موریدیزم و شئیخ شامیل حرکاتی

رامین صادیقوو

تاریخ اوزره فلسفه دوکتورو

       ایسلام تصوّوفونه گؤره مورید، اؤزونو دین، یعنی ایسلاما تسلیم ائدن شخصه وئریلن آددیر. آنجاق قافقاز خالقلاری‌نین دیلینده مورید سؤزو تصوّوفله بیرلیکده روسلارا قارشی ساواشماق آنلامیندا دا ایشلنمیشدیر. موریدلر اوزون ایللر روسلارا قارشی آزادلیق موباریزه‌سی آپاردیقلاریندان، بو سؤزو بیر "دین دؤیوشچوسو" کیمی ده ایفاده ائتمک اولار.

       موریدیزم حرکاتینا ایشتیراک ائدن اینسانلارین چوخو کندلیلر ایدی. بو اینسانلارین بیر چوخو موریدیزمین اونلاری آزادلیغا چیخاراجاغینا و روسلاری قافقازدان قوواجاغینا اینانیردی. موریدیزم اصلینده نقشیبندی طریقتی‌نین منسوبلاری طرفیندن منیمسه‌نن بیر حرکات ایدی. موریدلر، حؤکم ائتدیکلری بوتون قافقاز خالقلاریندان ایسلام شرعیتینه و پئیغمبرین سوننتینه اویغون یاشاماغی طلب ائدیردیلر. داغلی خالقلاردان دینی، صوفیلیک درجه‌سینده یاشامایانلار بئله مورید اولا بیلیردیلر. چونکو ساده‌جه روسلارا قارشی ساواشماق نیتی ایله موریدلر آراسیندا یئر آلیردیلار.

       موریدیزمین ایلک تبلیغچیسی داغیستانلی محمد یاراقلی اولموشدور. او اؤزونو شیروانلی ایسمایل افندی‌نین داوامچیسی اولاراق گؤروردو. 1823-جو ایلده شیروانا باغلی کوردمیر بؤلگه‌سینده ایسمایل افندی ایله گؤروشن محمد یاراقلی، اونون فیکیرلری‌نین تاثیری ایله شیمالی قافقازدا موریدیزمین تبلیغاتینا باشلادی. تاریخچی و. پوتتو، "قافقاز موحاریبه‌سی" اثرینده، بو گؤروش حاقیندا بئله یازیردی: "بو گؤروش قافقاز اوچون تهلوکه‌نین باشلانغیجی اولدو". بو گؤروشده بوتون داغیستان خالقلارینی تک مقصد اطرافیندا بیرلشدیرمک، خالقلار آراسینداکی فیکیر آیریلیقلارینا، دعاوالارا، کوسلوکلره و قان دعاوالارینا سون وئریلمک قرارا آلیندی.

قافقاز قارتالی

"بختی" گتیرن «موللا نصرالدینچی»

 قرنفیل دونیامین قیزی

BDU -نون فلسفه دوکتورو

"کئچن ایلدن بری تیفلیسسده نشر اولونان "موللا نصرالدین" آدلی موسلمان یوموریست ژورنالی اؤز اوخوجولاری آراسیندا گئتدیکجه داها آرتیق ماراق جلب ائدیر. آز زاماندا نشر ائدیلمه‌سینه باخمایاراق، رئداکتورو ایستعدادلی میرزه جلیل محمدقولوزاده اولان بو ژورنال یالنیز روسییادا دئییل، حتّی ایراندا و دیگر موسلمان اؤلکه‌لرینده ده اؤزونه گئنیش اوخوجو کوتله‌سی قازانمیشدی".

"Zakavkazye" قزئتی، 30 یانوار 1907، ن-24

     تدقیقاتچیلارین فیکرینجه موللانصرالدینچیلر آراسیندا نیسبتن "بختی گتیرن" علی نظمی اولموشدور. چونکی باشقا موللانصرالدینچیلره نیسبتن علی نظمی هله ساغلیغیندا اثرلری‌‌نین بؤیوک بیر حیصه‌سی‌‌نین نشرینه نایل اولموش، عؤ.ف.نئعمانزاده کیمی تئز-تئز سورگونلر، حبسلره معروض قالمامیش، ع.غمگوسار کیمی فاجیعه‌لی حیات یاشامامیش و س. آما تأسوفلر کی، اونون دا حیاتی قلم، مسلک یولداشلاری اولان موللانصرالدینچیلر کیمی احتییاج ایچینده کئچمیش، اوشاقلیغیندان عؤمرونون سونونا کیمی بو احتییاج اونو ترک ائتمه‌میشدی.

 ANAMIN KİTABI

Cəlil Məmmədquluzadə

 Drama, dörd mәclisdә

1) R ü s t ә m   b ә y--Rus intelligenti libasında: yәni pidjak, jilet, nişastalı yaxalı köynәk, boğazında qalstuk, nişastalanmış ağ qolları. Rus darülfünununda elm tәhsil elәmiş vә rus tәrbiyәsi tәrәfdarı. Hərәkәti ağır vә tәmkinli. Başı açıq, hәmişә gözlәri eynәkli (çeşmәk). 40 yaşında. 

2) M i r z ә   M ә h ә m m ә d ә l i--İran ürәfası libasında, yәni uca İran börkü, uzun İran arxalığı, üstündәn qurşaq, arxalığın üstündәn uzun İrani  çuxa   (geymә), gen şalvar, ağ corab. Başmaqlarını qapının ağzında çıxardıb yerdә diz üstә oturur. Hәmişә әlindә tәsbeh vә gözündә eynәk.  Acıqlı vә gülmәyәn. İran tәrbiyәsi tәrәfdarı. 35 yaşında.   

3) S ә m ә d   V a h i d--İstanbulda әdәbiyyat  dәrsi almış. Başında qırmızı fәs, әynindә pidcak, jilet, ağ yaxalı köynәk vә qalstuk, gözlәrindә eynәk. Tәmkinli vә sakit. Osmanlı tәrbiyәsi tәrәfdarı. 30 yaşında.  

4) G ü l b a h a r--surәtdә gözәl. Ümumi müsәlman qızları libasında, başında çarqat. Müsәlmanca savadlı. Anasını nәhayәt istәyәn. 20 yaşında.

5) Z i v ә r   x a n ı m--Rus tәrbiyәsi tapmış. Rus xanımları libasında. Boğazı vә qolları açıq, müsәlmanca savadsız.   

6) Q ә n b ә r--Sifәtdә göyçәk. Әynindә çәrkәzi çuxa, belindә qәmә vә tapança. Әlindә qamçı.

7) A s l a n   b ә y--hәr cәhәtdәn Rüstәm bәyә oxşayır.

8) M i r z ә   B ә x ş ә l i--hәr cәhәtdәn Mirzә Mәhәmmәdәliyә oxşayır.

9) H ü s e y n   Ş a h i d--hәr cәhәtdәn Sәmәd Vahidә oxşayır.

10) S e n z o r   M i r z ә   C ә f ә r   b ә y--Rus çinovniki libasında. Gözlәrindә eynәk.

M Ә C L İ S L Ә R İ N   Ә H A L İ S İ

1. Z ә h r a   b ә y i m--60 yaşında.

2. R ü s t ә m   b ә y--onun böyük oğlu, intelligent. 40 yaşında.

3. M i r z ә   M ә h ә m m ә d ә l i--onun ikinci oğlu, elmi-ilahi müәllimi vә vaiz. 35 yaşında.

4. S ә m ә d   V a h i d--onun üçüncü oğlu, türk dili  müәllimi (fәs qoyur) 30 yaşında.

5. G ü l b a h a r--qızı, müsәlmanca oxumuş. 20 yaşında.

6. Z i v ә r   x a n ı m--Rüstәm bәyin övrәti, rusca  tәrbiyә tapmış. 25 yaşında.

7. M i r z ә   H ә s ә n--Rüstәm bәyin dilmancı. 30 yaşında.

8. T e y m u r   b ә y--Cәmiyyәti-xeyriyyәnin dәftәrdarı. 25 yaşında.

9. M i r z ә   Z e y n a l--millәtpәrәst. 30 yaşında.

10. S ә l i m ә   x a n ı m--müәllimә (danışmır). 25 yaşında.

11. A s l a n   b ә y--mal hәkimi (rus intelligenti libasında). 30 yaşında.

12. İ s m a y ı l   a ğ a--cәmiyyәti-xeyriyyә üzvü (danışmır). 45 yaşında.

13. M ü n ә v v ә r   x a n ı m--onun qızı (danışmır). 20 yaşında.

14. H ü s e y n    Ş a h i d--türk dili müәllimi (fәsli). 30 yaşında.

15. M i r z ә   B ә x ş ә l i--elmi-ilahi müәllimi. 35 yaşında.

16. Q ә n b ә r--Rüstәm bәyin sәrkarı. 45 yaşında.

17. Q u r b a n--çoban. 25 yaşında.

18. 3 a m a n--çoban. 25 yaşında.

19. S e n z o r   M i r z ә   C ә f ә r   b ә y--45 yaşında.

20. P o l i s    m ә m u r u (danışmır)--35 yaşında.

21. İ k i    n ә f ә r    f ә r r a ş  (danışmırlar)--30--35 yaşında.

22. M ә ş ә d i    C ә f ә r--әrizә sahibi, 40 yaşında.

23. Y e n ә   ü ç    n ә f ә r     f ә q i r--40-45 yaşında.

24. B i r i n c i    h a m b a l--30 yaşında.

25. İ k i n c i    h a m b a l--30 yaşında.

میلّی ایستیقلال ادبیاتین سرکرده‌سی؛ جلیل محمدقولوزاده 

 ترتیب ائدن : گولنار عبدوللایئوا

رئداکتور :گ.محمدووا

       گؤرکملی یازیچی، بؤیوک ایجتیماعی خادیم جلیل محمدقولوزاده (1869-1932) آذربایجان ادبیاتیندا کیچیک حئکایه‌‌نین بؤیوک اوستادی، تنقیدی-رئالیست نثرین داهی یارادیجیسی کیمی گئنیش شؤهرت قازانمیشدیر. محض اونون یارادیجیلیغی سایه‌سینده کیچیک آدام بؤیوک ادبیاتین اساس قهرما‌نینا چئوریلمیشدیر. میرزه جلیل آذربایجان دراماتورگییاسی تاریخینده تراژی‌کومئدییا مرحله‌سینی یاراتمیشدیر. اونون کومئدییالاری خاراکتئرینه گؤره فاجیعه‌یه یاخیندیر. جلیل محمدقولوزاده آذربایجان تراژی‌کومئدییاسی‌نین بانیسیدیر. مشهور «اؤلولر» اثری آذربایجان تراژی‌کومئدییاسی‌نین زیروه‌سینی تشکیل ائدیر. آذربایجاندا منظوم فاجیعه‌لرین بانیسی اولان حوسئین جاویدین «اؤلولر»ین هر تبسّومونده آجی بیر فریاد قوپار» - سؤزلرینده داهییانه شکیلده یازیلمیش بو اثرین تراژی‌کومیک خاراکتئری بؤیوک مهارتله ایفاده اولونموشدور. اوریژینال بدیعی نثری، دراماتورگییاسی و پوبلیسیستیکاسی ایله جلیل محمدقولوزاده آذربایجان تنقیدی رئالیزم جریا‌نی‌نین اساسینی قویموشدور. تیپیک شراییطده تیپیک خاراکتئرلرین جانلاندیریلماسینی طلب ائدن، فاناتیزم و جهالته آغیر ضربه‌لر ووران، جمعیتین دییشیلمه‌سی ضرورتینی مئیدانا قویان تنقیدی رئالیزم ادبیاتی اؤلکه‌میزده میلّی شوعورون اویانیشینا و دیرچه‌لیشینه بیر اوردودان چوخ خیدمت گؤسترمیشدیر.

ائرمنیستان رئژیمی فاشیزمه پرستیش ائدیر

آللاه‌وئردی مئهدی‌یئو

     خئیلی واختدیر کی، ائرمنیستاندا بیر تمایول اؤزونو آچیق-آیدین بوروزه وئریر: ایروانداکی حاکیم رئژیم اؤلکه‌ده داوام ائدن سوسیال-ایقتیصادی بؤحران ایچینده چاپالایان جمعیتین چوخ‌سایلی پروبلئملرینه چاره تاپا بیلمه‌دیگیندن ایجتیماعیتین دیقتینی باشقا ایستیقامته یؤنلتمه‌یه و بئله‌لیکله، خالقین حیدّتیندن قورتولماغا جهد ائدیر.

      اؤزو ده بو جور سیاسی رئژیملرین دارا دوشنده یئنی ایدئیا آختاریشینا چیخماسی تزه دئییل. ایستر تاریخده، ایسترسه ده موعاصیر دؤورده بئله "تجروبه"لر یئترینجه‌دیر.

     لاکین ائرمنیستان ایقتیداری یئنی "میلّی ایدئیا" آختاریشیندا تامامیله فرقلی، هئچ کیمین تصوور ائده بیلمیه‌جگی یول سئچمیشدیر: 71 ایل اول تاریخین زیبیل‌لیگینه آتیلمیش فاشیزمی دیرچلتمک، ناز‌ییستلره حاق قازاندیرماق و اونلارین حربی جینایتلرینی قهرمانلیق کیمی قلمه وئریب تبلیغ ائتمک! ایلک باخیشدان آغلاسیغماز گؤرونه بیلر. آما فاکت فاکتلیغیندا قالیر: ائرمنیستان هم ائرمنی خالقی، هم ده بشریت اوچون سون درجه تهلوکه‌لی اولان فاشیزمه پرستیش یولو سئچیب.

سئرئنادا

میخاییل زوْششئنکو

چئویری: ووقار علی‌سوی

"من چوخ ییغجام یازیرام. منیم جومله‌لریم قیسادیر. و ساده آداملارینانلایا بیله‌جگی دیلده‌دیر. بلکه ده بونا گؤره منیم اوخوجولاریمین سایی کیفایت قدر چوخدور."

 مؤلیف

      آدامین اینانماغی دا گلمیر-ایکی نفر سوپورله‌شه، اؤزو ده ضعیف، خسته بیر اوشاق اؤزوندن یئکه و گوجلو بیریسینی ازیشدیره. چوخ ماراقلیدیر. منی قینامایین، یولداشلار، بو نئجه اولا بیلر کی،گوجسوز بیر آدام اولاسان،اؤزون ده طبیعتین بوتون قانونلاری‌‌نین علئیهینه اولاراق گوجلویه قالیب گله‌سن؟ دئییرسیز یعنی، کف گلیب، یا دا بلکه، بیجلیک ایشله‌دیب؟

یوخ! ساده‌جه، بو اوغلا‌‌نین شخصیتی اوستون گلیب. و یاخود، بئله دئیک: غئیرتی. و او، اؤز غئیرتی و کیشیلیگی سایه‌سینده دوشمنی ازه بیلیب. نه ایسه… دئدیگیم اودو کی، بو یاخینلاردا ایکی نفر اؤز آرالاریندا دالاشیب. بیری یولداش فیلیپپوودو، ووْدوْلاز ایشله‌ییر. یئکه‌پر بیر کیشیدیر، بوُدیوْنوْووُن بیغلاری کیمی ده بیغلاری وار. او بیری اوغلان ایسه طلبه‌دیر، عالی مکتبده اوخویور. اؤزونه گؤره ساوادلی، یاریم‌ضییالی بیر طلبه‌جییَزدیر. هم ده بیزیم بو سووئت رومانیستی مالاشکینله هم‌سوی‌آددیر. بو وودالاز فیلیپپوو دا،دئییم سیز،چوخ بئله نهنگ آدامدیر. آیدین مسله‌دیر کی، وودالازدیغا اونسوز دا ائله-بئله آدام گؤتورمورلر، آما بو، فیلیپپوو دئدیگیم،لاپ بئله پئزه‌ونگین بیریدیر. طلبه ده کی، آریق،جیلیز،بالاجابوی بیر اوغلاندیر. ائله سن دئین یؤنو-یؤنده‌می ده یوخدو. صیفتیندن ده ائله بیل همیشه خسته‌لیک یاغیر. قیزیلجادی ندی بیلمک اولمور.

اینسانی دوزلتمک، دونیانی دوزلتمک

کؤچورن: عباس ائلچین

      آدام، بیر هفته‌نین یورغونلوغوندان سونرا، بازار گونو سحر قالخدیغیندا کئیف ایله قزئته‌سینی الینه آلاندا بوتون گون دینجه‌لیب ائوده اوتوراجاغینی خیال ائدیردی.

     تام بونلاری دوشونورکن اوغلو قوشاراق گلیب پارکا نه زامان گئده‌جکلرینی سوروشدو. بابا، اوغلونا سؤز وئرمیشدی؛ بو هفته‌نین سونو پارکا آپاراجاقدی اونو. آنجاق هئچ ائشیگه چیخماق ایستمه‌دیگیندن بیر بهانه اویدورماق ایسته‌دی. بیردن گؤزو قزئتده بیر دونیا خریطه‌سینه ایلیشدی. دونیا خریطه‌سینی کیچیک پارچالارا آییریب اوغلونا اوزداراق:

- بو خریطه‌نی دوزلده‌بیلسن سنی پارکا آپاراجاغام!- دئدی.

سونرا دوشوندو:

- اوخیش‌ش، قورتولدوم! لاپ یاخشی جوغرافیا پروفئسورونو بئله گتیرسن بو خریطه‌نی آخشاما قدر دوزلده‌ بیلمز!

     آرادان اون دقیقه گئچدیکدن سونرا اوغلو باباسی‌نین یانینا قوشاراق گلدی:

- باباجان، خریطه‌نی دوزلتدیم. آرتیق پارکا گئده بیله‌ریک!- دئدی.

     آدام اؤنجه اینانا بیلمه‌دی؛ گؤرمک ایسته‌دی. گؤردوگونده ده چاشقینلیق ایچینده ایدی.اوغلونا بونو نئجه دوزلتدیگینی سوروشدو.

اوشاغین آچیقلاماسی عیبرتلی ایدی:

- منه وئردیگین خریطه‌نین آرخاسیندا بیر اینسان رسمی وار ایدی. اینسانی دوزلتدیگیم زامان دونیا اؤز- اؤزونه دوزلمیشدی!

قایناق: سئچه‌ حیکایه‌لر سایتی

گؤرکملی قازاخ عالیمی؛ علیخان بؤکئیخان (Älihan Bökeyhan)

علیخان بؤکئیخان 

دوغوم: 1866، توْکاروُن ناحییه‌سی، کارکارالی قزاسی، سئمیپالاتینسک ویلایتی، روسییا ایمپئرییاسی

اؤلوم:  27 سئنتیابر 1937، موسکوا، سسری

قازاخ ایجتیماعی خادیمی، موعلیمی، ژورنالیستی، ائتنوقرافی.

حیاتی

      قایناقلار اونون نسلی‌نین چینگیز خا‌نین نوه‌سی جوچی خانا باغلی اولدوغونو یازیرلار. بؤکئیخا‌نین نسلیندندیر. اونون دوغوم تاریخی 1866-جی ایل، 1869-جی ایل، 1870-جی ایل کیمی گؤستریلیر. روسیا ایمپئریاسی‌نین اینضیباطی اراضی بؤلگولرینه گؤره علیخان نورمحمد‌اوغلو بؤکئیخانوْو سئمیپلاتینسکی ویلایتی کارکارالی قزاسی‌نین توکرایین ناحییه‌سینده دوغولموشدور.

قوندارما ائرمنی سوی‌قیریمی:

تاریخی ساختالاشدیرماق مومکوندورمو؟

عزیز موصطافا

     آپرئلین 24-ده ائرمنیلر نؤوبتی دفعه‌ قوندارما سوی‌قیریمی‌نین ایل‌دؤنومونو قبول ائده‌جکلر. هر ایل اولدوغو کیمی، ائرمنیلر بو ایل ده دونیانین موختلیف بؤلگه‌لرینده قوندارما سوی‌قیریمی‌نین یاد ائدیلمه‌سی ایله باغلی چوخلو سایدا تدبیرلره ال آتماق نیتینده‌دیرلر. آپرئلین 24-ده ایسه اوباما اؤز چیخیشیندا قوندارما سوی‌قیریمی ایله باغلی مسله‌یه توخوناجاق. لاکین آبش مطبوعاتی‌نین یازدیغینا گؤره، هر ایل اولدوغو کیمی، بو ایل ده اوباما اؤز چیخیشیندا سوی‌قیریمی ایفاده‌سینی ایشلتمه‌یه‌جک. خاطیرلاداق کی، عادتن، آبش پرئزیدئنتلری اؤز چیخیشلاریندا سوی‌قیریمی عوضینه، فلاکت و یا اونا آلتئرناتیو اولان ایفاده‌دن ایستیفاده ائدیرلر. بو ایسه آبش-داکی ائرمنی لوببیسی طرفیندن ناراضیلیقلا قارشیلانماقدادیر. طبیعی کی، ائرمنی سوی‌قیریمی‌نین ساختا اولدوغو و بونون هر هانسی اساسا مالیک اولمادیغی غربین آپاریجی دایره‌لرینه ده معلومدور. بونونلا بئله، غربده تورک دوشمنی اولان اؤلکه‌لر آنکارایا تضییق واسیطه‌سی کیمی قوندارما ائرمنی سوی‌قیریمینی موتمادی اولاراق کؤروکله‌مکده داوام ائدیرلر. مسله‌نین بو طرفینه دیقتی جلب ائدن تانینمیش تورک تاریخچیسی کئمال کارپات "ائرمنی مسله‌سی"نین 19-جو یوز ایللیگین 70-جی ایللرینده اورتایا چیخدیغینی خاطیرلادیب. کئمال کارپاتین سؤزلرینه گؤره، 1877-1878-جی ایللرده روس اوردولاری عوثمانلی تورپاقلاری اولان بوگونکو بولقاریستانا داخیل اولارکن اورادا خریستیان بولقارلاردان عیبارت دؤولت قورولماسی گونده‌مه گلدی. لاکین همین اراضیلرده خریستیان بولقارلارین موسلمان اهالیدن آز اولماسی نتیجه‌سینده بو نیتی حیاتا کئچیرمک اوچون تورکلرین آنادولویا کؤچورولمه‌سی، بیر حیصه‌سی‌نین ایسه محو ائدیلمه‌سی قرارا آلیندی. نتیجه‌ده 300 مین نفردن چوخ تورک قتله یئتیریلدی، 1 میلیوندان یوخاری موسلمان ایسه یورد-یوواسیندان زورلا قووولدو.

کودکس کومانیکوس(Codex Cumanicus)

دوچئنت دوکتور ژاله دمیرجی

کؤچورن:عباس ائلچین

     تورک دیلی و کولتور تاریخی باخیمیندان سون درجه اؤنملی اثرلردن بیریسی اولان کودکس کومانیکوس، 9-14. یوز ایللر آراسیندا اورتا آسیانین باتیسیندان باشلایان، قوزئیده اورتا ایدیل بؤلگه‌سینده، گونئیده قیریما، باتیدا تونا قیییلارینا(ساحیل‌لرینه) قدر اوزانان و دشتی قیپچاق (قیپچاق بوزقیری) دئیلن گئنیش جوغرافیادا یاشامیش اولان قیپچاق (کومان) [1] تورکلریندن گونوموزه گله‌بیلمیش تک اثردیر.

     کودکس کومانیکوسون بیلینن تک یازما نوسخه‌سی وئنئدیکده ساینت مارکوس کیتابخانا‌سیندا‌دیر. بو کیتابخانا 830 ایلینده اینجیل یازان مارکوسون ایسکلتی اوزرینه تیکیلمیشدیر.  اثر، فلورانسالی شاعیر پئترارک طرفیندن آنتونیوس وون فیناله‌دن آلینمیش و 1362ده دیگر کیتابلارییلا بیرلیکده وئنئد‌یک جومهورییتینه هدییه ائدیلمیشدیر. بوندان دولایی Codex de Petrarque آدییلا دا آنیلماقدادیر.[2]

     آنونیم بیر اثر اولان کودکس کومانیکوسون کیم اوچون، هانسی سببله توپلاندیغی، قیپچاق تورکجه‌سی ایله یازیلمیش اولان اثرین ندن ایکی دیلده قارشیلیغی اولدوغو و هارادا مئیدانا گتیریلدیگی هله کسین اولاراق بللی دئییلدیر. [3] بونونلا بیرلیکده آراشدیرماچیلارین چوخو، اثرین ایچره‌یگیندن حرکتله، بیر طرفدن یابانچیلارا قیپچاق تورکجه‌سینی اؤیرتمک، دیگر یاندان دا قیپچاقلار آراسیندا خیریستییانلیغی یایماق آماجییلا پراتیک بیر اثر اولاراق حاضیرلاندیغی گؤروشونده‌دیرلر. [4]

"موللا نصرالدین"دن داها یاشلی ساتیریک قزئت

 ناشیری پولیس اولان "شبنامه"

 علوییه طاهیرقیزی

     "موللا نصرالدین" ژورنالی‌نین آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ایلک ساتیریک مطبوع اورقانی اولدوغو معلومدور. لاکین تاریخی منبعلردن معلوم اولور کی، اون دوققوز عصرین 90-جی ایللرینده ایکی‌یه بؤلونموش آذربایجانین جنوبوندا، تبریز شهرینده 1892-جی ایلدن باشلایاراق "شبنامه" آدلی کیچیک فورماتلی مطبوع نومونه‌لری گؤرونمه‌یه باشلاییب. صحیفه‌لرینده خالقی ناراحات ائدن سوسیال پروبلئملره توخونولور، مؤوجود قورولوشداکی چاتیشمازلیقلاری تنقید ائدن کسکین یازیلار حاضیرلانیردی. گیزلی اوصوللا چاپ ائدیلن "شبنامه" عادتن گئجه‌لر قاپی و دیوارلارا یاپیشدیریلاردی. سحر آچیلاندا آرتیق اهالی‌نین گور اولدوغو بازار، مکتب و مدرسه‌لرده یاییلیر، الدن-اله گزیردی. گئجه‌لر یاییلدیغی اوچون ده آدی "گئجه ورقه‌لری" معناسینی داشیییردی. او دؤورده دؤولت قزئتلری چوخ زامان ماراقسیز و جان‌سیخیجی اولدوغوندان چتینلیکله ساتیلیر، اهالی‌نین موعین بیر قیسمینه مجبوری فورمادا پایلانیردی. بئله "داریخدیریجی" روزنامه‌لر خالق آراسیندا روزنامه-زورنامه آدینی قازانمیشدی. بئله قزئتلرین بیرینی واختیله م.ف.آخوندوو "ایران" قزئتی‌نین مونشیسینه..." مقاله‌سینده کسکین تنقید ائتمیشدی. لاکین پولسوز یاییلان، پروبلئملری بامزه، دوزلو یازیلارلا تقدیم ائدن و گولمه‌لی شکیللرله بول اولان ورقه‌لری ساده اینسانلار بؤیوک هوسله اوخویوردولار. ساوادلی کسیمین بارماقلا ساییلدیغی او دؤورده بو قزئته ماراق او قدر چوخ ایدی کی، بعضاً محلّه-محلّه گزیب اونو اوخوتدورماق اوچون یازی-پوزونو بیلن آدام سوراقلاییردیلار.

تورک دستانلاری

پروفئسور دوکتور، اومای گونای

کؤچورن: عباس ائلچین

     بوتون دونیا ادبییاتلاریندا اولدوغو کیمی تورک ادبییاتی‌نین دا ایلک اؤرنکلری دستانلاردیر. تورک ادبییات گله‌نگی ایچینده "دستان" تئرمینی بیردن چوخ نظم شکلی و تورو اوچون ایشلنمیش و ایشلنیلمکده‌دیر. اسکی تورک ادبییاتی نظم شکیللریندن مثنویلرین بیر بؤلومو و منظوم حیکایه‌لر، آنونیم ادبییاتدا و آشیق ادبییاتیندا قوشما ویا مانی(بایاتی) دؤردلوکلری ایله یازیلان ویا سؤیله‌نن فردی، سوسیال،تاریخی، آجیقلی ویا گولونج اولایلاری تحکییه تئکنیکی ایله چئشیدلی اوسلوبلارلا کؤچورن نظم تورونه و بو یازیدا اله آلینان کایناتین، اینسانلیغین، میلّتلرین یارادیلیشینی،گلیشیمینی، حیاتدا قالما موباریزه‌لرینی و چئشیدلی اولای و نسنه‌لرله ایلگیلی سبب آچیقلایان و باتی ادبییاتیندا "ائپوس" تئرمینی ‌ایله آنیلان اثرلرین تمامی ده تورک ادبییاتی گله‌نگی ایچینده "دستان" آدی ایله آنیلماقدادیر.

اوُرال خان دستانی 

     باشقوردلار - اوُرال بؤلگه‌سینده‌کی  باشقوردیستان جومهورییتی‌نین اصل نوفوسونو اوْلوشدوران روسیا فدراسیونونون تورک دیلی قونوشان بؤیوک بیر خالقیدیر. 

    ‘اوُرال-باتیر’ دستانی کوُبایر(kubair) آدلی اسکی باشقورد خالق شئعیر ادبییات تورونه عاییددیر. اثر 4576 شئعیرر و 19 نثر سطریندن عیبارتدیر. 

  ‘اوُرال-باتیر’، باشقورد خالقی‌نین میتولوژیسینی و کؤکلری ایلکل کومونال سیستمین اگَمن اولدوغو دؤنمه اوزانان آرکایک گؤروشلری و اینانجلاری یانسیدان بیر اثردیر.