آذربایجان تورک‌لری‌نین ایمپراتورلوق قورما تاریخی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سی : اوزون حسن دؤورو
+0 بگندیم
آذربایجان تورک‌لری‌نین ایمپراتورلوق قورما تاریخی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سی : اوزون حسن دؤورو
ائلشن میریشلی
اوزون حسن موعاصیر عراق، تورکیه‌نین بیرحیصه‌سینی، جنوبی قافقازی، ایران اراضی‌سینی و سوریه‌نین بیرحیصه‌سینی احاطه ائدن دؤولت یاراداراق آغ قویونلو دؤولتینی ایمپراتورلوغا چئویرمیشدی. آغ قویونلو، اوّلجه بیر طایفا - اونون قوردوغو امیرلیگین و سونرا بیر اولوس - اونون قوردوغو بیر ایمپراتورلوغون و دؤولتین باشیندا اولان خاندانین آدی دیر.
آغ قویونلو خاندانی اؤز‌لرینی اوغوز ائلی‌نین بایاندور بویوندان بیلیردیلر. اونا گؤره ده اونلارا بایاندورخان اؤولاد‌لاری و یا بایاندوریه ده دئییلمیشدیر. آغ قویونلو ائل و یا طایفاسینی تشکیل ائدن قبیله‌‌لر بونلاردیر پوُمَک، موصول‌لو، خوجا حاجولو، حمزه حاجولو، دابانلو، احمدلو، عزت‌الدین حاجیلو، حیدرلو، امیرلو،یورتچو، شیخلو، سلیمان-حاجولو، چاووُندور، دوْدوُرغا، دؤگر، قارغین، افشار و بیگدیلی. بو قبیله‌‌لرین ان موهومو پوُمَک و موصول‌لو اولموشدور.بونلار تورکمان‌لار آدی ایله ده مشهور اولموشلار.
بو قبیله‌‌لر ائل حالیندا شرقی آنادولودا یئرلشیب، یایدا ارزینجان-ارزوروم آراسیندا، قیشدا ایسه اورفا، ماردین اطرافیندا کؤچری حالیندا یاشاییردیلار. بو قبیله‌‌لر هولاکو‌لر ( ائلخانلی‌‌لار 1256-1353) زامانیندا دیگر تورکمان‌لارلا برابر آنادولویا گلیب،بو منطقه‌‌لرده یئرلشمیشدیلر. آغ قویونلو خاندانی امیرلیک قوروب، سیاسی قودرت قازاناندان سونرا حلب و یا سوریه تورکمان‌لاری و ذولقدر ائلی ده آغ قویونلو ائلینه قاتیلمیشدی. آغ قویونلو‌لارین بؤیوک پادشاهی اوزون حسن قاراقویونلو دؤولتینی ییخیب، اونون تورپاق‌لارینی ضبط ائتدیکدن سونرا آغ قویونلو ائلی‌نین موهوم قیسمی ایرانا گلدی و بورادا یئرلشدی. اوزون حسن 1423-جو ایلده آنادان اولموشدور. جلال‌الدین علی بیگ ابن عثمان بیگین اوغلو، قارا یوُلوُق عثمان بیگین نوه‌سی‌دیر. آناسی سارا خاتون‌دور. اوزون حسن آغ قویونلو دؤولتینی ایمپراتورلوغا چئویره‌رک 1453-1478-جی ایل‌لرده آغ قویونلو ایمپراتورلوغونون بیر سولطانی اولموشدور.
تاختا چیخیشی
آغ قویونلو‌لاردان ایلک دفعه پول ضرب ائدن امیر حمزه اولموشدور. حمزه بیگ اؤلندن سونرا علی بیگین اوغلو جهانگیر حاکیم اولدوغو اورفادان گلیب عمیسی‌نین مملکتینه صاحیب دوردو. جهانگیرده آتاسی کیمی بیر طرفدن قاراقویونلو‌لار و اونلارین پادشاهی جهانشاه، دیگر طرفدن عمی‌لری و عمی اوغول‌لاری ایله ساواشماغا مجبور اولموش و باباسی قارا یوُلوُق عثمان بیگ کیمی بوتون اؤلکه‌نی بیرلشدیرمگه چالیشمیشدیر. بیر مودت جهانگیره یاردیم ائدن کیچیک قارداشی اوزون حسن آنی باسقینلا دیاربکیری آلمیش (1453) و قارداش‌لاری جهانگیر و اویس‌له دفعه‌‌لرله ساواشاراق اونلان مغلوب ائدیب. حتّی اونلارین کؤمگینه گلن قاراقویونلو اوردوسونو دا مغلوب ویوخ ائتمیشدی(1457). نهایت قارداش‌لارینی دا اؤزونه تابع ائتمیشدیربو زامان اوزون حسن 28 یاشیندا ایدی. اوزون حسن جسارت و یاخشی حاضیرلانمیش حرکت‌لری ایله بؤیوک اوغور‌لار الده ائدیب حاکیمیت حودود‌لارینی گئنیشلندیردی. اوزون حسن آریق و اوزون بویلو اولدوغو اوچون " اوزون حسن " آدی ایله مشهور اولموشدور. او دا باباسی قارا یوُلوُق عثمان بیگ کیمی ترابزون ایمپراتورونون قیزی ایله ائولنمیشدیر. او، فاتح سولطان 2. محمدین 1461 -جی ایلده ترابزونو فتح ائدیب کومنِنوس‌لار سلطنتینه سون وئرمگینه قارشی گلمک ایسته‌دیسه ده بونا مانع اولا بیلمه دی.اوزون حسن‌ین 1453-جو ایلده تاختا چیخماسی ایله آغ قویونلو دؤولتی ان پارلاق دؤورونه قدم قویدو. دؤولتین اراضیسی گئنیشلندی، آغ قویونلو دؤولتی ایمپراتورلوغا چئوریلدی.
قاراقویونلو و تئیموری ایمپراتورلوغو ایله موباریزه
1467-جی ایلده جهانشاه قاراقویونلو اوزون حسنی تابع ائتمک اوچون اوردوسو ایله آغ قویونلو‌لارین اؤلکه‌سینه یورودو. قیش فصلینی کئچیرندن سونرا سویوغون تاثیری ایله عسگر‌لرین موهوم بیر قیسمی یورد‌لارینا دؤنوب، باهاردا تکرار ساواش سفرینه چیخماق ایسته‌دیلر. جهانشاه دا اونلارین بو ایستگی ایله راضی‌لاشیب،اونلارین چوخونو اؤلکه‌‌لرینه گؤندردی،اؤزو ده یاخین‌لاری ایله یولا چیخدی و " بینگؤل " ویلایتی‌نین بیر بؤلگه‌سینده یئرلشدی. بورادا عیشرت و سرخوش‌لوقلا مشغول اولدو. بو خبری آلان اوزون حسن آلتی مین سئچمه عسگردن عیبارت اوردو ایله قاراقویونلو‌لارا هوجوم ائدیب اونلاری مغلوب ائتدی. جهانشاه اونو تانیمایان بیر عسگر طرفیندن اؤلدورولدو، ایکی اوغلو و بوتون بیگلری اسیر ائدیلدیلر. بو ظفر بیر ایمپراتورلوغون چؤکمه‌سی و دیگر بیر ایمپراتورلوغون دوغماسینی ایفاده ائدیردی. جهانشاهین یئرینه کئچن اوغلو حسنعلی عسگر‌لرین چوخلوغونا باخمایاراق مرندده مغلوب اولدو و اونون ایستگی ایله یاردیما گلن تئیموری‌لردن ابو سعید ده مغلوب ائدیلیب اؤلدورولدو (1469). بو خبر هر طرفه یاییلدی و هامی‌نین حئیرتینه سبب اولدو. همین آیدا کرمان‌ین فتحی و باغدادین آلینماسی ایله (1470) آغ قویونلو ایمپراتورلوغو قورولدو.
آغ قویونلو ایمپراتورلوغونون ایداره ائدیلمه‌سی و اوزون حسن‌ین " قانون‌نامه‌سی "
ایمپراتورلوغون حودود‌لاری غربده سیواس و شرقده کرمان‌ین نرماشیر شهری ایدی. بوندان سونرا اوزون حسن دونیا پادشاهی اولماغی و میصیر -عثمانلی اؤلکه‌‌لرینی آلیب،اؤزونه تابع ائتمگی دوشونوردو. اوزون حسن قارا دنیز و آرالیق دنیزی ساحیل‌لرینی اله کئچیریب بیر دنیز دؤولتینه چئوریلمک ایسته‌ییردی.بونون اوچون اوروپا دؤولت‌لری، خوصوصاً ونیز دؤولتی ایله یاخین موناسیبت‌لر قوروب توپ و توفنگ آلماق اوچون سیفاریش وئردی. اوزون حسن قاراقویونلو حؤکومتینی آرادان آپاراندان سونرا اونلارین پایتاختی اولان تبریز شهرینی دیاربکیرین یئرینه اؤزونه پایتاخت سئچمیش و آنادولوداکی آغ قویونلو اولوسونا (ائل،میلت) باغلی اولان بوی (قبیله) و اویماق‌لارین (طایفا) چوخونو ایرانا گتیرمیش و بورادا اونلارا ایقتا‌لار وئرمیشدیر.
اوزون حسن جسور، بیلیکلی و عادیل بیرسولطان ایدی. تاریخچی و سالنامه‌چی‌لر اونا " سولطان-ی عادیل لقبی وئرمیشدیلر. اوندان اوّل کندلی و اکینچی‌لرین وضعیتی وئرگی‌لرین آرتماسی ایله پیسلشمیشدی. شهر‌لرین اهالیسی ده آغیر وئرگی‌لردن اذیت چکیردی.او،بو وضعیتی ایصلاح ائتمک اوچون اوزون حسن‌ین " قانون‌نامه سینی ویا " حسن پادشاه قانونلاری"نی چیخارتدی. بو "قانون‌نامه " یه گؤره وئرگی محصولون آلتیدان بیرینه و تامغا (تیجارت مال لارینا قویولان وئرگی) مالین یوزده بئشینه دوشوردو. بو " قانون‌نامه " صفوی‌لر زامانیندا دا اوزون مودت قووّه ده ایدی. بوتون عؤمرو موجادیله و ساواش‌لاردا کئچن بو پادشاه، علمه چوخ اهمیت وئریب عالیم‌لری حیمایه ائدیردی. هفته ده بیرگون عالیم‌لری سارایا دعوت ائدر،اونلار اوچون موباحیثه مجلیسی قوراردی. ابو بکر تهرانی آغ قویونلو تاریخی اولان " کیتاب-ی دیاربکریه" نین چوخ قیسمینی اوزون حسن‌ین آغزیندان ائشیده رک یازمیشدیر. اوزون حسن آنا دیلینه و ائلینه چوخ باغلی ایدی. او،اؤزونو اوغوزخان و اونون نوه سی بایاندور خانین نسلیندن بیلیب تورک دیلینه باغلی‌لیق گؤسترمیشدیر. اونداکی دینی اعتیقاد دا مؤحکم اولوب،بو سببدن " قرآن کریم "-ی تورک دیلینه ترجومه ائتدیرمیش و اونو حوضوروندا اوخوداردی. اونون عقیده‌سینه گؤره موقدس کیتابی تورکجه اوخوماق دا بیر عیبادت‌دیر و اونونلا دا ثواب قازانیلیر.
عثمانلی - آغ قویونلو موحاریبه‌سی
اوزون حسن ترابزون ایمپراتورو ایوْانن کومنِن‌ین قیزی تئودورا (دسپینه) ایله ائولی ایدی. اوزون حسن تئودورادان اولان قیزی مارتام شیخ حیدر صفویه وئرمیشدی. شرق منبع‌لرینده عالمشاه بیگیم آدلانان بو قادین شاه اسماییل ختایی‌نین آناسی ایدی. 2.محمد1461-جی ایلده حمزه بیگین باشچی‌لیغی ایله ترابزون ایمپریاسینا قوشون گؤندردی. بو عثمانلی ایله آغ قویونلو دؤولتی موناسیبت‌لرینده قیریلما نؤقطه‌سی اولدو. اوزون حسن‌ین حیات یولداشی بیزانس ایمپراتور‌لاری سولاله‌سینه منسوب تئودورا (دسپینه) آغ قویونلو‌لاری دایما عثمانلی دؤولتی ایله ساواشا تحریک ائدیردی. اوزون حسن قارامان و ذولقدر بیگلیگی ایله بیرلیکده حرکت ائده‌رک ترابزون اوچون کؤمک قوشونو گؤندردی. آنجاق قویونلو حیصار دؤیوشو اوغورسوز اولدو. اوزون حسن عثمانلی اوردوسونون یاستی چمن یایلاغیندا یئرلشن دوشرگه‌سینه آناسی سارا خاتونون باشچی‌لیغی ایله ائلچی‌لر یوللاییر. ائلچی هئیتی‌نین و آناسی سارا خاتونون قارشیسینا تاپشیریق کیمی 2.محمدی ترابزونو ایشغال ائتمک فیکریندن یاییندیرماق وظیفه‌سی قویولموشدو. اوزون حسنی ائتکی‌سیز حالا گتیرمک اوچون 2.محمد ترابزون اوزرینه هوجوما کئچرکن سارا خاتونو و اونون باشچی‌لیق ائتدیگی ائلچی هئیتینی اؤزو ایله گؤتورور. 1461-جی ایلین اوکتوبرون 26- دا ترابزونون موحاصیره‌سی غلبه ایله نتیجه‌له‌نیر. ترابزون ایمپراتورلوغو عثمانلی ایمپراتورلوغونا بیرلشدیریلیر. اوزون حسن‌ین تاجیر‌لری‌نین قارا دنیزه چیخیش یولو باغلانیر. بوندان سونرا عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو اوزون حسن‌ین دیگر موتفیقینی قارامان بیگلیگینی ده توتوب،اونو فاکتیکی او‌لاراق آرالیق دنیزینه چیخیشدان دا محروم ائتدیلر.2.محمد (1444- 1446 1451-1481) ایتالیانین بوسبوتون اله کئچیریلمه‌سینی پلانلاییردی. اوروپانین خریستیان دؤولت‌لری‌نین و حیات یولداشی تئودورا مئقالئ کومین‌ین تحریکی ایله اوزون حسن عثمانلی دؤولتی ایله موحاریبه ائتمک قراری آلدی. اوروپا دؤولت‌لری اونونلا بیرگه حربی عملیات‌لارا قوشو‌لاراق جبهه آچاجاقلاری آلداتماسی ایله اوزون حسنی عثمانلی دؤولتی ایله موحاریبه یه تحریک ائتدیلر، ایتالیانین ایشغالی ائدیلمه‌سی ده آن مسله‌سی ایدی. اوزون حسن 1472-جی ایلین باهاریندا اؤز قوشون‌لارینی قارامانا یئریتدی.بیتلیس‌ده آغ قویونلو حربی قووه‌‌لری‌نین رسمی کئچیدی اولدو. عثمانلی دؤولتینه قارشی عملیاتا باشلایان بو قووّه‌‌لرین 40 مین جسور دؤیوشچو، 60 مین نفر ایسه اونلارین " قوللوقچو‌لاریندان " عیبارت اولماقلا 100 مینه چاتیردی. آغ قویونلو اوردوسو 100 مین سوواریدن عیبارت ایدی. آغ قویونلو‌لار 1472-جی ایلین آقوستوندا موهوم استراتژی منطقه اولان توقاتی آلدیلار. آغ قویونلو سوواری‌لری‌نین 20 مین نفرلیک دیگر حیصه‌سی اوزون حسن‌ین قارداشی اوغلو میرزه یوسف خانین باشچی‌لیغی ایله قارامانا حرکت ائتدی. میرزه یوسف خانین قووّه‌‌لری قیسا مودّت عرضینده قیصریه‌نی، آغ‌سارایی و آغ‌شهیری آ‌لاراق قارامانا داخیل اولدو‌لار. میرزه یوسف خانین باشچی‌لیق ائتدیگی آغ قویونلو سوواری‌لری قارامانی آلماقلا کیفایت‌لنمه‌ییب، بورسا ایستیقامتینده هوجومو داوام ائتدیردیلر. قارامان امیرلیگی عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسوندان آزاد ائدیلدی. شاهزاده مصطفی‌نین باشچی‌لیغی آلتیندا هوجوما کئچن 60 مین نفرلیک عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو آغ قویونلو‌لاری بئی‌شهیر گؤلو یاخین‌لیغیندا مغلوب ائتدی. عثمانلی اوردوسو عکس هوجوما کئچه‌رک بوتون تورپاق‌لاری - قارامانی تکرار فتح ائتدیلر.
مالاتیا دؤیوشو
1473-جو ایلین آقوست آیی‌نین 1-ده فرات ساحیلینده آغ قویونلو‌لارلا عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو آراسیندا 3 ساعاتادک داوام ائدن شیدّتلی دؤیوش باش وئردی. اوزون حسن‌ین سئچدیگی دوزگون دؤیوش تاکتیکاسی نتیجه‌سینده آغ قویونلو سوواری‌لری عثمانلی قوشون‌لاری‌نین ضربه قووّه‌سینی آلدادیب فراتین سول ساحیلینه کئچیردیلر و 2.محمدی آغیر مغلوبیته اوغراتدیلار.بو دؤیوشده آغ قویونلو اوردوسو 70 مین نفردن عیبارت ایدی. 2.محمد اوزون حسنه قارشی موحاریبه‌یه 220 مینه قدر عسگری قووّه سفربر ائتمیشدی. بو دؤیوشده تخمیناً 50 مین عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو عسگری هلاک اولموشدو.
اوتلوق بئلی دؤیوشو
مالاتیا ووروشماسیندان 10 گون کئچمیش،1473-جو ایل آقوستون 11- ده 2. فاتح‌ین 2.محمد و اوزون حسن‌ین قووّه‌‌لری آراسیندا 8 ساعاتا قدر داوام ائدن شیدّتلی دؤیوش باش وئردی. بو دؤیوشده عثمانلی ایمپراتورلوق اوردوسو ان موعاصیر اودلو سیلاح‌لارا، خوصوصیله آغیر توپلارا مالیک ایدیلر.بو دؤیوش آغ قویونلو‌لارین آغیر مغلوبیتی ایله بیتدی. قئید ائدیلن ساواش نتیجه‌سینده اوزون حسن ترجاندا (ارزینجانین یاخین‌لیغیندا) مغلوب اولموش و بو حادیثه‌دن چوخ کدرلنمیشدی.
گورجوستان، میصیر و سوریه یوروش‌لری
اوزون حسن گورجوستانی اله کئچیرمگی پلانلایاراق 1458، 1463،1 466، 1472 و 1475-جی ایل‌لر بو اؤلکه‌یه حربی سفر‌لر دوزنله‌دی. اوزون حسن موختلیف ایل‌لرده (1462، 1464،1472،14754 ایل‌لر ) میصیر و سوریه مملوک‌لرینه قارشی دا یوروش تشکیل ائتمیشدی. آغ قویونلو اوردوسو میصیر، سوریه‌نین آغ قویونلو‌لارا تابع اولمایان حیصه‌سینه و فلسطینه حربی سفر‌لر دوزنله‌میشدی. زنگین غنیمت‌لر و اسیر‌لر اله کئچیریلمیشدی. 1477-جی ایلده اوزون حسن اؤزونون سون یوروشونه-گورجوستان اوزرینه یوروشه گئدیر. اورادان زنگین غنیمت و 5مین نفرلیک اسیرقیزلا قاییدیر. همین اسیر‌لری اؤز یاخین‌لارینا پایلاییر بئله لیکله، اوزون حسن گورجوستانی اله کئچیریر.اوزون حسن 1478-جی ایلده تبریزده وفات ائتمیشدیر.اوزون حسن اؤلندن سونرا بؤیوک اوغلو خلیل اونون یئرینه تاختا چیخدی.اوزون حسن‌ین حاکیمیتی ایل‌لری آذربایجان تورک‌لری‌نین ایمپراتورلوق قورما تاریخ‌لری‌نین ان پارلاق صحیفه‌لریندن بیری‌دیر. دؤولت‌چیلیگیمیزین اورتا عصیر‌لرده " قانون‌نامه " ایله دؤورونون ان اوستون موکمل قانونلاری و ایداره‌چیلیگی ایله ایداره ائدیلمه‌سی اونون آدییلا باغلی‌دیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
قایناق:
