ائلچین ELÇİN

تورک دیلی و ادبیاتی

دیلیمیز - میلّی کیملیگیمیز! (دیل، اونسیت، کولتور و میلّت)

+0 بگندیم


دیلیمیز - میلّی کیملیگیمیز!

(دیل، اونسیت، کولتور و میلّت) 

آینور طالیبلی 

    تاریخده نوفوذ قازانمیش میلّتلرین و اونلارین کولتورلری‌نین، مدنیّتلری‌نین وار اولدوغونو گؤسترن ان اؤنده دلیل هئچ شوبهه‌سیز کی، اونلارین دیللریدیر. محض بو دا بیلینیر کی، بیر میلّتی اولوشدوران، مئیدانا گتیرن تمل باغلاردان - قاوراملاردان بیری و ان اساسی دیلدیر.بو آراشدیرمامیزین مؤوضوسو دیل قاورامی، دیل و دوشونجه آراسینداکی علاقه، دیلین میلّتین و میلّتلرین کولتورلری‌نین مئیدانا گلمه‌سینده‌کی رولو، بیز تورکلرین دیلی و اورتاق تورکجه‌‌نین اؤنمی اولاجاقدیر. 
دیل قاورامی حاقّیندا چوخ تانیم واردیر. اسکی زامانلاردان بری دیلچیلر طرفیندن "دیل" قاورامی موختلیف شکیل‌لرده تانیملانمیش اولسا دا، بو تانیملار آراسیندا بیر-بیرینی حؤکماً بوشا چیخاراجاق دوزئیده بیر فرقلیلیک مؤوجود دئییلدیر. 
بونلارین بیر قیسمی بئله‌دیر: تاریخسل، توپلومسال و کولتورل بیر اولقو – قاورام اولاراق دیل اینسا‌نین اؤزونو و دونیانی آنلاماسینی تأمین ائدن و اینسانلار ایله ایلَتیشیمی – اونسیتی و آنلاشمانی مومکون ائدن تمل اینسانی یئتیدیر. مشهور دیلچی، تورکولوق محرّم ائرگین دوشونجه‌سینه گؤره ایسه "دیل اینسانلار آراسیندا آنلاشیلمانی تأمین ائدن طبیعی بیر آراج – واسیطه، اؤزونه‌مخصوص یاسالاری – قانونلاری اولان و آنجاق بو قانونلار چرجیوه‌سینده گلیشن - اینکیشاف ائدن جانلی بیر وارلیق، تملی بیلینمه‌ین زامانلاردا آتیلمیش گیزلی آنلاشمالار سیستمی، سسلردن هؤرولموش توپلومسال بیر قورومدور". بو تانیما گؤره دیل، یوزیللر بویو گلیشه‌رک مئیدانا گلمیش سوسیال بیر قورومدور. میلّتی بیرلشدیرمکده و قورومادا تأثیرلی گوجلو بیر اورتاق میراثدیر. باشقا بیر ایفادیله دیل طبیعی و سیستملی بیر آنلاشما واسیطه‌سیدیر؛ میلّی کولتورون آیناسی و داشیییجی‌سیدیر؛ توپلومون کولتورل دَیرلرینی ایفاده ائتمک اوچون واسیطه اولاراق بیرلیک و بوتونلوگو مئیدانا گتیرمکده تأثیرلی بیر عونصوردور. 



آردینی اوخو/ Ardını oxu

آچار سؤزلر : میللی, آنادیلی, دیل,

"کیتاب-ی دده قورقود"-دا اسکی تانریچیلیغین و شامانچیلیغین ایزلری

+0 بگندیم



"کیتاب-ی دده قورقود"-دا اسکی تانریچیلیغین و شامانچیلیغین ایزلری 
دوکتور فایق علی اکبرلی

اؤزت 
بو گونه قدر "کیتاب-ای دده قورقود" و یازاری دده قورقود فلسفه‌دن اوزاق توتولموش، داها چوخ فولکلور، ادبیات، دیلچیلیک و بیر اؤلچوده ده  تاریخی مسله‌لر آراشدیریلمیشدیر. اؤزللیکله ، آذربایجاندا، تورکیه‌ده، عومومیتله بوتون تورک دونیاسیندا "کیتاب-ی دده قورقود"-ون اساساً فولکلور اثری اولاراق قلمه وئریلمه‌سی بو دگرلی اثرین فلسفی مضمونونو و یازیچیسی قورقود آتا‌نین فیلوسوفلوغونو کؤلگه‌ده قویموشدور.  شوبهه‌سیز ، آذربایجاندا و تورکوستاندا "کیتاب-ای دده قورقود" و قورقود آتانین فلسفه‌دن، عئینی زاماندا  تاریخدن اوزاق توتولماسی سیاسی موتیولرله باغلی اولموشدور. آنجاق تأسوفله، آذربایجا‌نین موستقیل‌لیک دؤورونده نشر اولونان "فلسفه" آدلی بیر چوخ کیتابیندا "کیتاب-ای دده قورقود"-ا  فلسفی و تاریخی بیر اثر کیمی چوخ آز دیقّت یئتیریلیر. 

" کیتاب-ی دده قورقود" اثری سؤزلو اولاراق م.س.6-8. عصرلرینده رسمی اولاراق فورمالاشسا دا، کؤکلری داها اسکیلره، بلکه ده مین ایللر اوّله گئدیب چیخیر .. بو آنلامدا کیتاب و یازیچیسی دده قورقود تورک فلسفه‌سی‌‌نین ان ایلک قایناقلاریندان بیریدیر، بلکه ده بیرینجیسیدیر، هر حالدا  بو اثرده اسکی دؤنمین تانریچلیق، شامانیزم، توتمیزم و دیگر ایدئیالاریندان یایغین اولاراق بحث ائدیلمکده‌دیر. اؤزللیکله قورقودآتانین فلسفی باخیش آچیسیندان اؤنملی یئر توتان تانریچیلیغین تورک خالقلاری‌نین حیاتیندا یئری و رولو آراشدیریلمالی، ایسلام دینی ایله بوتؤولشن بو فیکرلرین باشقا اؤزللیکلری تثبیت ائدیلمه‌لیدیر. شوبهه‌سیز، تانریچیلیغین ایسلام دینیله هانسی بنزه‌ر و فرقلی جهتلری‌نین اولماسی، تورکلرین چوخونلوغونون تانریچیلیقدان ندن ایسلاما یؤنلمه‌سی ایسه  تورک فلسفه‌سی‌نین، تورک فلسفه‌ تاریخی‌نین آراشدیرما نسنه‌سی اولمالیدیر. عینی زاماندا، "کیتاب-ی دده قورقود"-دا اوغوز تورکلری‌نین ایسلام دینینه قدرکی مادی و معنوی دگرلری، عادت-عنعنه‌لری اخلاق-اتیک نورملاری، باخیش آچیسی  عکس اولونور. کیتابدا قورقود آتانین دیلیندن دوغایا، توپلوما، وارلیغا، ایداراکه عاید فلسفی فیکیرلر اؤنه سورولمکده‌دیر.

آچار سؤزلر:

دده قوردقود فلسفه‌سی، تورک فلسفه‌سی، تانریچیلیق، شامانیزم، تورک فلسفه تاریخی



آردینی اوخو/ Ardını oxu

آچار سؤزلر : آذربایجان, تورک دونیاسی, دده قورقود,

آذربایجاندا میلّی شوعور مسله‌سی: تاریخ و جاغداشلیق

+0 بگندیم
آذربایجاندا میلّی شوعور مسله‌سی: تاریخ و جاغداشلیق 
دوکتور فایق علی اکبرلی

    میلّی شوعور میلّی معنوی دَیرلری اؤزونده عکس ائتدیرن بیر آنلاییشدیر. شوعور آنلاییشی نه قدر عومومی‌دیرسه، میلّی شوعور ایصطیلاحیندا هم عومومی‌لیک، هم ده خوصوصی‌لیک واردیر. میلّی شوعور بیر نؤوع فردی شوعورلا عومومی شوعور آراسیندا علاقه‌لندیریجی کئیفیته مالیکدیر. چونکی میلّی شوعوردا بیر فردین تمثیل اولوندوغو کونکرت إتنیک، دینی، مدنی خوصوصیتلرله یاناشی، عومومی ماهیتلی بشری دَیرلر ده اؤزعکسینی تاپا بیلر. یعنی هر بیریمیز بیر طرفدن کونکرت بیر میلّتین، دینین، مدنیتین نوماینده‌سی اولدوغوموز حالدا، دیگر طرفدن بشری‌لیگه عایید علامتلری ده داشیییریق. 
بو معنادا، میلّی شوعور-میلّی روح یالنیز نسیل، قان بیرلیگی اساسیندا فورمالاشا بیلمز. بو پریزمادان چیخیش ائتسک گؤرریک کی، میلّی ایدئولوژی‌نی یالنیز قان-نسیل بیرلیگی ایله فورمالاشدیرماق چتیندیر. اونا گؤره ده، میلّی شوعور میلّی ایدئولوژی‌نین فورمالاشماسیندا چوخ موهوم رول اوینایا بیلر. یعنی تورکلوگوموزله یاناشی، ایسلاملیلیغی، چاغداشلیغی و آذربایجانلیلیغی ایفاده ائدن یئنی بیر میلّی شوعورا احتییاجیمیز وار. بورادا تورکلوک دیل، مدنییت و إتنوسلا، آذربایجانلیلیق وطن و دؤولتچیلیکله، ایسلام دینی ایناج و اعتیقادلا، موعاصیرلیک یئنیلشمه و زمانه‌‌نین طلبلری ایله باغلیدیر. 


آردینی اوخو/ Ardını oxu

آچار سؤزلر : آذربایجان,

اورتاق تورک الیفباسینا دؤنوش: تاریخ و چاغداشلیق

+0 بگندیم
اورتاق تورک الیفباسینا دؤنوش: تاریخ و چاغداشلیق 

دوکتور فایق علی اکبرلی

خولاصه 
مقاله‌ده گؤستریلیر کی، 1926-جی ایلین فوریه 26-دان مارسین 5-دک باکی‌دا کئچیریلن تورک‌سویلو خالقلارین تورکولوژی قورولتایی‌نین قارشیسیندا دوران اساس پروبلملردن بیرینجیسی میلّی الیفبا و میلّی دیل مسله‌سی اولموشدور. تورکولوژی قورولتایین کئچیریلمه‌سی‌نین اساس تشبوثچولری ایسه یئنی تورک الیفباسی (ی‌ت‌ا) کومیته‌سی و آذربایجانی آراشدیرما و اؤیرنمه جمعیتی ایدی. تورکولوژی قورولتایدا عرب الیفباسیندان لاتین الیفباسینا کئچیریلمه‌سی چاغریشینا جاوابلار دینلنمیشدیر. قورولتایا قاتیلان 131 نوماینده‌دن 93-او تورک‌سویلو، یئرده قالانلاری دیگر خالقلارین تمثیلچیلری اولموشلار. یئنی تورک الیفباسی مسله‌سینده ایکی جریان: 1) لاتین‌چیلار و 2) ایصلاحاتچیلار (عرب الیفباسی طرفدارلاری) مؤوجود اولموشدور. عئینی زاماندا، مقاله‌ده چاغداش دؤورده ده اورتاق تورک الیفباسی‌نین یارانماسی‌نین اهمیتیندن بحث اولونموشدور. 


آچار سؤزلر: تورکولوژی قورولتای، یئنی تورک الیفباسی کومیته‌سی، تورک رونیک الیفباسی، لاتین الیفباسیی، عرب الیفباسی، اورتاق تورک الیفباسی 



آردینی اوخو/ Ardını oxu

آچار سؤزلر : تورک دونیاسی,

دیمور (Dimur)

+0 بگندیم

دیمور (Dimur)

یازار: اورهان آراس

تورکیه تورکجه‌سیندن اویغونلاشدیران: ائیواز زئینالوف

کؤچورن: قدرت ابوالحسنی سهلان  

اورهان آراس 1963-جو ایلده ایغدیردا دوغولوب. آلمانیادا یاشاییر. اورادا "Referans" درگیسی‌نین باش رئداکتورودور. آذربایجان و آلمانیا یازارلار بیرلیگی‌نین عوضوودو. تورکجه، آلمانجا و آذربایجان تورکجه سینده بیر چوخ کیتابین موللیفیدیر.

Dimur – Orhan Arasın hekayəsi

اونونلا بیر تویدا تانیش اولموشدوم. ایپک کیمی آغاپپاق ساچلاری، قییق، قارا گؤزلری، قیریشمیش یاناقلاری و دونوق باخیشلاریلا ائله ایلک گؤروشدن دیققتیمی چکمیشدی. سونرادان اؤیرندیم کی، گلینین باباسیدی. کیچیک بیر کندده یاشادیغیما گؤره اورادا یاشایانلارین هامیسینی تانیسام دا، بو آدامی ایلک دفعه گؤروردوم. کوره کنی تانیشلیق وئرندن سونرا ایصرارلا اونون یانیندا اوتورماغیمی خواهیش ائتدی. دومور یا دا دیمور کیمی بیر آدی واردی.

کوره کن پاکیستانلیدی. تمیز، چالیشقان بیر آدامدی. آرابیر قارشیلاشیر، دونیا، ایسلام و اینسانلار حاققیندا صؤحبتلشیردیک. گنجدی، آمما دونیا گؤروشلویدو.  پروبلئملریمیزین جهالتدن قاینالاندیغینین فرقیندیدی. بیر گون صؤحبت زامانی آلمان اصیللی بیر روس قیز ایله ائولنمک ایسته دییینی سؤیله دی و منیده تویونا دعوت ائتدی.



آردینی اوخو/ Ardını oxu

اورمو تئوری‌سی ایشیغیندا تورکلرین آتایوردو

+0 بگندیم

اورمو تئوری‌سی ایشیغیندا تورکلرین آتایوردو 

رنگ بیلدیرن سؤزلره گؤره

پروفسور دوکتور فیرودین آغاسی‌ اوغلو

علمده درین کؤک سالمیش یانلیش بیر تئوری‌نی ردّ ائتمگین واختی چوخدان چاتسا دا، تورکولوق، إتنولوق و تاریخچیلر بو پروبلِمین اوزرینه گئتمگه ریسک ائتمیرلر، چونکی ایکی عصردن آرتیق علمی ادبیاتدا کیتابدان کیتابا اؤتورولن، آز قالا، بدیهیاتا چئوریلن بیر فیکری تکذیب ائتمک او قدر ده آسان دئییل. بو، «آلتای دیللری عاییله‌سی» نظریه‌سیدیر. ایثبات اولونمامیش بو نظریه‌یه گؤره، گویا تورکلر موغول و تونقوز-مانجور خالقلاری ایله قوهومدور و اونلار نه واختسا، آلتای دیل عاییله‌سی آدلا­نان پروتوآلتای دیلی پارچالاناندان سونرا بیر-بیریندن آیریلمیشدیر. گویا تورکلر آلتایداکی موغولوید قوهوملاریندان آیریلیب، باتی اؤلکه‌لره کؤچموشلر. بو باخیمدان، آذربایجان تورکلری‌‌نین منشأیی ده آلتای و موغولوستان چؤللری ایله باغلانیر. 

 



آردینی اوخو/ Ardını oxu

آچار سؤزلر : اورمو, آذربایجان, تورک, تورک دونیاسی,

تاریخ شوعورو

+0 بگندیم
تاریخ شوعورو
   تاریخ، اینسانلیغین و میلّتلرین یادداشیدیر. بو سببله، میلّتلرین حیاتیندا تاریخ شوعورو و بیلینجی اؤنملی بیر یئر توتار. 
تاریخینی بیلمه‌ین و شوعورونو داشیمایان میلّتلر یادداش و ایدراکلارینی ایتیرمیش چاشمیش کیمسه‌لره بنزرلر. بئله بیر دورومدا میلّتلرین یوکسلمه‌لری و یا میلّت خوصوصیتینی موحافیظه ائتمه‌لری و حتّی میلّی منلیکلرینی قورومالاری اولدوقجا چتیندیر. اینسانلیغین تکامولونده بو درجه اؤنملی اولان تاریخ، مدنیّتین یوکسلمه‌سی ایله پارالل اولاراق ایره‌لیله‌یر و میلّتلرین گله‌جگینی حاضیرلاماقدا اؤنملی بیر رول آلار. 
تاریخ شوعوروندان محروم اولان میلّتلر، میلّی بیرلیک و برابرلیگینی ده قورویا بیلمزلر. میلّی بیرلیگینی تأسیس ائده بیلمه‌میش میلّتلرین یاشاماسی مومکون دئییل. تاریخ شوعورو ضعیف اولان میلّتلرده سیاسی و ایجتیماعی ساحه‌ده چوخ بؤیوک پروبلِملرین یاشاندیغی بیر گئرچکدیر. ایجتیماعی و سیاسی بؤحرانلارین یاشاندیغی جمعیّتلرده ایسه اینسانلارین اؤزونه اولان گووَن دویغوسونون آزالدیغی و اؤز مدنیّتیندن اؤزگه‌لشدیگی گؤرولر. بو ایسه کیملیک دَییشیمی و بئیین کؤچونه سبب اولار کی بو دا ایجتیماعی و سیاسی حیاتدا تعمیری مومکون اولمایان فاجیعه‌لره گتیریب چیخاردار. بونون اوچون ده اؤز اینسان و جمعیّتیمیزی تاریخ شوعورو و بیلینجی ایچرسینده یئتیشدیرمه‌میز گرکدیر. 


آردینی اوخو/ Ardını oxu

عباس پناهی ماکویی‌نین یاشاییشی و یارادیجیلیغی

+0 بگندیم



عباس پناهی ماکویی‌نین یاشاییشی و یارادیجیلیغی


یاشاییشی 
عباس حاجی علی اکبراوغلو پناهی ماکویی(ماکولو) 1900-جو ایلده ماکو شهرینده ضیالی عاییله‌سینده دوغولموشدور. ایلک تحصیلینی خوی شهر مدرسه‌سینده، سونرا موعاصیر تیپلی "خئیریه" مکتبینده آلمیشدیر. آتاسی حاجی علی اکبردؤورونون موترقّی آداملاریندان بیری اولموش، بدیعی ادبیات و تاریخ ساحه‌سینده اولان اثرلری موطالیعه ائدن شخص کیمی تا‌نینمیش، 1905-1911-جی ایللرده ایراندا باش وئرن ستارخان حرکاتیندا اؤنجوللردن اولماقلا غربی آذربایجا‌نین خوی، سالماس، ماکو شهرلرینده‌کی دموکراتیک حرکاتدا یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر. 



آردینی اوخو/ Ardını oxu

ایراندا آذربایجان تورکجه‌سی‌نین موعاصیر وضعیتی

+0 بگندیم
ایراندا آذربایجان تورکجه‌سی‌نین موعاصیر وضعیتی 
شاهنیسه طاهر قیزی روستمووا 

   مین ایللردیر بوگونکو ایران اهالیسی‌نین بؤیوک حیصه‌سینی تشکیل ائدن آذربایجانلیلار اینکیشافین بوتون ساحه‌لرینده الده ائتدیکلری اوغورلارلا بو اؤلکه‌‌نین میلّی-مدنی، ایقتیصادی و سیاسی زنگینلیگینی داها دا آرتیرمیش، دؤولتچیلیگینی قورویوب ساخلامیشلار. لاکین اؤزلری‌نین ده اعتیراف ائتدیگی کیمی، اونلار ایران آنایاساسیندا گؤستریلدیگی قدر ده میلّی و مدنی حاقلارینی آلمامیشلار. گونوموزه قدر داوام ائدن ایقتیصادی، سیاسی و مدنی آیری-سئچکیلیک اونلارین بو تمل حاقلار اوغروندا موباریزه‌سینه اساس اولموشدور. خوصوصیله دیل مسله‌سی بو موباریزه‌‌نین اوستون ترکیب حیصه‌سی اولموش و میلّی اؤزونودرکین درینلشمه‌سینده اساس فاکتور کیمی قییمتلندیریلمیشدیر.
"گولوستان" (1813) و "تورکمنچای" (1828) موقاویله‌لریندن سونرا قوزئی و گونئی آذربایجان تاریخی، سیاسی، ایقتیصادی جهتدن اولدوغو کیمی، مدنی جهتدن ده فرقلی اینکیشاف یولو کئچمیشدیر. خوصوصیله دیل مسله‌سینده بو فرق داها قاباریق شکیلده اؤزونو گؤستریر. ایراندا پهلوی‌لرین حاکیمیته گلیشیندن (1925) سونرا آذربایجان دیلینه قویولان قاداغالار، بو دیلده تحصیل سیستمی‌نین اولماماسی و تحصیلین یالنیز بیر دیل - فارس دیلی اساسیندا آپاریلماسی، تورکجه کیتابلارین نشرینه، مطبوعات و تلویزیون فعالیتینه گؤستریلن تضییقلر نتیجه‌سینده بو دیلین فوُنکسیوناللیغی(ایشلَوسل‌لیگی) آزالمیش، ادبی دیل نورمالاری اینکیشاف ائتمه‌میش، ساده‌جه شیفاهی شکیلده، دانیشیق دیلی سویه‌سینده قالمیشدیر. دؤولت طرفیندن محدود سایدا حاضیرلانان رادیو و تلویزیون پروقراملاریندا ایشلنن آذربایجان دیلی ایسه دیلی بیلمه‌ین آپاریجیلار طرفیندن قرامِر باخیمدان پوزولموش حالدا خالقا چاتدیریلیر. تحصیلده گئری قالماماق، ائلجه ده فارس‌دیللی همیاشیدلاری طرفیندن اله سالینماماق اوچون ائوده مجبوراً فارس دیلینده دیندیریلن آذربایجانلی اوشاقلار آنا دیللرینی ان آزیندان آتا-آنالاری‌نین دانیشدیغی سویه‌ده ده بیلمیرلر. نتیجه‌ده خالق آراسیندا فارس دیلی ایله قاریشیق شکیلده ایشلنن آذربایجان تورکجه‌سی فعللری چیخماق شرطیله، دئمک اولار کی، یاد سؤزلردن عیبارتدیر. بو حال کندلرله موقاییسه‌ده بؤیوک شهرلرده یاشایان آذربایجانلیلار، خوصوصیله عالی تحصیللیلر آراسیندا داها چوخ حیس اولونور. 


آردینی اوخو/ Ardını oxu

آچار سؤزلر : آنادیلی,

محمدامین بوغرانین یاشاییشی و دوغو تورکیستانین موستقیل‌لیگی اوغروندا آپاردیغی موباریزه‌لر

+0 بگندیم

محمدامین بوغرانین یاشاییشی و دوغو تورکیستانین موستقیل‌لیگی اوغروندا آپاردیغی موباریزه‌لر

محمدامین بوغرا ( 1901 خوْتن- 1965 تورکیه)، اویغور سیاستچی و یازیچیسی، دوغو تورکیستان ایسلام جومهوریتی‌نین قوروجوسو و ایلک جومهور باشقانی‌ ایدی.

گیریش

   محمد امین بوغرا، 1901-جی ایلده دوغو تورکیستا‌نین خوتن شهرینده سایقین بیرعاییله‌ده دونیایا گلدی. بؤلگه‌‌نین ساییلمیش دین عالیملریندن اولان آتاسی پیرعابدین حاجینی کیچیک یاشدایکن ایتیردی. دؤرد قارداش و ایکی باجیسییلا بیرلیکده آناسی سکینه بانو خانیمین تربیه‌سی آلتیندا بؤیودو. سکینه بانو خانیم ایسه، 1863-جو ایلده خوتن بؤلگه‌سینده موستقیل خوتن خانلیغینی قورموش اولان عبدالرحمان پاشا‌نین 2. گؤبکدن نوه‌سیدیر. 9 یاشیندا خوتن‌ده ایلک تحصیلینی آلارکن 10 یاشیندا آناسینی ایتیردی و عمیسی‌نین حیمایه‌سینه گیردی. 22 یاشیندا ایسه قاراقاش ناحیه‌سینده‌کی او دؤورون مشهور مدرسه‌لرینده یوکسک دین تحصیلینی عرب و فارس دیللرینده تاماملادی. 1922-1930 ایللری آراسیندا خوتن و قاراقاش ناحیه‌لرینده تفسیر و حدیث مؤوضولاریندا موعلّیم اولاراق وظیفه یئرینه یئتیردی. 
   محمدامین بوغرا یوکسک علمی و ناطیق‌لیک قابیلیتیندن اؤتری قیسا زاماندا بؤلگه‌ده اون قازاندی. اویغور تورکلری طرفیندن حؤرمتلی و نوفوزلو دین آداملارینا وئریلن حضرتیم عونوانییلا خاطیرلاندی. گونوموزه قدر محمد امین بوغرا، دوغو تورکیستاندا محمد امین حضرتیم اولاراق یاد ائدیلیر. گنج یاشدایکن عربجه و فارسجا دیللرینده شعرلر یازماغا باشلامیشدی. او دؤورلرده دوغو تورکیستاندا یئنی- یئنی اینکیشافا باشلایان تحصیلده موعاصیرلشمه فعالیتلرینه آکتیو اولاراق قاتیلدی. حتّی اؤزو ده تورکیه‌دن گلن موعلّیملردن بیر مودّت موعاصیر علم تربیه‌سی آلمیشدی. 
   محمد امین بوغرا، گنج موعلّیم و طلبه‌لری تشکیلاتلاندیریب وطنینی ایشغال ائدن چین حاکیمیتی‌نین دهشت وئریجی ظولم و باسقیلارینا قارشی چاره‌لر آختاردی. چین ایشغالچیلاری‌نین ظولمو حددن آشماقدا ایدی. اویغور تورکلری ان ساده اینسان حاقلاریندان بئله محروم ائدیلمیشدیلر. اصلینده چوخ ضرر چکمیش وضعیتده اولان اکینچیلر و اصنافلار آغیر وئرگیلردن باشقا چین اوردوسونا و بیگلره (چینلی بوروکراتلارا) "آلوانگ سئلیک" آدییلا خراجلیق اؤده‌مک مجبوریتینده ایدیلر. بو حاقسیزلیغا قارشی یوکسلن سسلر درحال قانلی بیر شکیلده سوسدورولوردو. 



آردینی اوخو/ Ardını oxu

آچار سؤزلر : تورک دونیاسی,

ایران تحصیل سیستئمینده آنا دیلی مسله‌سی

+0 بگندیم
ایران تحصیل سیستئمینده آنا دیلی مسله‌سی 
شاهنیسه روستمووا 

گیریش 
تحصیل واسیطه‌سیله هر بیر خالق میلّی و معنوی دَیرلرینی یاشاداراق اینکیشاف ائتدیریر. گوجلو دؤولتچیلیگین یارانماسی و قورونماسی اوچون لازیم اولان میلّی شوعور محض تحصیل نتیجه‌سینده فورمالاشیر، قووّتله‌نیر. لاکین تحصیل سیستئمی میلّتین اؤز آنا دیلی و میلّی-معنوی دَیرلری اساسیندا فورمالاشدیقدا میلّی شوعورون اینکیشافینا تکان وئریر. اؤز آنا دیلینده تحصیل آلمایان بیر خالقین میلّی کیملیگینی یاشاتماسی و میلّی مدنیتینی اینکیشاف ائتدیرمه‌سی حلّی چتین اولان مسله‌لردندیر. 
چوخ میلّتلی اؤلکه‌لرده تحصیل سیستئمی مسله‌سی فرقلیدیر. بو اؤلکه‌لرین بعضیسی ائتنیک فرقلیلیکلری، چوخ دیللی‌لیگی قبول ائدیر و تحصیل سیستئملرینی بو دَیرلر اساسیندا قورور (کانادا ایکی دیللی، بئلژیک اوچ‌دیللی، سوئد ایکی دیللی). بعضی دؤولتلر ایسه میلّی چئشیدلی‌لیگی مؤوجود قورولوشا قارشی تهدید کیمی گؤرور. بئله دؤولتلر تحصیل سیستئمینی تک دیل، تک ائتنیک اساسیندا قورور،"واحید دؤولت، واحید میلّت، واحید دیل" آدی آلتیندا اؤلکه‌ده‌کی دیگر خالقلاری آسیمیلاسیون ائتمگه چالیشیر. بو باخیمدان، قونشو ایرانی میثال گؤسترمک اولار. چاغداش ایراندا، پهلویلر دؤورونده اولدوغو کیمی، تحصیل سیستئمی فارسلاشماغا و ایرانچیلیغا خیدمت اساسیندا قورولموشدور.
حالبوکی ایران مودئرن دؤولتلرین تجروبه‌سیندن فایدالانان قونشو افغانیستان و عراق کیمی چوخ میلّتلی اؤلکه‌لردن اؤرنک آلا بیلر. عراقین 30 ژانویه 2005-جی ایل تاریخینده رئفئرئندوما وئریلن یئنی آنایاساسی‌‌نین 3 و 4-جو مادّه‌لرینده عراقین موختلیف ائتنیکلر، دینلر، مذهبلردن تشکیل اولوندوغو، عربجه‌‌نین و کوردجه‌‌نین عراقین رسمی دیللری اولماسی قئید اولونور. آنایاسا‌نین بو مادّه‌لرینه اساساً، غئیری-عرب منشالی عراقلیلارین اؤولادلاری‌نین اؤزل و یا دؤولت تحصیل اورقانلاریندا اؤز آنا دیللرینده (تورکمانجا، سوریانیجه، ائرمنیجه) تحصیل آلماق حوقوقلاری وار. 2014-جو ایل ژانویه‌نین 7-ده عراق مجلیسی سس چوخلوغو ایله عرب دیلی ایله یاناشی، کورد دیلینی رسمی دیل کیمی تانیدی. ائلجه ده افغانیستان آنایاساسی‌‌نین 16-جی مادّه‌سینده دئییلیر: "پشتو  و دری دیللری دؤولتین رسمی دیللریدیر. جمعیتین اکثریتی‌نین اؤزبکجه، تورکمنجه و یا بلوچجا دانیشدیغی بؤلگه‌لرده بو دیللر 3-جو رسمی دیل کیمی قبول اولونور". آنایاسا‌نین 43-جو مادّه‌سینده ایسه افغانیستان دؤولتی‌نین ائتنیکلرین آنا دیلینده تحصیل آلماسی اوچون لازیمی شراییط یاراتماسی‌نین ضروری‌لیگی قئید اولونموشدور(24).


آردینی اوخو/ Ardını oxu

آچار سؤزلر : دیل, آذربایجان, آنادیلی,

میدال آلان ائششک / عزیز نسین

+0 بگندیم

میدال آلان ائششک

عزیز نسین

کؤچورن: عباس ائلچین

اوّل زامان ایچینده، قلبیر سامان ایچینده، دوه دللک‌لیک ائدیر اسکی حامام ایچینده، مملکتده بیر پادشاه وارمیش. تانری گؤسترمه‌سین، آنلادیلماز بیر قیتلیق باش گؤسترمیش. بیر زامانلار یئدیگی قارشیسیندا، یئمه‌دیگی آردیندا، بیر الی یاغدا بیر الی بالدا اولان اینسانلار، بیر پارچا قورو چؤره‌یه مؤحتاج اولموشلار. 
پادشاه باخمیش کی قیتلیق خالقی قیریب کئچیره‌جک، بونو اؤنله‌ییجی بیر چیخیش یول آختارمیش. سونوندا، مملکتین دؤرد بوجاغینا، کوچه-کوچه،جارچیلار سالمیش. جارچیلار پادشاه فرمانینی بئله قیشقیریرمیشلار: 
- ائی اهالی!.. ائشیتدیک ائشیتمه‌دیک دئمه‌یین!... هر کیمین دؤولته بیر خیدمتی، وطنه بیر فایدالیغی اولموشسا، قاچیب سارایا گلسین! پادشاهیمیز، افندیمیز اونلارا میداللار وئره‌جک!.. 
اینسانلار، آجلیغی، یوخلوغو، دردی، بورجو، خرجی اونودوب، پادشاهدان میدال آلماق سئوداسینا دوشموشلر. 



آردینی اوخو/ Ardını oxu

موسلمان تورکلرده شامانیزم قالیقلاری

+0 بگندیم

موسلمان تورکلرده شامانیزم قالیقلاری

عبدالقادر اینان

کؤچورن: عباس ائلچین

خوراسان و گورگان تورکلری‌نین، یعنی ایران-توران حودودونداکی تورکلرین ایسلام اوردولارییلا خلیفه عمر زاما‌نیندا تماسدا اولدیقلارینا دایر خبرلر واردیر. طبری‌نین نقل ائتدیگی بیر روایته گؤره گورگان بیگی اولان تورک صول ایله عرب سرکرده‌سی سوید ابن مقرن (قاهیره 1939 نشری، سُوِید، جوزء 3 ص. 233)  هیجرتین 18. ایلینده (م. 639) بیر موقاویله باغلامیشدیلار. (طبری، لیدئن چاپی ص. 658). بو روایت دوغرو ایسه تورکلرله عربلرین قارشیلاشمالاری قادیسیه ظفریندن ایکی ایل سونرا و نهاوند ظفریندن دؤرد ایل اؤنجه اولموشدور. خوراسانداکی تورک بیگلریندن نیزک تارخان و توخاریستانداکی قارلوق یابغوسو عرب اوردولارییلا هیجرتین 31. ایلیندن اعتیباراً بعضاً ووروشدولار، بعضاً ده باریشدیلار. نهایت، حجّاج‌ین و اونو سرکرده‌لریندن قُتَیبه‌نین سرت و مرحمتسیز سیاستلری خوراساندا گووه‌نی تأمین ائتدی. عربلر ماورالنهره گیردیلر. بوخارا و سمرقند فتح ائدیلدی. قُتَیبه‌نین موظفر اوردولاری هیجرتین 95 (م. 713) ایلینده فرغانا و داشکند اوزرینه گئتدی. بوخارادا بیر بوتخانا مسجیده چئوریلدی.
ایسلام اوردولارییلا ایلک تماسا گلن تورکلر زردوشت، بودا، مانی و قیسماً نسطوری مسیحی دینینده ایدیلر. [1] ایسلام دینی بونلار آراسیندا چوخ یاواش یئرلشیردی. بوخارا و سمرقند فتحیندن سونرا عربلر، کیچیک تورک بیگلیکلری ایله دئییل، بلکه بؤیوک تورک خاقانلیغی اوردولارییلا قارشیلاشدیلار. بو تورکلر شامانیست ایدیلر. دوغو کؤک تورک (گؤک‌تورک) اوردوسو ایسلام طرفیندن فتح ائدیلن سوغد اؤلکه‌سینه، یعنی سمرقند چئوره‌سینه گیردیلر. اورخون یازیتلاریندا بو اولای ذیکر ائدیلمکده‌دیر. باتی کؤک تورک (تورگَش) خاقانی سوْلوُ ایسلام اوردولارینا اوزون مودّت، هیجرتین 119. ایلینه قدر، موقاویمت گؤستردی. [2] عربلر بو خاقانا ابومزاحم، یعنی " ووران اؤکوز" ،لقبینی تاخدیلار. 
هیجرتین 3. عصرینده ماورالنهر ایسلام مملکتی اولدو. فرغانادا و آشاغی سیردریا بویلاریندا موسلمان تورکلر چوخالدی. بونونلا بیرلیکده ایسلامیتین تورکلر آراسیندا یاییلماسی آنجاق هیجرتین 4. عصرینده اولدو. 
ابن فضلان، هیجرتین 310. ایلینده، تورک بولغار خانلیغینا گئدرکن قالابالیق اوغوز بویلاری و باشقیرد تورکلری ایچیندن کئچمیش، بونلارین یاشاییشلارینا، عنعنه و عادتلرینه دایر موفصّل معلومات وئرمیشدی. [3] اونون توصیفینه گؤره اوغوزلار و باشقیردلار شامانیست ایدیلر. اؤلولر کولتو، سو کولتو، دفن و یوغ (ماتم) تؤرنلری عئینیله 8. عصرده‌کی کؤک تورکلرده‌کی کیمی ایدی. بونونلا بیرلیکده ایسلام دینی تاثیری آلتینا گیرمیش اولوردولار. موسلمانلارا خوش گؤرونمک اوچون کلمه‌‌ شهادتی سؤیله‌ییردیلر، "بیر تانری" دئییردیلر. آشاغی سیردریا حؤوضه‌سینده ایسلام سورعتله یاییلماقدا ایدی، سلجوق سوباشی بو شامانیست سویداشلاریندان آیریلیب موسلمانلارا قاتیلدی، اونون نوه‌لری زاما‌نیندا بوتون اوغوزلار موسلمان ساییلدی. 
ابن فضلان‌ین سیاحتیندن 30-40 ایل سونرا قاراخانلیلار دؤولتی بیردن-بیره تورک ایسلام دؤولتی اولاراق مئیدانا چیخدی. منکیبه‌یه گؤره قاراخانلیلاردان ایلک موسلمان اولان خاقان ساتوق بوغراخان ایدی (وفاتی 955). روایته گؤره اونون زاما‌نیندا ایکی یوز مین چادیر تورک خالقی موسلمان اولموش ایمیش. هر حالدا بو تورکلر آراسیندا ایسلام مورشید و داعیلری چوخدان بری فعالیتده اولموش اولسالار گرک. خوصوصیله اموی‌لر سلطنتینه دوشمن اولان پارتیلر، تورکلرین یاردیمینا گووه‌نیردیلر. بو یئنی موسلمان تورکلرین چوخو شوبهه‌سیز کی شامانیستلردن ایدی. بودیست و مسیحی تورکلرین تئیمور دؤورونه قدر موقاویمت گؤستردیکلری معلومدور. 
بو گون تورک میلتی‌نین یوزده دوخسانی موسلماندیر. بونلارین هامیسی عئینی تاریخده موسلمان اولموش دئییلدیرلر. حتّی عئینی قؤوم اولان اوغوزلارین تامامیله ایسلاملاشماسی ایکی عصر بویونجا داوام ائتمیشدیر. قیپچاق چؤللری‌نین ایسلاملاشماسی 9. عصردن 14. عصر باشلارینا قدر سورموشدور. 



آردینی اوخو/ Ardını oxu

آچار سؤزلر : تورک دونیاسی,

خطیب تبریزی‌نین یاشاییشی و یارادیجیلیغی

+0 بگندیم

خطیب تبریزی‌نین یاشاییشی و یارادیجیلیغی

یاشاییشی

داهی آذربایجان عالیمی، ادبیاتشوناس، دیلچی، شاعیر و شرح اوستاسی، عرب عالیملری‌نین "ادبیات، صرف و نحو علملری‌نین باشچیسی" ،"مودریک شئیخ، عرب علملری‌نین رهبری، ادبیاتشوناسلیغین بایراقداری، حیکمت قایناغی" ،"بوتون ادبیاتشوناسلارین رهبری" آدلاندیردیغی، هابئله آکادمیک حمید آراسلی طرفیندن "11.عصرده آذربایجان تورکلری‌نین یئتیردیگی ان بؤیوک شخصیّت"- دئیه یوکسک قییمتلندیریلن یحیی بن علی خطیب تبریزی 1030-جو ایلده تبریز شهرینده دوغولموشدور. اونون اوشاقلیق و یئنی‌یئتمه‌لیک ایللری باره‌ده هئچ نه معلوم دئییلدیر. سالنامه‌چیلر خطیبین ترجومه‌یی-حالینی اونون سوریه‌ده‌کی مُعَرةُ النعمان شهرینه گلمه‌سیندن سونرا تصویر ائدیرلر.



آردینی اوخو/ Ardını oxu

آذربایجان / جلیل محمدقولوزاده

+0 بگندیم

آذربایجان

جلیل محمدقولوزاده

.........سؤز آذربایجان وطنیمین اوستونده‌دیر. بعضی واخت اوتورورام و پاپاغیمی قاباغیما قویوب فیکره گئدیرم، خیالاتا جومورام، اؤزومدن سوروشورام کی:

– منیم آنام کیمدیر؟ اؤز-اؤزومه ده جاواب وئریرم کی: – منیم آنام رحمتلیک زؤهره بانو باجی ایدی. – دیلیم نه دیلدی؟ – آذربایجان دیلی! – یعنی وطنیم هارادیر؟ – آذربایجان ویلایتیدیر. دئمک، چونکی دیلیمین آدی تورک-آذربایجان دیلیدیر، بئله معلوم اولور کی، وطنیم ده آذربایجان ویلایتیدیر. – هارادیر آذربایجان؟ – آذربایجانین چوخ حیصه‌سی ایراندادیر کی، مرکزی عیبارت اولسون تبریز شهریندن؛ قالان حیصه‌لری ده گیلاندان دوتوب قدیم روسیه حؤکومتی ایله عوثمانلی حؤکومتی داخیللرینده‌دیر.......



آردینی اوخو/ Ardını oxu