+0 بگندیم
ابن خلدون فلسفه‌سینده دؤولتین سوقوط سببلری
مراد حسنوو
اورتا عصر ایسلام فلسفه‌سی فلسفه تاریخینه بیر چوخ بؤیوک شخصیتلر بخش ائدیب. ابن عربی، فخرالدین رازی، ابن سینا، ابن رُشد، ابونصر فارابی، ابن خلدون و سایره کیمی شخصلر بونا میثال اولا بیلر. بو موتفکّیرلر ایچریسینده ابن خلدونون اؤزونه‌مخصوص یئری واردیر. ایستر حیات فعالیتی، ایسترسه ده علمه وئردیگی تؤحفه باخیمیندان ابن خلدون هر زامان دیقّت مرکزینده اولوب.
تام آدی ابو زید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون حَضرَمی اولان فیلوسوف 27 مای 1332-جی ایلده ایندیکی تونیس اراضیسینده آنادان اولوب. حیاتی‌نین بؤیوک حیصه‌سی شیمالی آفریقادا کئچدیگی اوچون "ال-مغربی" ،تونیس‌ده دوغولدوغو اوچون ایسه "ال-تونسی" لقبلری ایله تا‌نینمیشدیر.
او، فرقلی زامانلاردا اندلوس، تونیس، میصیر و مراکش کیمی اؤلکه‌لرین اراضیسینده او زامانلار مؤوجود اولان دؤولتلرده یوکسک وظیفه‌لر توتموش، اوزون ایللر سیاستله مشغول اولموشدور. باباسی اؤز نوه‌سی‌نین سارای وظیفه‌لرینده چالیشماسینا قارشی اولوب. او، ابن خلدونون دا آتاسی کیمی موعلیملیکله مشغول اولماسینی آرزو ائدیردی. چونکی سارایدا موعیّن وظیفه توتماغین نه قدر تهلوکه‌لی اولدوغونو اؤز تجروبه‌سینه اساساً موعین ائتمیشدی. بونا باخمایاراق، ابن خلدون تحصیلینی تاماملادیقدان سونرا حفصی ساراییندا سولطان ابو اسحاق ابراهیم المستنسیرین میرزه‌سی اولدو.
کیچیک دتاللار نظره آلینماسا، 1406-جی ایلده قاهیره‌ده وفات ائدن فیلوسوفون حیاتی ایکی حیصه‌ده تدقیق ائدیله بیلر و بو ایکی حیصه بیر-بیریندن تام معناسی ایله فرقله‌نیر. قیرخ بئش یاشیندا ابن سلام قالاسینا یئرلشنه قدر حیاتی سیاست و ایداره‌چیلیک قایغیلاری ایچریسینده کئچن ابن خلدون، حیاتی‌نین ایکینجی مرحله‌سینده سیاسی هرج-مرجلیکدن اوزاقلاشاراق اؤزونو علم-عیرفانا حصر ائتمیشدی. بعضی منبعلره گؤره، ابن خلدون سیاست ساحه‌سینده فورصتجیل، اعتیبارسیز، حیلهگر اینسان اولوب. او، دفعه‌لرله سارای (دؤولت) چئوریلیشلرینه قاریشمیش، بعضاً ایسه بو چئوریلیشلرین اساس تشکیلاتچیسی اولموشدو. لاکین علم و عیرفان ساحه‌سینده اورتایا چیخاردیغی موکمّل اثرلری و فیکیرلری ایله فلسفه تاریخینده، همچنین اینسانلارین یادداشیندا درین ایزلر قویدو.
اورتا عصرلرده غربده حؤکم سورن کیلیسا حاکیمیتی فلسفه‌‌نین اینکیشافینا جیدی تاثیر گؤستریردی. بئله بیر دؤورده مسیحی موتفکّیرلرین اکثریتی فلسفی مؤوضولارا دینی باخیمدان نظر یئتیردیکلری حالدا، ابن خلدون، دئمک اولار کی، ماتریالیست دوشونجه طرزی ایله حادیثه‌لری دَیرلندیرمیشدی [5]. او، ایسلام علملری ایله یاناشی، طبیعی و ایجتیماعی علملر باره‌سینده ده دؤورونه چاتان هر مؤوضودا اهمیتلی تحلیل‌لر آپارمیشدی.
ابن خلدونون علمی-فلسفی فیکیرلری‌نین جمع اولدوغو "مقدمه"اثری یئددی جیلددن عیبارت اولان "کیتاب العبر" و یا "عبر" آدلانان تاریخی اثری‌نین گیریش حیصه‌سی و بیرینجی جیلدیدیر. بو اثرده ایسلام علملری‌نین اینکیشافی‌نین یئکونلاری، همچنین اؤزونون تاریخه دایر نظری یاناشماسی شرح ائدیلیر. ابن خلدون بشریت تاریخی‌نین حادیثه‌لری‌نین آردیجیل‌لیغینی سوسیولوژی باخیمدان نظردن کئچیریر، کؤچری و اوتوراق حیات طرزلری آراسینداکی ضیدیّتی گؤستریر، قیدایا، ائوه و تهلوکه‌سیزلیگه اولان سوسیال و سیاسی طلباتین منشأیینی و اینکیشافینی آچیقلاییر، دؤولتلرین عمله گلمه‌سی و اینکیشافی‌نین اساسیندا دوران عیرقی و میلّی حرکت‌وئریجی قووّه‌لری تحلیل ائدیر، موختلیف نؤوع سیاسی اینستیتوتلاری دیقّتله موعینلشدیره‌رک اونلارین اینکیشافی‌نین، سوقوطونون و محو اولماسی‌نین سببلرینی آیدینلاشدیریردی [4].
ابن خلدونون مشهور "مقدمه" ("گیریش") اثرینده دؤولت و سیاست حاقّیندا نظریه‌سی‌نین فرقلندیریجی خوصوصیتی اوندان عیبارت ایدی کی، عومومی تاریخی-سوسیولوژی تحلیلین واسیطه‌سیله دؤولتله باغلی فلسفی و حوقوقی یاناشمالاری بیرلشدیرمیشدی. ابن خلدونا گؤره، هر بیر دؤولتین عؤمرو وار. بوتون دؤولتلر حیاتلارینی تاماملادیقدان سونرا موطلق سوقوط ائده‌جکلر. ابن خلدونا گؤره، بو حیات مودّت 120 ایلدن عیبارتدیر، لاکین بعضی دؤولتلر بو مودّتدن تئز، یاخود گئج سوقوطا اوغرایا بیلرلر. ابن خلدون بو مودّتی اینسان عؤمرو ایله ایضاح ائدیر و دؤولتین عؤمرونون ده اینسان عؤمروندن فرقلی اولمایاجاغینی ایدیعا ائدیر. دؤولتین عؤمرونون اوچ نسیلدن عیبارت اولدوغونو دئین موتفکّیر هر نسیلده 40 ایل زامان کسیگی‌نین اولدوغونو ایره‌لی سورور. بورادان ابن خلدون بئله بیر فیکره گلیر کی، ایستر ایداره ائدنلر، ایسترسه ده تبعه‌لر طبیعی اولان دؤولتین بو عؤمرونون سونوندا اونون سوقوطونو انگلله‌یه بیلمزلر.
طبیعی اولاراق، بیز بیر دؤولتین سوقوط سببلرینی دیگر دؤولتلرین ده سوقوطونا سبب کیمی گؤستره بیلمه‌ریک. بیر دؤولتی محوه آپاران سببلر باشقا دؤولت اوچون کئچرلی اولمایا بیلر. ابن خالدونا گؤره، بیز ساده‌جه دؤولتلری سوقوطا آپاران بعضی اورتاق جهتلری گؤستره بیلریک.
ایلکین اولاراق، ابن خلدون سوقوطون سببی کیمی "عصبیّه"نین – همرأی‌لیگین ضعیفله‌مه‌سینی گؤستریر. اونون فیکرینجه، دؤولتین قورولماسیندا عصبیّه نه قدر موهوم رول اویناییرسا، سوقوطا اوغراماسیندا دا عئینی درجه‌ده اؤنملیدیر. سوقوط آ‌نینا یاخینلاشان دؤولتده عصبیّه ضعیفله‌میش اولور. عصبیّه‌‌نین ضعیفله‌مه‌سی ایلکین اولاراق حؤکمدارلا تبعه آراسیندا اولان موناسیبتده اورتایا چیخیر. حؤکمدار-تبعه علاقه‌سینده حؤکمدار تبعه‌سینی "دوشمن" اولاراق گؤرمگه باشلاییر، اوندان قاچیر، چونکی یانلیش داورانیشلارا یول وئرمیشدیر. تبعه‌سی ایله موناسیبتی بو شکیلده کورلانان حؤکمدار یالنیزلیغا دوچار اولور و گوونه‌جک باشقا یئری قالمادیغی اوچون اوردویا یؤنه‌لیر. اوردو اونو پول قارشیلیغیندا قورویا بیلر. لاکین بو قورونما دا اوزون مودّت داوام ائتمیر. بیر گون اوردو دا امرلره ایطاعت ائتمه‌مگه و قاریشیقلیق یاراتماغا باشلاییر. اوردو اونا وئریلن صلاحیتلردن سوء-ایستیفاده ائتمگه باشلاییر، بو فعالیته تبعه‌دن ده قوشولانلار اولور. مادّی منفعتینی فیکیرلشن بیر چوخ اینسان دا بو فعالیته قوشولور. ابن خلدون قئید ائدیر کی، اوردونون بو وضعیته گلمه‌سینه تعجّوب ائتمه‌مه‌لی‌ییک. اوردونو یالنیز مادّی جهتدن تأمین ائدن حؤکمدار اوردونون روحونو دویورمادیغینا گؤره اوردونون دا عصبیّه‌سی ایتمیش اولور. حتّی حؤکمدار بیلمه‌یرکدن عصبیّه‌‌نین ضعیفله‌مه‌سینه سبب اولا بیلر. عصبیّه ضعیفله‌دیکده ایسه دؤولت یاواش-یاواش چؤکوشه گئدیر، اونون آردینجا ایسه سوقوطا اوغراییر.
دؤولتی سوقوطا آپاران دیگر اساس سبب کیمی ابن خلدون دؤولت آداملاری‌نین ظولمونو گؤستریر. حؤکمدار ایله تبعه آراسینداکی اوچوروم درینلشدیکجه، اوسته‌لیک، ایداره‌چیلرین ظولمو ده آرتدیقدا دؤولتین سوقوطونون ایلک ایشارتیلاری گؤرونمگه باشلاییر.
دؤولتین هر یئرینده ساختا ایداره‌چیلرین مؤوجود اولدوغونو سؤیله‌ین ابن خلدون حؤکمدارین اطرافینا ساختا دوستلار توپلادیغینی ایدیعا ائدیر. بو ساختا اینسانلار ایسه تکجه مادّیاتی دوشوندوکلریندن دؤولت خزینه‌سی بوشالاندا تبعه‌یه یوکله‌نیرلر. بونون اوچون وئرگیلر بیر نئچه دفعه آرتیریلیر، لاکین آرتیم قراری وئریلن واخت تبعه‌‌نین فیکری نظره آلینمیر. یوکسک وئرگیلرین آلتیندا ازیلن تبعه هئچ واخت اعتیراض ائده بیلمیر، چونکی تبعه‌‌نین اعتیراض ائتمه‌سی جینایت حساب اولونور. دؤولتین هر یئرینده ظولم داوام ائتدیگی واخت تبعه‌لردن زورلا، یاخود دیگر یوللارلا الده ائدیلن گلیرلره گؤره مأمورلار آراسیندا قیسقانجلیق حیسّی و چکیشمه‌لر یارانیر. حتّی بو چکیشمه‌لر حؤکمدارا شیکایت حدّینه قدر قالخیر. شیکایتلرین چوخالماسی مأمورلارین ثروتلری‌نین اللریندن آلینماسی ایله نتیجه‌له‌نیر، لاکین بو وضعیتده کیمین حاقلی، کیمین حاقسیز اولدوغونو موعیّن ائتمک چتینلشیر. بئله اولدوغو حالدا، دؤولتین هئچ بیر قورومو ساغلام شکیلده ایشله‌یه بیلمز. تبعه ایسه دؤولته قارشی اولان اینامینی و سئوگیسینی ایتیرمیش اولور. بئله بیر وضعیته دوچار اولان دؤولت ایچدن و یاخود کناردان گلن ان خیردا تهلوکه قارشیسیندا موقاویمت گؤستره بیلمز.
ابن خلدونا گؤره، دؤولتین سوقوطونون اساس سببلریندن بیری ده مالیّه سیستمی‌نین پوزولماسیدیر. او، مالیّه سیستمی‌نین پوزولماسینا سبب کیمی ده ایداره‌چیلرین مسئولیت‌سیزلیگینی، ساوادسیزلیغینی گؤستریر. ابن خلدون بیلدیریر کی،اگر مالیّه سیستمی‌نین پوزولماسینا قارشی واختیندا دوزگون تدبیرلر گؤرولمه‌سه،دؤولتین سوقوطوندا ان اؤنملی مسله‌یه چئوریلر. دؤولت قوروملاری‌نین داواملی اولماسی و اوردونون بیرلیگی‌نین قورونماسی اوچون مالیّه اؤنملیدیر. مالیّه ایسه دؤیوشلردن و تبعه‌لردن آلینان وئرگیلر سایه‌سینده تأمین اولونور. دؤولت سون چاغلارینی یاشادیقدا ایسه دؤیوشلردن غنیمت الده ائده بیلمیر، حتّی اؤز غنیمتینی ایتیریر. دوشمن دؤولت غنیمتی قازاندیقدا ایسه دؤولت بودجه‌سینی تبعه‌دن آلینان وئرگی سایه‌سینده فورماشلاشدیریر. تبعه‌لرین وئردیگی بو وئرگیلر مأمورلار طرفیندن منیمسه‌نیلدیکده ایسه دؤولت تبعه‌لرین اوزرینه داها آغیر وئرگیلر قویماغا باشلاییر. "دؤولت چؤکمگه باشلایاندا بازاردا ساتیلان هر شئیدن وئرگی آلینیر" [7]. وئرگیلرین آغیرلاشماسی تبعه‌‌نین یاشاییشینا جیدی تاثیر گؤستریر و ایقتیصادی سیستمین اینکیشافینی لنگیدیر. حالبوکی دؤولتین ایلک دؤنملرینده حؤکمدار تبعه‌سی‌نین مال، یاخود ثروتینه گؤز دیکمیر.
ایقتیصادی سیستمین پوزولماغا باشلاماسیندان اعتیباراً دؤولت داخیلدن و خاریجدن ضعیفله‌ییر. حتّی دیگر دؤولتلردن بورج آلماغا باشلاییر. بو دا تبعه‌لر اوزرینده منفی تاثیر یارادیر. دیگر طرفدن، ایداره ائدنلرین، داها دقیق دئسک، مأمورلارین وضعیتدن سوء-ایستیفاده ائتمه‌سی تبعه‌ده دؤولته قارشی اولان گووه‌نی سارسیدیر. دؤولتین نظارت آپاراتی‌نین ضعیفله‌مه‌سی پیس نیّتلی موعیّن اینسانلار اوچون مونبیت شراییط یارادیر. بئله بیر زاماندا سَلَمچیلر، دللاللار و باشقالاری اورتایا چیخاراق دؤولت خزینه‌سینه گؤز دیکیرلر. اوسته‌لیک، بو اینسانلارین چوخو دؤولتین یوکسک وظیفه‌لرینده یئر توتموش اولورلار.
دؤولت خزینه‌سینه گؤز دیکن بو شخصلر گئتدیکجه اوردونون مالیّه‌سینه ده گؤز دیکمگه باشلاییرلار. "اوردویا آیریلان مالیّه‌نی اؤز آرزو و شهوتلرینه صرف ائدیرلر" [2].اوردو ایسه مالیّه‌سیز ایشله‌مز، چونکی زامان-زامان اوغروندا ووروشدوغو عالی دَیرلری ده ایتیرمیشدیر. باشی‌بوش قالان اوردو دا گوجونو، قووّتینی تبعه اوزرینده سیناییر، اونلارا ایشگنجه وئریر، اؤلدورور و ثروتینی تالاییر. بو وضعیتدن ناراضی قالان اهالی ده اعتیراض ائتمگین معناسیز اولدوغونو گؤروب، اوردویا قارشی گلیر و زوراکی وضعیت یارانیر. چتین وضعیتده قالان تبعه‌‌نین ایکی چیخیش یولو واردیر: یا اؤله‌جک یا دا اؤلدورمک مجبوریتینده قالاجاق.
بئله بیر وضعیتده ایجتیماعی حیاتین نیظامی پوزولموش اولاجاق. ایجتیماعی حیات ایسه دؤولت ایله سیخ باغلیدیر. " دؤولت ایله ایجتیماعی حیات بیر-بیریندن آیریلمایان بیر وارلیق اولدوغو اوچون بیری‌نین نیظامی پوزولدوقدا دیگری‌نین ده نیظامی پوزولدوغو کیمی، بیری‌نین یوخ اولماسی دیگری‌نین ده یوخ اولماسینا سبب اولور" [7].
گؤردوگوموز کیمی مالیّه سیستمی‌نین پوزولماغی دؤولتین دیگر قوروملارینا دا جیدی تاثیر گؤستریر. ابن خلدون-ون فیکرینجه، اصلینده، بونلارین اورتایا چیخما سببی عصبیّه‌‌نین پوزولماغیدیر. عصبیّه قووّتلی اولدوقدا بوتون دؤولت قوروملاری ساغلام شکیلده فعالیت گؤستریر. دئمه‌لی، بو قوروملار عصبیّه‌‌نین ضعیفله‌مه‌سینده اورتایا چیخاراق، دؤولتین سوقوطوندا بؤیوک رول اویناییرلار.
بو گون بیر چوخ مؤلیفلر ابن خلدونون "دؤولت نظریّه‌سی"-نه قارشی چیخیرلار. دؤولتلرین عؤمورلری‌نین دقیق شکیلده سؤیله‌نیلمه‌سی‌نین مومکون اولمادیغینی ایره‌لی سورورلر. حالبوکی ابن خلدون دؤولتین عؤمرونون 120 ایل اولدوغونو، بو مودّتدن داها اوزون یاشایاجاق دؤولتین اولمایاجاغینی ایدیعا ائدیردی. ابن خلدونون ایصرارلا 120 ایلین اوزرینده دایانماسی‌نین سببی اونون یاشادیغی دؤورده دؤولتلرین محض بو مودّت عرضینده یاشادیقلاری اولا بیلر.
دؤولتی قوران گوجون عصبیّه اولدوغونو سؤیله‌ین ابن خلدون اونون داغیلماسیندا دا عصبیّه‌‌نین واجیب رول اوینادیغینی قئید ائدیر. بو فیکرینی داوام ائتدیرن موتفکّیر اونو دا قئید ائدیر کی، دؤولتلر هئچ واخت عصبیّه‌‌نین جانلی و دیری قالماسینی تأمین ائده بیلمه‌یه‌جکلر. ابن خلدون عصبیّه‌‌نین ضعیفله‌مه‌سینده مدنی‌لشمه‌نین بؤیوک رول اوینادیغینی سؤیله‌یه‌رک بونا قارشی گؤرولن تدبیرلرین سوقوطون قارشیسینی آلمایاجاغینی، لاکین موعین مودّته کیمی گئجیکدیره بیله‌جگینی ایدیعا ائدیر.
ادبیات
- رستموو یوسف. سیاسی-حوقوقی تعلیملر تاریخی. باکی: آذربایجان اونیورسیتتی، باکی، 2000
- Фомина Д.В. Власть и государство в философии Ибн Халдуна. Автореферат на соискание ученой степени кандидата философских наук. М.: Мысль, 2003
- ابن خلدون- "مقدمه". (ا.شدادی‌نین رداکسیاسی) کازابلانکا، 2005
- ابن خالدون- "مقدمه" (سلیمان اولوداغ ترجومه‌سینده) ایستانبول، 2007
- پروف. در. رجب شن‌تورک. "ابن خالدون گونجل اوکومالار". ایستانبول، 2017
- آذ- ویکی پدیا، ابن خلدون
- درگی پارک
قایناق: میلّت اینفو ؛ کؤچورن: عباس ائلچین
