کوتلوی اوخوما-یازما و یا کوتلوی تحصیل اولمادان میلّتین دوغولماسی‌نین مومکونسوزلوگونو قبول ائدیر؛
- دؤردونجو: میلّتین یوخاریدان آشاغی تشکیل اولوندوغونو سؤیله ییر؛
- بئشینجی: میلّت و میلّتچی‌لیک تدقیقات‌لارینی یئترسیز ساییر؛
- آلتینجی: میلّتچی‌لیکده میفین رولونا دیقت آییریر، میلّتچی‌لیگین، آچیق شکیلده ائله اولمادیغی بیلینن بیر شئیه سیخ باغلانماغا گتیریب چیخارا بیلمه‌سینه، رِنانین ایفاده ائتدیگی کیمی، " تاریخی یالنیش یازماق بیر میلّت اولمانین پارچاسی‌دیر " شکلینده اولا بیلمه‌سینه ده اینانیر.
ائ.ژ.هوْبسباوُم 19. یوزایل‌لیگی " میلّت‌لرین اینشاسی عصری " آدلاندیران والتر بجت (Walter Bagehot) ایله همرأی اولدوغونو بیلدیریر. ائ.ژ.هوْبسباوُم میلّت‌لرین إتنیک دئییل، سیاسی توپلولوق اولماسینی آراشدیرما‌لاری ایله اوزه چیخارماغا چالیشمیشدیر. " موعاصیر میلّت‌لرین اوزون مودّت اوتوروشموش إتنیک بیرلیک‌لردن اینکیشاف ائتمه‌سی فیکرینی قبول ائتمک عوضینه، هوْبسباوُم تاریخی داواملی‌لیق و مدنی صاف‌لیغا دویولان اینانجین میف اولدوغونو و حتّی میلّتچی‌لیگین اؤزو طرفیندن یارادیلمیش بیر میف اولدوغو ایدیعاسینی ایره لی سورمکده دیر " [12، س.154].
اوخشار یاناشمانی آب‌ش تدقیقاتچیسی بِندیکت آندرسونون (Benedict Anderson) دا اثر‌لرینده گؤرمک مومکوندور. او، موعاصیر میلّتی محصول کیمی ایضاح ائدیر، اونو " خیال ائدیلمیش بیرلیک (ایجماع) " آدلاندیریر. " خیالی ایجماع‌لار: میلّتچی‌لیگین کؤکلری و یاییلماسی " آدلی اثرینده یازیر کی، " میلّت خیال ائدیلمیش سیاسی توپلوم‌دور - اؤزونه عئینی زاماندا هم حاکیم‌لیک، هم ده محدودیت خاص اولان خیال ائدیلمیش بیر ایجماع‌دیر " [9، س.20].
" میلّت " اوبیئکتیو آنلامدا مدنی دَیر - عئینی دیلی دانیشان، عئینی دینه صاحیب اولان، اورتاق کئچمیشله بیر-بیرینه باغلی خالق کوتله‌‌لری کیمی تحلیل ائدیلیر. عومومیتله، میلّتین إتنیک و یا مدنی وارلیق اولماسی فیکری‌نین کؤکلری 18. عصر آلمان‌یندا - یوهان قوتفرید هردر و یوهان قوتلیب فیشته کیمی فیلوسوف‌لارین اثر‌لرینه قدر اوزانیر. مدنی میلّتچی‌لیگین " آتاسی " حساب ائدیلن هردره گؤره، هر بیر میلّی قروپون یارانما خوصوصیت‌لری اونون یاشاییش طرزی، وردیش‌لری، داورانیش‌لاری و کوتله‌نین یارادیجی مئییل‌لرینی گؤسترن اطراف موحیط، ایقلیم و فیزیکی جوغرافیا ایله موعین اولونور.
لاکین هردرین میلّتچی‌لیک آنلاییشی سیاسی دؤولتچی‌لیک مضمونو داشیمیر. هردر میلّت‌لری کؤکونون چوخ قدیم زامان‌لارا قدر اوزاندیغی و اینسان جمعیتی‌نین اولدوغو مودتجه داوام ائده بیله‌جک " طبیعی " وارلیق کیمی قبول ائدیر. آنتونی اسمیت (Anthony Smith) ده " میلّت‌لرین إتنیک گلیشیمی " آدلی اثرینده میلّت‌لرین کؤک‌لری‌نین اورتاق مدنی میراثا، دیله قدر درینه گئدیب چیخدیغینی قئید ائدیر. بونونلا بئله، مسله‌نین سیاسی طرفینی اونوتمایاراق، میلّتچی‌لیگین ایلکین نیشانه‌سی کیمی " إتنیک ماتریال "-این تیتول إتنیک‌لرین سیاسی حاکیم‌لیگه جان آتدیغی واخت اورتایا چیخماسینی قبول ائدیر.
اینگیلیس تدقیقاتچیسی آندرو هئیووُدا (Andrew Heywood) گؤره، میلّتی یالنیز اوبیئکتیو عامیل‌لرله ایضاح ائتمک غئیری-مومکوندور، چونکی بوتون میلّت‌لر موعین درجه ده مدنی، إتنیک و عیرقی موختلیف‌لیگه مالیکدیر. ائله بونا گؤه دیر کی، 21. عصر تحلیل‌لرینده میلّت پسیکو-سیاسی تأسیسات کیمی نظردن کئچیریلیر.
اوْسوالد اشپنقلر ده حساب ائدیردی کی، " موختلیف‌لیگی بیرلشدیره بیله‌جک بیر شئی وارسا، او دا سیاست‌دیر. میلّت عئینی واختدا سیاسی ترمین ایله ایضاح ائدیلن اوبیئکت و سیاسی علمین موهوم تدقیقات اوبیئکتی‌دیر " [7، س.310].
عومومیتله، علمی ادبیات‌لاردا میلّت کونسپسیا‌لاری 2 مؤوقعدن ایضاح ائدیلیر، بونلاردان بیری میلّتی اساساً مدنی بیرلیک کیمی گؤرور و إتنیک باغلارین، إتنیک کؤکلرین اؤنمینه دیقّت چکیر. دیگری ایسه اونا سیاسی بیرلیک کیمی یاناشیر و وطنداش‌لیق باغلاری‌نین و باغلی‌لیق‌لاری‌نین اهمیتینی وورغولاییر.
إرنست گللنر صنایع جمعیت‌لرینده سوسیال حرکتلی‌لیگین، فردی موباریزه‌نین و رقابتین یئنی بیر مدنی بوتونلشمه قایناغی یاراتماسینا دیقت چکمیشدیر. اونون ایدیعاسینا گؤره، بو، میلّتچی‌لیک سایه سینده تأمین اولونموشدور. بو سببدن میلّتچی‌لیک موعین سوسیال عامیل‌لر و شرط‌‌‌‌‌‌لرین احتیاج‌لارینی اؤده‌مک اوچون اینکیشاف ائتمیشدیر. دیگر طرفدن، گِللنِرین نظریه‌سی موعاصیرلیکدن اولکی دؤوره قاییتماغین مومکون اولماماسی سببیندن میلّتچی‌لیگین یوخ اولمایاجاغی قناعتینده دیر.
مدنی میلّتچی‌لیک عادتاّ میلّی اؤزونودرک شکلینی آلیر، او، بیر میلّتین میلّی غورور و اؤزونه حؤرمتی‌نین یوکسلمه‌سی ایله موشایعت اولونور، کیملیک‌لیگین آیدینلاشدیریلماسی واسیطه‌سینه چئوریلیر.
سیاسی میلّت فنومنی
آلمان تاریخچیسی فریدریخ مینکه (Friedrich Meinecke) (1907) داها دا ایره‌لی گئده رک " مدنی میلّت‌لر " و " سیاسی میلّت‌لر " تصنیفاتینی وئرمیشدیر. " " مدنی " میلّت‌لر یوکسک إتنیک هوموگنیزله کاراکتریزه ائدیلیر. نتیجه ده إتنیک و میلّی کیملیک‌لر چوغلاشیر. بو تیپ میلّت‌لر سیاسی گوجلردن زیاده طبیعی و تاریخی گوجلر طرفیندن شکیل‌لندیریلمه‌‌لری آنلامیندا " اورقانیک " او‌لاراق قبول ائدیله بیلر. باشقا بیر طرفدن، مدنی میلّت‌لر اؤز‌لرینی کنارلاشدیریجی قروپ‌لار او‌لاراق گؤرمگه مئییل‌لی‌دیر. میلّته عوضولوک، کؤنوللو قبول ائدیلن سیاسی منسوبیتدن دئییل، میراث او‌لاراق اؤتورولن إتنیک کیملیکدن قایناقلانیر. بو معنادا، آسان بیر شکیلده خالقین اینانج‌لارینی و دیلینی قبول ائدن بیر شخصین آلمان و یا روس اولماسی مومکون دئییلدیر " [12، س.153].
میلّت‌لرین اساساً سیاسی وارلیق‌لار اولماسی باخیشی مدنی کیملیکدن داها چوخ وطنداش‌لیق باغلارینی و سیاسی تئل‌لری قاباردیر. بو یاناشمایا گؤره، میلّت، مدنی، إتنیک و دیگر باغلی‌لیق‌لاردان آسیلی اولمایاراق، اساساً وطنداش‌لیق عامیلی ایله باغلی اولان اینسان قروپودور. بو جور یاناشما موعاصیر میلّتچی‌لیگین " آتاسی " آدلاندیریلان ژان ژاک روسونون اثر‌لرینه قدر گئدیب چیخیر. روسونون اسپِسیفیک او‌لاراق میلّت پروبلمینه توخونماماسینا رغماً، سوندا جمعیتین اورتاق فایداسی آنلامینا گلن " عومومی ایراده " فیکرینده عکسینی تاپان خالق ایداره‌چی‌لیگی وورغوسو 1789-جو ایل فرانسه اینقیلابی پروسه‌سینده اورتایا چیخان میلّتچی نظریه‌‌لرین توخومو اولموشدور.
اینگیلیس تدقیقاتچیسی آندرو هئیووُدا گؤره، سیاسی میلّت – وطنداش‌لیغین إتنیک کیملیکدن داها چوخ سیاسی اهمیت داشیدیغی میلّت‌دیر. عادتاً سیاسی میلّت‌لر چوخ‌سایلی إتنیک قروپ‌لاردان عیبارت اولور و بئله‌جه اونلار مدنی موختلیف‌لیک‌لرله سئچیلیر‌لر. بؤیوک بریتانیا، آب‌ش و فرانسه عادتاً سیاسی میلّتین کلاسیک نومونه‌‌لری کیمی گؤتورولور. بؤیوک بریتانیا 4 " مدنی " میلّتین بیرلیگی‌دیر: اینگیلیس، ایسکوْچ، قال و شیمالی ایرلند (بو سونونجو میلّتین پروتستانت بیرلیک‌لر و کاتولیک جومهوریتچی‌لر اولماقلا 2 میلّتی احاطه ائتدیگینی دوشونمک او‌لار). بریتانیا میلّی کیملیگی بریتانیا تاخت-تاجینا عومومی باغلی‌لیق،وِِست‌مینیستر پارلامنتینه حؤرمت و بریتانیا خالقی‌نین تاریخی حاق و آزادلیق‌لارینا بسله‌نن اینانج کیمی سیاسی عامیل‌لر اوزرینده برقراردیر. " کؤچکون‌لرین اؤلکه سی " او‌لاراق آب‌ش پولی‌إتنیک و چوخ مدنیتلی‌دیر. بو وضعیت آب‌ش-ین مدنی و تاریخی باغلار تملینده عئینی میلّی کیملیک اینشا ائتمه سینی مومکونسوز ائدیر. عوضینده، آمریکادا میلّت حیسی علمی شکیلده تحصیل سیستمی، خوصوصیله ایستیقلال بیان‌نامه سینده و آب‌ش آنایاساسیندا گؤستریلن عومومی دَیر‌لره حؤرمتین " جوجردیلمه سی " واسیطه سیله اینکیشاف ائتدیریلمیشدیر. عئینی قایدادا، فرانسه میلّی کیملیگی 1789-جو ایل فرانسه اینقیلابی‌نین پرینسیپ‌لرینه یاخیندان باغلی‌دیر.
گؤروندوگو کیمی، میلّته و میلّتچی‌لیگه یاناشما‌لار موختلیف‌دیر، هامی‌لیقلا قبول اولونموش آنلاییش مؤوجود دئییل. میلّتچی‌لیک فنومنی اطرافیندا موباحیثه‌‌لرین اکثریتی‌نین اساس مؤوضوسو " میلّتی نه یارادیر؟ " سوالینا جاواب تاپماقدیر. بونونلا باغلی مولاحیظه‌لر اولدوقجا گئنیشدیر. آکادمیک رامیز مهدی‌یئوین قناعتینجه، بو مؤوضودا فیکیر موختلیف‌لیگی او قدر گئنیش، مؤلیف‌لر ایسه سیاسی و نظری طرف‌گیرلیک باخیمیندان او درجه ده سیفاریشلی‌دیر‌لر کی، هامی‌لیقلا قبول اولونموش آنلایشین مئیدانا گلمه سینی گؤزله مگه دَیمز.
آذربایجان دؤولتی‌نین سیاسی امانتی - آذربایجان میلّتی
آکادمیک رامیز مهدی یئو 2015-جی ایلده نشر اولونموش " تاریخی ایدراکین علمی‌لیگی پروبلمینه دایر " کیتابیندا حاقلی او‌لاراق، آذربایجان هومانیتار تفکّورونو واحید آذربایجان میلّتی مسله‌سی‌نین قایغیسینا قالماغا چاغیریر: " آذربایجاندا عوموم وطنداش کیملیگی‌نین فورمالاشماسی جمعیتین و دؤولتین قارشیسیندا دوران موهوم و باشلیجا وظیفه دیر " [3، س.79].
آذربایجاندا میلّت ایدئیاسی‌نین روشئیم‌لری 19.عصرین 30-جو ایل‌لریندن موشاهیده ائدیلمیشدیر. بو دؤورده دینی کیمک‌لیکدن إتنیک کیمک‌لیگه کئچید باش وئرمیشدیر. إتنیک کیملیگین فورمالاشماسی و اینکیشافی پروسه‌سی 20.عصرین 20-جی ایل‌لرینه قدر اولان زامان کسیگینی احاطه ائتمیشدیر.
1918.جی ایلده آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین اورتایا چیخماسی تصادوفی حادیثه دئییلدی. بو، میرزه فتحعلی آخوندوودان گلن معاریفچی‌لیک حرکاتی‌نین سیاسی یؤنومونون منطیقی یئکونو ایدی. دوغرودور، ایلک مرحله ده معاریفچی‌لر " آذربایجان میلّتی " آنلاییشی ایشلتمیردیلر، آنجاق سونراکی دؤورده بو آنلاییش گئنیش یاییلماغا باشلادی. مطبوعاتدا ایلک دفعه 19. عصرین 80-جی ایل‌لرینده چیخان " کشکول " قزئتی " آذربایجان میلّتی " ایفاده سینی ایشلتمیشدیر.
آکادمیک ر.مهدی‌یئو وورغولاییر کی، " آذربایجان خالقی محض اؤز میلّی ایدئیاسینی موعین ائتمک یولو ایله میلّته چئوریلمیشدیر " [4، س.39]. بو او دئمکدیر کی، آذربایجان میلّتی میلّی ایدئیانین تجسسومو اولان آذربایجان دؤولتی‌نین محصولو ساییلمالی‌دیر. بو تزیس ائ.ژ.هوْبسباوُمون " دؤولت میلّتی یارادیر " فیکرینه، همچنین دؤولت و میلّت‌لرین مئیدانا گلمه سینه دایر عوموم دونیا تاریخی پروسه‌سینه تامامیله اویغون گلیر.
آذربایجان میلّتی مودلی مؤعتدیل‌دیر. چونکی تاریخ بویو تولِرانت‌لیق، دینی دؤزوملولوک مکانی کیمی آذربایجاندا اومّتدن میلّته کئچید پروسه‌سی " یومشاق " ، ایسلام دینینه قارشی هر هانسی نگاتیو موناسیبت یاراتمادان، یالنیز ایتیریلمیش دؤولتچی‌لیگین برپاسی اوغروندا اولموشدور. حالبوکی، تورکیه ده بو پروسه فرقلی اینکیشاف ائتمیشدیر. بورادا میلّی پروسه تورکیه‌نین قونشو موسلمان دؤولت‌لری (ایران، عرب اؤلکه لری) ایله جیدی پروبلم‌لری زمینینده آپاریلمیش و اونا گؤره ده میلّی حؤکومت قورولان کیمی ایسلام عامیلی آرخا پلانا کئچیریلمیشدیر. حالبوکی، آذربایجان خالق جومهوریتی دؤولت بایراغیندا ایسلامین رمزیندن- یاشیل رنگدن شؤوقله ایستیفاده ائتمیشدیر.
تدقیقاتچی ائلدار امیروو " 19-20. عصر آذربایجان معاریفچی فیکرینده محمد پئیغمبرین (ص) سیاسی ایرثی و ایسلاما موناسیبت " آدلی مقاله سینده یازیر: " میلّت آنلاییشی‌نین عومومی اومّت مفهوموندان آیریلاراق آذربایجان جمعیتی‌نین اؤزونوتانیما عامیلینه چئوریلمه‌سی محض معاریفچی‌لیک دؤورونون محصولو حساب ائدیلیر. چوخ تأسوف کی، 70 ایل عرضینده کومونیست تبلیغاتی جمعیتیمیزه آذربایجان معاریفچی‌لیک حرکاتی‌نین ایسلام دینینه موناسیبتده بیرمعنالی دوشمنچی‌لیک نوماییش ائتدیردیگینی سیستملی شکیلده تلقین ائتمیشدیر. گویا آذربایجان معاریفچی‌لری ایسلام دینینی خورافاتین، جهالتین، سیاسی دورغونلوغون منبعیی کیمی گؤرموش، اونا قارشی آمانسیز موباریزه آپارمیشلار " [2، س.106].
ائ.امیروو آذربایجان معاریفچیسی، عرب، فارس، فرانسه، روس دیل‌لرینه موکمّل بلد اولان میرزه عبدالرحیم طالب‌اوف-تبریزی‌نین (1834-1911) " سما ائلچیسی: محمد پئیغمبرین تاریخی " ، محمد اسد بیگین (1905-1942) آلمان دیلینده نشر اولونان " سون پئیغمبر " ، میرزه علی اکبر صابرین (1862-1911) 1907-جی ایلده یازدیغی " تحسّّور " شعیرینی، حسین جاویدین (1882-1941) " پئیغمبر " درامینی (1922)، احمد آغا اوغلونون (1869-1939) " ایسلام، آخوند و هاتف الغیب " آدلی بدیعی-فلسفی اثرینی (1904)، عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئوین " میلّت دوست‌لاری " درامینی و س. اثر‌لری بونا نومونه چکیر. " چوخ تقدیره لاییق حال‌دیر کی، 20. عصرین اول‌لرینده یازیب-یارادان و خورافاتا قارشی کسکین موباریزه یولو سئچمیش آذربایجان معاریفچی‌لری‌نین بؤیوک اکثریتی حقیقی ایسلامی، حاکیم دایره‌لر طرفیندن سیاسی مقصد‌لر نامینه، همچنین ریاکار روحانی‌لر طرفیندن مادّی منفعت اوچون دین پرده سی آلتیندا قصدن برقرار ائدیلن جهالتدن فرقلندیرمگی باجاریردیلار. سؤزوگئدن دؤورون اثر‌لرینه دیقّت یئتیردیکده آیدین اولور کی، معاریفچی‌لریمیزین اساس تنقید هدف‌لری اصل ایسلامی دَیر‌لردن اوزاقلاشان، محمد پئیغمبرین (ص)، همچنین قورآنین تبلیغ ائتدیگی یولدان اؤز مادّی ماراق‌لاری اوچون بیله‌رکدن ایمتیناع ائتمیش سیاستچی‌لر و موللا‌لاردیر " [2، س.108].
اگر سئید عظیم شیروانی‌نین، میرزه شفیع واضح‌ین، میرزه فتحعلی آخوندووون اثر‌لرینده " آذربایجان میلّتی " آنلاییشی یوخ ایدیسه، آرتیق 20. عصرین ایلک اون‌ایل‌لیک‌لرینده اوزئییر حاجی‌بیگووون، علی بیگ حسین‌زاده‌نین، محمد امین رسول‌زاده‌نین اثر‌لرینده بو آنلاییش اوزه چیخماغا باشلامیشدیر.
آذربایجان هومانیتار تفکّوررونده یئنی آنلاییش - دؤولت میلّتچی‌لیگی
قطعیتله سؤیله‌مک مومکوندور کی، آذربایجان میلّتی آذربایجان دؤولتی‌نین محصولودور. آکادمیک ر.مهدی‌یئوو 2015-جی ایلده نشر اولونموش " تاریخی ایدراکین علمی‌لیگی پروبلمینه دایر " کیتابیندا حاقلی او‌لاراق میلّتچی‌لیگی میلّی ایدئیانین محصولو، میلّتی ایسه میلّتچی‌لیک ایدئیاسی‌نین محصولو حساب ائدیر و یازیر کی، آذربایجان کیملیگینه إتنیک یاناشما آذربایجان میلّتی‌نین تشکّول تاپماسینا و دؤولت موستقیل‌لیگی قازانماسینا قدر (20. عصرین اوّلی) مؤوجودلوق حوقوقونا مالیک ایدی: " بو، آذربایجان میلّتی‌نین تاریخینده کئچیلمیش مرحله دیر. اونون سونراکی داواملی اینکیشافی اوچون میلّی کیملیگین یئنی کوْنسِپتوُال فورمولو طلب اولونور. اؤلکه اهالیسی‌نین پولی‌إتنیک ترکیبی و پوست‌صنایع جمعیتی‌نین کاراکتری ضروری حال‌لاردا میلّی کیملیگین و میلّی ایدئیانین مضمونونو یئنیلشدیریر. آذربایجان میلّی کیملیگی‌نین اساسینی تشکیل ائدن ایدئیا-دَیر‌لر کونسپسیاسی اؤزونده هم إتنیک، هم ده وطنداش کیملیگینی بیرلشدیرن مودل اولا بیلر " [3، س.76].
آکادمیک رامیز مهدی‌یئوو قئید ائدیر کی، " چوخ‌میلّتلی آذربایجان دؤولتینده میلّتین إتنیک مضمونو تدریجاً آرادان قالخیر و وطنداش إلمنتی ایله عوضله نیر. اونا گؤره ده، اؤلکه ده عوموم آذربایجان کیملیگی فورماسی کیمی وطنداش (دؤولت) میلّتچی‌لیگی‌نین فورمالاشماسینا ایجتیماعی دستگی گوجلندیرمک لازیمدیر. اگر دؤولت ماراق‌لاریندان چیخیش ائتسک، بیزیم بونا بؤیوک احتییاجیمیز واردیر. بو، جمعیتین استراتژی وظیفه لری‌نین حلّی اوچون ضروری‌دیر " [3، س.66]. گؤرکملی عالیم آذربایجانچی‌لیق ایدئولوژی‌سینده بو إلمنتین (کومپوننتین) چاتیشمادیغینا دیقتی جلب ائدیر و یازیر کی، " بو میلّتچی‌لیک ایدئیاسینی جمعیتده فعال یایماق لازیمدیر " [3، س.70]. او، وورغولاییر کی، اجداد‌لاریمیز بیزیم اؤزوموزو بیر تام کیمی حیس ائتمگیمیز اوچون هر شئیی ائتمیشلر و موعاصیر دؤورده آذربایجان میلّی اینکیشافین ائله مرحله سینده دیر کی، " آذربایجانلی " آنلاییشی تکجه إتنیک مضمون کسب ائتمه‌ییب، هم ده دؤولت-وطنداش معناسینا مالیکدیر: " بو گون آذربایجان کیملیگی اؤزونو وطنداش میلّتی (سیاسی میلّت) کیمی گؤسترمگه مئیللی‌دیر " [3، س.81]. بئله کی، میلّی کیملیگین وطنداش آنلامی ائله بیر قوروجو یولدور کی، او، آذربایجاندا اؤلکه‌نین فیراوان‌لیغی‌نین اساسینی تشکیل ائدن میلّت‌لرآراسی همرأی‌لیگی و داواملی صولحو تأمین ائدیر.
نؤووندن، تظاهور فورماسیندان آسیلی اولمایاراق، هر بیر میلّتچی‌لیگین ایدئولوژی اولماسی فاکت‌دیر. بعضاً " ایدئولوژی‌سیزلشدیرمه ایدئولوژی‌سی " کیمی چیخیش ائدن قلوباللاشما شراییطینده سیاسی میلّتچی‌لیگین آذربایجان هومانیتار تفکّوررونه تقدیم اولونماسی‌نین، اونون آذربایجانچی‌لیق ایدئولوژی‌سینده " بوشلوغو دولدوران کومپوننت " کیمی ایره لی سورولمه‌سی‌نین جیدی اساس‌لاری واردیر.
سیچراییشلی ترقّّی‌نین یئنی سورعت قازاندیغی 21. عصرده دونیادا میلّت‌لرین میلّی اینکیشاف پوتنسیالی‌نین تدریجاً توکنه‌جگی، میلّت‌لرین داها یوکسک اینکیشاف اوچون بیر-بیریندن داها چوخ بهره‌لنمگه چالیشاجاغی پروقنوزلاشدیریلیر. آرتیق موشاهیده ائدیلیر کی، یئنی دونیا نیظامی‌نین اساس سوبیئکت‌لری اؤز سوسیال-مدنی تجروبه‌سینی اونیورسالیست فورما‌لارا سالماقدان تدریجاً ایمتیناع ائدیر‌لر: " آذربایجاندا دؤولت میلّتچی‌لیگی یالنیز بیرلشدیریجی قووّه، مودافیعه قووّه سی اولا بیلر. بو فنومنین موهوم وظیفه‌‌لریندن بیری میلّتین بیرلیگینی داغیدا بیله‌جک ایدئولوژی‌لره مانع اولماقدیر. لاکین بو میلّتچی‌لیک هله تام فورمالاشمامیشدیر، کوتلوی شوعورون تظاهورونه چئوریلمه میشدیر، هرچند او، میلّتین دؤولت اطرافیندا بیرلشمه‌سینده موهوم رول اوینایا بیلردی. 21. یوزایل‌لیکده آذربایجانلی‌لار بیزه یاد ایدئولوژی باخیش‌لارا مالیک اولان، ثابیت‌لیگی لاخلادا، عومومی اینکیشاف کورسونا خلل گتیره بیله‌جک خاریجی قووّه لرین جمعیتیمیزه مومکون گلیشی‌نین قارشیسینی آلمالی‌دیر‌لار. دؤولت میلّتچی‌لیگی موعاصیر آذربایجان خالقی‌نین تاریخی عنعنه‌لریندن و کوللکتیوچی‌لیکدن ایره‌لی گلن ساغلام میلّتچی‌لیک‌دیر. او، ایندیکی دؤور ایله اوزلاشیر و گله‌جگه یؤنلمیشدیر. عئینی زاماندا، ساغلام میلّتچی‌لیک 21. عصرده آذربایجان دؤولتچی‌لیگی قوروجولوغونون تملی‌دیر " [3، س.66].
سیاسی میلّتچی‌لیک میلّت دؤورانی‌نین سونا یاخینلاشدیغی باره ده ایدیعا‌لارین تئز-تئز سسلندیریلدیگی قلوباللاشان دونیادا اساس مقصدی میلّی دؤولتی داخیلی و خاریجی تضییق‌لرله آشیندیرماق، ضعیف‌لتمک اولان تهلوکه‌لی مئییل‌لره قارشی إفِکتیو موقاویمت و دفع ائتمه پلاتفورماسی کیمی چیخیش ائدیر. " یالنیز 19. عصرین سونوندا موعاصیر میلّتچی‌لیک - هر میلّته بیر دؤولت اویغوندور، هر دؤولته بیر میلّت اویغوندور تزیسی ایره لی سورولدوگو واخت بوتون کوتله‌نی احاطه ائتدی، کوتلوی‌لشدی. بو فورمول 19. عصرده اوروپانین بوتون سیاسی تاریخینی موعین ائتدیگینه باخمایاراق، بیر چوخ اوروپا تدقیقاتچیلاری سیاستین دِناسیونالیزاسیاسینی طلب ائدیر‌لر. بئله غریبه نیتین، گؤستریشین گیزلی سببی بئله بیر عقیده‌یه اینام‌دیر کی، 1945-جی ایلدن سونرا دونیا او قدر دَییشمیشدیر کی، دؤولت اؤز اهمیتینی ایتیرمگه باشلاییر و بونونلا بیرلیکده میلّتچی‌لیک اؤز دؤولت قوروجولوغو فونکسیا‌لاری ایله ترقّی‌نین قارشیسیندا مانعه‌یه چئوریلیر " [7، س.363].
بو گون خوصوصیله آب‌ش تدقیقاتچیلاری طرفیندن دونیادا " بوتون میلّت‌لرین اورتاق طالعیه صاحیب اولماسی " باره ده تزیس‌لر گئنیش تبلیغ ائدیلیر، بونا حاق قازاندیرماق اوچون ان عاغلاسیغماز فرضیه‌‌لره حقیقت دونو گئییندیریلیر. دوغرودور، آب‌ش-ین سیاستی‌نین اساسینی میلّتچی‌لیک یوخ، ایقتیصادی و سیاسی دومینانت‌لیق ایدئیاسی تشکیل ائدیر، آب‌ش دونیایا هانسیسا میلّی و عیرقی اوستون‌لوگو دئییل، یاراتدیغی ایقتیصادی و سیاسی سیستمی آشیلاماغا، تلقین ائتمگه چالیشیر. لاکین بو پروسه‌ده آچیق حیس ائدیلیر کی، آب‌ش قلوباللاشما آدی آلتیندا بوتون میلّت‌لری واحید ایقتیصادی و سیاسی چرچیوه‌لره اویغونلاشدیرماغا چالیشیر. بو ایسه میلّی دؤولت‌لره و ضعیف تشکیلاتلانمیش، کؤورک بیرلیگه مالیک میلّت‌لره قارشی جیدی تهدیددیر. بونون آجی فساد‌لاری افغانیستان، عراق و حاضیردا یاخین شرقده گؤرولمکده دیر.
سانکی اؤلکه لرده میلّت‌لرین عصر‌لرله داوام ائدن بیرلیک‌لری، بیرگه یاشاییش‌لاری داغیدیلیر و اونلارین یئرینده " یئنی میلّت " ، " یئنی دؤولت " اینشا ائدیلیر. حتّی ف.فوکویاما " تاریخین سونو و سون اینسان " اثرینده بوتون میلّت‌لرین اورتاق طالعیه صاحیب اولماسی باره ده تزیسی اینکیشاف ائتدیرمک اوچون بونا " ایلاهی سبب‌لر " ده " تاپیر": " ... ایلک او‌لاراق مسیحی‌لر بوتون اینسان‌لارین تانری اؤنونده برابر اولماسی باخیشینی اینکیشاف ائتدیره‌رک دونیاداکی بوتون خالق‌لارین اورتاق بیر طالعیه صاحیب اولماسی فیکرینه گلدیلر " [13، س.90].
ساغلام میلّتچی‌لیک - گوجلو دؤولت
میلّتچی‌لیگین مئیدانا گلمه فلسفه‌سی و اونون سونراکی تاریخی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی، آذربایجان میلّتی‌نین اینکیشاف خوصوصیت‌لری‌نین تدقیقی بیر داها تصدیقله میشدیر کی، میلّتچی‌لیگین قوروجو عامیلی اساس گؤتورولمه‌لی‌دیر. موعاصیر آذربایجانین سیاسی-ایقتیصادی رئال‌لیق‌لاری اؤلکه‌نین اینکیشاف ائتمیش جمعیته ترانسفورماسیا اولماق جهدیندن دوغموش دؤولت میلّتچی‌لیگی ایله موعین ائدیلیر. آکادمیک رامیز مهدی‌یئوو دؤولت میلّتچی‌لیگی‌نین قوروجو کاراکترینی اولدوقجا موثبت قییمت‌لندیرمیشدیر: " وطنداش (دؤولت) میلّتچی‌لیگی میلّی اؤزونودرکین نایلیت‌لردن غئیری-ممنون‌لوغونون اینعکاسی‌نین تظاهورو، سوسیال-ایقتیصادی و معنوی اینکیشافین، کرئاتیو شخصیت یئتیشدیرمه‌سی‌نین اساس عامیلی، موعاصیر آذربایجاندا بوتون إتنوس‌لارین تولِرانت بیرگه یاشاییشی سیاستی‌نین لِیتموتیوی اولمالی‌دیر " .
آذربایجاندا سیاسی میلّتچی‌لیگین نظری اساس‌لاری‌نین، علمی-ایدئولوژی بازاسی‌نین هله تام فورمالاشماماسی اونون حاقیندا یالنیش تصوور‌لرین یارانماسینا، رئال ماهیتیندن اوزاق موختلیف مولاحیظه‌لره و اینتِرپرِتاسیا‌لارا سبب اولا بیلر. سیاسی میلّتچی‌لیگین إتنیک کیملیگین اینکاری اوزرینده قورولماسی فساد‌لارا یول آچا بیلر. اونا گؤره بو ایستیقامتده علمی آراشدیرما‌لارین گئنیشلندیریلمه‌سینه بؤیوک احتیاج واردیر.
نظردن قاچیرماق اولماز کی، سیاسی و إتنیک کیملیک‌لرین اویوشمازلیغی اینکیشافین قارشیسینی کسه ده بیلر. آکادمیک ر.مهدی‌یئوو محض بو حساس مقامی دقیق‌لیکله نظره آ‌لاراق، قئید ائدیر کی، آذربایجان میلّی کیملیگی‌نین اساسینی تشکیل ائدن ایدئیا-دَیر‌لر کونسِپسیاسی اؤزونده هم إتنیک، هم ده وطنداش کیملیگینی بیرلشدیرن مودل اولا بیلر. بو مودل 21. عصرده آذربایجان میلّتی‌نین داها دا گوجلنمه‌سینه بؤیوک تؤهفه وئرمک قابیلیتینه مالیکدیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
- Cəfəri Məhəmməd Təqi, “Sekulyarizm və ya dinin dünyəvi dövlətdən ayrılması”, “Hikmət” elmi araşdırmalar toplusu, №5-6, Bakı, 2005.
- Əmirov E., “XIX-XX əsr Azərbaycan maarifçi fikrində Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.s.) siyasi irsi və İslama münasibət” adlı məqalə, “Sivilizasiya” jurnalı, №5, Bakı, 2004.
- Mehdiyev R., “Tarixi idrakın elmiliyi probleminə dair”, Bakı, 2015.
- Mehdiyev R.,“Müasir Azərbaycan milli ideyanın təcəssümü kimi” məqaləsi, “Müasir Azərbaycan dövrün baxışında”, I cild, Bakı, 2011.
- Mehdiyev R., “Azərbaycan: tarixi irs və müstəqillik fəlsəfəsi”, Bakı, 2001.
- Григулевич И.Р., “Инквизиция”, Москва, 1985, (издание третье).
- Кольев А.Н., “Нация и государство. Теория консервативной реконструкции”, Москва, 2005.
- Huntchinson John, Smith Anthony D., “Nationalism”, New York, 2012.
- Anderson Benedict, “Hayali Cemaatler: milliyetçiliyin kökenleri ve yayılması” (tərcümə), İstanbul, 1995.
- Gellner Ernest,“Uluslar və ulusçuluk”, İstanbul, 2013.
- Hobsbawn E.J., “Milletler və milletçilik”, İstanbul, 2010.
- Heywood Andrew, “Siyaset”, Ankara, 2010.
- Fukuyama Francis, “Tarihin sonu və son insan”, İstanbul, 2006.
