قوردلار و مانقوردلار

دونیا تاریخینه وادبیاتینا یؤن وئرن چوخ زنگین سؤزلو و یازیلی مدنیت عونصورلرینه صاحب اولان تورکلر، کؤچلر، دؤیوشلر و تیجاری علاقه‌لر نتیجه‌سینده بیر چوخ قومله ائتکی‌لشیم ایچینده اولموشلار. بو ائتکی‌لشیم نتیجه‌سینده هله یازی‌نین اولمادیغی دؤورلرده زنگین بیر سؤزلو مدنیت خالقین دیلینده بویدان بویا، نسیلدن نسیله کؤچوروله‌رک گونوموزه قدر گلمیشدیر. سؤزلو مدنیت اورونلریندن افسانه‌لر و داستانلار آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر. داستانلاردا یئر آلان آغاج، ایشیق، قورد وس. کیمی موتیولر داستانلارین کیلید نؤقطه‌لرینی اولوشدورورلار. بو موتیولردن قورد موتیوی، تورکلرین یارادیلیشی و سویلاری‌نین داوامینی ساغلاماسی‌یلا ایلگیلی آنلادیلان افسانه‌لرین وارلیغی سببیندن آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر.

چین قایناقلارینا گؤره قورددان توره‌ییش افسانه‌لریندن ایلکی حاقیندا بو حکایه روایت ائدیلیر:

ووُ-سوُن‌لارین باتی سینیریندا کیچیک بیر دؤولت وارمیش. هون حؤکمداری ووُ-سوُن کرالینا هوجوم ائتمیش و کوُنموْ-نون آتاسی اولان بو کرالی اؤلدورموش. کوُنموْ دا او سیرالار چوخ کیچیکمیش. هون حؤکمداری اونا قییا بیلمه‌میش، اونو ساغ بوراخمیش. اوشاغین اطرافیندا بیر دیشی قورد گزمگه باشلامیش. قورد اوشاغی امیزدیردیکدن سونرا اورادان اوزاقلاشمیش. بوتون اولان بیتنی گؤر‌ن هون حؤکمداری اوشاغین قوتسال بیر بالا اولدوغونو آنلامیش و اوشاغی بؤیودوب ووُ-سوُن کرالی ائتمیش. اورتا آسیاداکی ایلک قورد افسانه‌سی بو شکیلده اورتایا چیخمیشدیر.

səs fayili endir

Türklərdə cümhuriyyət fikri

Türklər tarixləri boyunca çox geniş coğrafiyalara dağılmışlar, oralarda dövlətlər qurmuşlar və varlıqlarını tarixin dərinliklərindən bu yana kəsintisiz sürdürmüşlər. Onlar, millət olaraq bir yerdə çeşidli səbəblərlə yaşama imkanını itirdiklərində, başqa bir yerdə əskisinə görə daha güclü dövlətlər quraraq, dünya tarixindəki yerlərini almışdılar. İşdə Türklərin bir-biri arxası sıra, bəzən bir öncəkindən daha böyük və daha gəlişmiş dövlət qurmalarının sonsuz və böyük bir yaşama potensialına dayandığı bilim çevrələrincə qəbul edilməkdədir. Hətta onlar dövlətlərinin yox olma təhlükəsiylə qarşı-qarşıya gəldikləri zamanlarda, yenidən yığışaraq, bütün çətinliklərdən qurtulmağı bacara bilmişlər və varlıqlarını davam etdirə bilmişlər.

ایسلامدان اؤنجه تورکوستان و آذربایجان، ایسلام دؤورونده ده تورکوستان، آذربایجان، یاخین شرق و تورکیه مرکز اولماقلا چین، هیندیستان، روسیه، افغانیستان، خوراسان، شرقی و اورتا آوروپا، بالکانلار، فارسیستان، قافقاز، آنادولو، روم ائلی، عراق، سوریه، مصر و شیمالی آفریقا تورکلرین باشلیجا حاکیمیت بؤلگه‌لری اولموشدور. تورکلر بو اؤلکه‌لرده بیر چوخ دؤولت و ایمپراتورلوقلار قورموشلار. بو عظمتلی تابلو تورک تاریخینده مادی و معنوی اولاراق تورکلرین شوعوروندا بیر سیرا سیاسی اینانج و مفکوره‌لرین تشکّولونده موهوم رول اوینامیشدیر.

دونیا تاریخینده بو موستثنا وصفلرله تا‌نینان، مادی و معنوی گوجلری، سیاسی تشکیلات و حربی قابیلیتلری ایله ده عصرلرله جاهان حاکیمیتی مفکوره‌سینه باغلانان تورکلر بؤیوک ایمپراتورلوقلار قوراراق اوزاق شرق، یاخین شرق، آسیا، آوروپا و آفریقا قیطعه‌لری آراسیندا دین و مدنیتلری چولغالاشدیراراق دونیا مدنیتی تاریخینده سیلینمز ایزلر بوراخمیش، دونیا مدنیتی‌نین اینکیشافینا عوضسیز خیدمتلر گؤسترمیشلر.

تورکلر چین، هیندیستان، یاخین شرق، روسیه، بالکان، اورتا آوروپا و آفریقا خالقلاری‌نین قانلارینا تورک قانی قاتمیش، سیاسی و مدنی اینکیشافلاریندا موهوم رول اوینامیشلار. بو گون بئله بو سادالانان مملکتلرده بیر چوخ یئرلرین آدلاری دَییشدیریلسه ده، قالان آدلارین بیر چوخو تورکلرین بو اؤلکه‌لرده‌کی خاطیره‌لرینی موحافیظه ائدیب ساخلاماقدادیر.

قار یاناندا

(خوجالی حیکایه‌سی)

ائرمنیلر غفیلدن چیخدی هاردانسا. هئچ بیر آددیم آتماغا دا ماجاللاری اولمادی. بیر سورو ساققاللی آدامین دؤوره‌سینده چاشقینلیقلا نه ائد‌هجکلرینی بیلمه‌دن قورخودان بیر-بیرلرینه قیسیلدیلار. اونا هیجانلانماق اولمازدی. آنادان‌گلمه اورک خسته‌سیدی. آتاسی ایلده ایکی دفعه باکی‌یا، حکیمه آپاراردی. موعالیجه موعالیجه آردینجا هئچ بیتمزدی. لاپ بئزمیشدی موعالیجه‌لردن. بیر طرفدن ده آناسی اسیردی اوستونده. هر آن گؤزو اوندایدی،

- بئله گئیین

- کؤینگینی تئز دییش

- تئز بونو یئ

- بونو ایچ - وایی! درما‌نی‌نین واختی اؤتر

- وایی! بونا باخما، اونا باخما.. نه اورکدن سئوینمک اولمازدی، نه اورکدن کدرله‌نمک. نئجه خسته‌یدیسه سئوینمکله کدرین آراسینداکی بوشلوقدا یاشامالی‌ایدی. اگر یاشاییردیسا.

اون بئش یاشیندایدی، اما ۸-۹ یاشیندا اوشاغا بنزه‌ییردی. هئچ بؤیومگی یوخویدو، ها یئسه ده عمله گلمیردی. اؤزو ده بیلیردی کی، آتاسی اونون فیکرینی چوخ ائله‌ییر، دردینی چوخ چکیر، دی گل بوروزه وئرمیر، ائله اوغلویلا ظارافاتلاشیر، یالاندان گولور، اؤزونو شن گؤسترمه‌یه چالیشیردی.

 ***

آذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی و محمد امین رسول‌زاده

دوکتور فایق علی اکبرلی

   آذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین تکامول پروسه‌سی‌نین منطیقی نتیجه‌سی اولماقلا یاناشی، ۲۰-جی عصرین اوللرینده دونیادا باش وئر‌ن موهوم حادثه‌لر (بالکان ساوا‌شی، ۱-جی دونیا ساواشی، ۲-جی روس بورژوا اینقیلابی و س.) و بیر سیرا دیگر عامیللر (میلّی اؤزونودرک، اینقیلابی ایدئیالارین گوجله‌نمه‌سی، چار روسیه‌سینی اسارتی آلتیندا اولان موختلیف خالقلارین آزادلیق حرکاتی) موهوم رول اوینامیشدی. محض بو تاریخی اولایلارین و میلّی آزادلیق حرکاتلاری‌نین تأثیری آلتیندا قوزئی آذربایجانداکی میلّی روحلو ایسلامچیلار-تورکچولر، لیبراللار و اینقیلابچیلار واحید عقیده اطرافیندا بیرلشه‌رک میلّی-موستقیل تاکتیک یوروتمگه باشلامیشلار. بو دؤورده‌کی حادثه‌لرین گئدیشی ایسه ایدئیا باخیمدان میلّی لیبراللارین و تورکچولرین، تاکتیک باخیمیندان ایسه میلّی اینقیلابچیلارین (مارکسیستلرین) دوزگون یول توتدوغونو تصدیق ائتمیشدی. آذربایجان تورکچولوگونون یارانماسیندا و اینکیشافیندا دا اساس تکان‌وئریجی، کاتالیزاتور رولونو ایسه تورکچولوک، ایسلامچیلیق و موعاصیرلشمک کیمی ایدئیا خطلری اوینامیشدیر.

میلّی دؤولتچیلیک تاریخیمیزین پارلاق سیماسی؛ فتحعلی خان خویسکی

     میلّی ایستیقلال ایدئیالاری ایله یاشاییب-یارادان ضیالیلار خالقین دؤیونن قلبی، دوشونن بئینی، میلّی یادداشین، میلّی روحون داشیییجیسی کیمی تاریخی فونکسیانی همیشه لیاقتله یئرینه یئتیرمیشلر. خالقیمیزین موستقیل‌لیک ایده‌آلی‌‌نین گئرچکلشدیریلمه‌سینده، آذربایجا‌نین تاریخی دؤولتچیلیک عنعنه‌لری زمینینده میلّی دؤولت قورولوشونون یارادیلماسیندا بؤیوک خیدمتلر گؤسترمیش شخصیتلردن بیری ده گؤرکملی اجتماعی-سیاسی خادیم، ایستیقلال موجادیله‌میزین پارلاق سیماسی فتحعلی خان خویسکی‌دیر.

هر شئیدن اوّل، خالق اوچون چالیشماق، میلّی موستقیل‌لیگین، دؤولتچیلیگین قورولماسینا خیدمت ائتمک، میلّتین گله‌جک اینکیشافی نامینه یورولمادان، غزمله فعالیت گؤسترمک گؤرکملی شخصیتین حیات آمالینا، مقصدینه چئوریلمیشدی. بو آمال، غایه ایسه اؤزنؤوبه‌سینده، اونون معنوی دونیاسیندان، وطن عشقیندن قایناقلانیردی. تکجه تورک خالقلاری ایچریسینده دئییل، عموماً موسلمان دونیاسیندا ایلک دموکراتیک، پارلامانلی جومهوریت - آذربایجان خالق جومهوریتی‌‌نین تمل داشینی قویانلاردان بیری، میلّی حؤکومتین ایلک قوروجوسو فتحعلی خان خویسکی‌نین چتین، کشمکش‌لی، لاکین شرفلی حیاتی، خالقین میلّی ایستیقلال موباریزه‌سینه حصر ائدیلمیش بوتؤو عؤمور یولو تاریخیمیزین شانلی صحیفه‌سینی تشکیل ائدیر.

میلّی روح: «عایله فلسفه‌سی»

دوکتور فایق علی اکبرلی

   میلّی روح هر هانسی میلّتین اؤزونه‌مخصوص دَیرلریدیر. دینی روح، بیر نئچه میلّتین اورتاق دَیرلریدیر. بین المیلل روح بوتون میلّتلرین اورتاق دَیرلریدیر.

میلّی روح هر هانسی میلّتین اؤزونه‌مخصوص دَیرلردیرسه، بو دَیرلری آرادان قالدیرماق اوچون ان گوجلو سلاح دین و یاخود دا ایدئولوژی فلسفی جریانلاردیر.

مثلاً، اینگیلیس-آمریکا پراقماتیزمی بیر چوخ میلّتلرین حیاتینا داخیل اولاراق اونلارین اؤزلرینه‌مخصوص دَیرلری آرادان قالدیریر. بونو دا فردین آزادلیغی، دموکراسی، اینسان حاقلاری و س. آنلاملار آلتیندا حیاتا کئچیریر.  یاخود دا واختیله علمی کومونیزم آدی آلتیندا روس امپریالیزمی بونو حیاتا کئچیرمیشدیر و ایندی ده موختلیف یوللار دنه‌یه‌رک بونو داوام ائتدیرمک ایسته‌ییر. چین هله ده، کومونیزمی بو آنلامدا ایستیفاده ائتمکده‌دیر. بونا یهودی ماسون‌چولوغونو دا عایید ائتمک اولار؛ یهودیلر دین و میلّت آنلاییشینی «بوتؤولشدیردیک»دن سونرا، بین المیلل روحون تیمثالچیسی رولونو اویناماق ایدیعاسیندادیرلار.

میلّی روح ائله بیر سیستمدیر، قورولوشدور کی، اونو تصادوفاً آرادان قادیرماق مومکون دئییلدیر. میلّی روحو آرادان قالدیرماق اوچون اؤنملی واسیطه‌لردن بیری، بلکه ده بیرینجی‌سی «عایله فلسفه‌سی»‌نین پوزولماسیدیر. اصلینده هر بیر میلّتین روحونون تملینده عایله و عایله‌لر دایانیر. عایله فلسفه‌سی یوخدورسا، میلّت، میلّی روح، دو‌نندن یوخدور. اولا بیلر کی، بورادا «عایله فلسفه‌سی» کلمه‌سی غریبه گؤرونسون. اصلینده «عایله فلسفه‌سی» یوخدورسا، جمعیته قازانیلاجاق فرد ده یوخدور. فرد ایسه عایله ده دونیایا گلیر. عایله ده میلّتین سوتونودور. آتا و آنا ایسه عایله‌‌نین تملیدیر. ننه‌لر و بابالار دا عایله‌‌نین اؤرنکلریدیر.

قوزو

جلیل محمدقولوزاده

محمدحسین کاسیب بیر کندلی ایدی. گونلرین بیر گونو کیروه‌سی‌نین اوغلو اونا بیر قوزو سووقات گؤندردی. محمدحسین ایسته‌دی قوزونو کسه. اما حیوانین بئلینی سیغاللاییب گؤردو کی، بیر دری‌دیر، بیر سوموک. بیچاغی توللادی یئره. قوزونو دا باغچایا اؤتوردو کی، بیر نئچه گون اوتلاییب عمله گلسین.

 همین واخت قونشولوقدا، عزیز خانین ائوینده یئنه چال-چاغیر واردی. عزیز خان ایچیب کئفلنمیشدی، اوجا سسله ماهنی اوخویوردو. محمدحسین نه فیکیرلشدیسه، قوزونو باغچادان چیخاردی. قوجاغینا آلیب خانین ائوینه ساری یوللاندی. حیطه گیرنده گؤردو کی، بورادا یئکه توت آغاجی وار، آلتیندا دا اوچ-دؤرد قوزو اوتلاییر. چارداغین آلتیندا بیر آغ آت باغلانمیشدی. مطبخدن قاب-قاجاق سسی گلیردی. قوللوقچولار مطبخدن ائوه خؤرک، ائودن ده مطبخه بوش قاب-قاجاق داشیییردیلار. محمدحسین پیللکه‌نلرله ائیوانا قالخدی و نؤکرلردن بیرینه دئدی:

− صادق عمی‌اوغلو، خانا عرض ائله کی، محمدحسین قوزو گتیریب.

انجمن (قزئت) - ۱۹۰۶-جی ایل اوکتوبر آیی‌نین ۱۹-دان - ۱۹۱۱-جی ایله‌دک تبریزده میرزه علی اکبر وکیلی‌نین باش‌یازارلیغی ایله نشر اولونان مطبوع اورقان.

حاقّیندا

تبریزده مشروطه قانونو اعلان ائدیلدیکدن سونرا چیخان ۱-جی مطبوع اورقانی «روزنامه ملّی» («میلّی قزئت») اولوب. بیر مدت سونرا بو آد دا دَییشیلیب. «جریده‌ ملّی» آدی ایله چیخدی. قزئت ۳۸ ساییندان «آذربایجان ایالت انجمنی»‌نین رسمی اورقانی کیمی فعالیت گؤستره‌رک «انجمن» آدی ایله یاییلدی. قزئت ۱۹۰۶-جی ایل اوکتیر آیی‌نین ۱۹-دان تبریزده میرزه علی اکبر وکیلی‌نین باش‌یازارلیغی ایله نشر اولونوب. ایلک ایللرده هفته‌ده ۲ دفعه، محمود غنی‌زاد‌ه‌نین باش یازار اولدوغو ایللرده ایسه هفته‌ده ۳ دفعه چاپ اولونوب. قزئتین باشلیغیندا ۱۱-جی-۱۴-جو عصرده آذربایجا‌نین آتابیگلر دؤولتینه منسوب اولان سونرالار ایسه قاجارلارین رسمی نیشانینا چئوریلن آسلان و گونش عکس اولونموشدو. قزئتین نشری ۱۹۱۱-جی ایله‌دک داوام ائتمیش‌دیر. قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، «انجمن» مشروطه اینقیلابی دؤورون‌ده ایشیق اوزو گؤره‌ن ایلک میلّی اورقان ایدی. بونونلا یاناشی، او دؤورده قبول اولونموش ایران و گونئیآذربایجان مطبوع اورقانلارینا تطبیق ائدیلن قایدالاردان یان کئچه‌رک، یعنی مطبوعات ناظیرلیگی‌نین ایجازه‌سی اولمادان نشره باشلامیشدی. بو قزئت او دؤورده ایراندا آزاد مطبوعات آنلاییشی‌نین ایلک قارانقوشو ایدی. قزئتین آدی‌نین آلتیندا بو سؤزلر یازیلیردی:

خالقین و تاجیرلرین ایستگی اوزرینه بو قزئت چوخ ساده بیر دیلده یازیلیر.[۱]