قافقاز قارتالی

      شامیل 1797-جی ایلین 9 اییونوندا داغیستانین گیمری آوُلوُندا دنگی محمدین عاییله‌سینده آنادان اولموشدو. اونون اولو باباسی واختیله بوتون قافقازدا تانینان قوللوق امیر خان ایدی. آناسی باخوُ مَسَد ایسه آوار بَیی پیر بوداغین قیزی ایدی. اوشاغین آدی علی ایدی. آما آریق و سیسقا اولدوغونا، دایم خسته‌لندیگینه گؤره قدیم عادته اویغون اولاراق اوشاغین آدینی دَییشیب داییسی‌نین آدینی - شامیل قویدولار کی، اونون کیمی ساغلام و ایگید اولسون. او، بؤیودوکجه ساغلام و گوجلو بیر گنجه چئوریلدی. یاخشی تحصیل آلدی. او، تحصیلینی مدرسه‌ده آلمیش، عرب و فارس دیللرینی اؤیرنمیشدی. شئیخ شامیلین اؤلکه‌سی‌نین آزادلیغی اوغروندا آپاردیغی موباریزه دونیا آزادلیق موحاریبه لری‌نین ان مؤحتشملریندندیر. کیچیک بیر قبیله رئیسی­‌نین بیر اوووج موجاهیدله 125 میلیونلوق دؤولتی 25 ایل چاشباش سالماسینا باشقا بیر نومونه تاپماق مومکون دئییلدیر. آنجاق موستبید 1. نیکولایا شامیلی اسیر گؤتورمک قیسمت اولمادی. 1859-جو ایلده اسیر دوشن شامیلی روس چارلاریندان نیسبتن عالیجناب اولان 2. آلئکساندر سوفره‌سی‌نین باشیندا اوتورتموش و: - «سیزی سوفرمین قوناغی ائتمکله بؤیوک بیر شرف دویورام» - دئمیشدی. شامیل ده جاوابیندا: - «من ده سیزی سوفرمین باشیندا قوناق ائتسه‌ اییدیم بؤیوک شرف دویاردیم.» -دئمیشدی. و چار «بؤیوک آدام»، «بؤیوک آدام» - دئیه-دئیه حتّی حئیرانلیغینی گیزلتمه‌میشدی. روسلارا اسیر دوشموش شامیلی پئتئربورقا گتیرمیشدیلر. اوغلو غازی محمد، بیر نئچه موریدی ده اونونلا برابر گتیریلمیشدیر. شامیلین یاشادیغی «زنامئنسکی» مئیدانی بوتون گونو آداملا دولو اولوردو. مئهمانخانانین قاباغیندان، اونون دهلیزلریندن، پیللکنلریندن آدام الیندن کئچمک مومکون دئییلدی. اسیر شامیلین یانینا پریستاو تعیین اولونموش پولکوونیک رونووسکی بوتون گونو جاماعاتی ساکیت ائتمکدن الدن دوشوردو. هامی شامیلی گؤرمه‌یه، اونون گئییمین، داورانیشینا، حرکتینه تاماشا ائتمه‌یه جان آتیردی. اونون یانینا ایسه آنجاق یوکسک روتبه‌لی، آدلی-سانلی آداملار یول تاپا بیلیردی. اونلارا موقاویمت گؤسترمکده رونووسکی عاجیز ایدی. دئییلنلره گؤره، شئیخ شامیلین اؤز زنگین کیتابخاناسی وار ایمیش. همین کیتابلاری اون قاتیرا یوکله‌یه‌رک ایییرمی بئش ایل یورددان-یوردا داشیییب. کیتابسیز دولانا بیلمزمیش. سونرالار قونیب داغیندا تسلیم اولان زامان شامیل خواهیش ائدیب کی، قیلینجینی و کیتابلارینی الیندن آلماسینلار. کالوقادا یاشایاندا همیشه کیتاب ایستیرمیش. اؤزو ده بئله دئییب: «قیلینج تقصیری اوزوندن چوخ دؤیوشلر اودوزولوب، لاکین کیتاب تقصیریندن بیری ده اولماییب.» اوغلو جامال الدین روسییادان قاییداندا شامیل اونو مجبور ائدیب داغلی لیباسی گئیینسین، آما کیتابلارینا توخونماییب. «کافیر کیتابلاری»نی چایا آتدیرماق ایسته‌ینلره ایمام بئله جاواب وئریر: «بو کیتابلار دوغما تورپاقلاریمیزدا بیزه گولله آتماییب. اونلار آوُللاریمیزی یاندیرماییب، آداملاریمیزی اؤلدورمه‌ییب. کیم کیتابا ساتاشسا، کیتاب دا اونو بی‌آبیر ائدر». حتّی میرزه کاظیم‌بَیله گؤروشوب آیریلارکن شئیخ شامیل دئمیشدیر: «کالوقاداکی تنهالیغیمی بوغماق اوچون خواهیش ائدیرم، منه اؤز کیتابخانانیزدان بیر نئچه کیتاب وئره‌سینیز.» سحر کاظیم‌بَی اؤز کیتابخاناسیندان سئچدیگی اون بئش کیتابی شامیله گؤندره‌جکدی: «همین گونون آخشامی ایسه کاظیم بی، ش. شامیل و اونو موشاییعت ائدنلر پئتئربورقون مارینسکی تئاترینا دعوت اولونموشدولار. سالونداکیلار اونلاری بؤیوک حرارتله قارشیلادیلار. اولجه «کاتئرینا» بالئتینی گؤستردیلر. ایلک دفعه صحنه تاماشاسی گؤرن شامیل و اونون موریدلری آرتیستلرین هر بیر حرکتینه چوخ بؤیوک دیقتله باخیردیلار. بالئت حاقیندا هئچ بیر تصوورو اولمایان شامیل ایسه لاپ والئه اولموشدور. آرابیر کاظیم‌بَی اثرین مضمونونو اونا آچیر، حادیثه‌لری نقل ائدیردی.» سونرا «پری» بالئتیندن بیر صحنه‌نی گؤستردیلر. مؤوضوسو شرق حیاتیندان آلینمیش بو بالئتده حرمخانا تصویر اولونوردو. تاماشانین اورتاسیندا صحنه‌یه سولطان چیخدی و اؤز آروادلاری ایله رقصه باشلادی. شامیل چوخ برکدن و غئیری-عادی گولدو. - نه‌یه گولدونوز، جناب شامیل؟ - دئیه کاظیم‌بَی تعجوبله سوروشدو. - سیز یاخشی بیلیرسینیز کی، بوتون بونلار یالاندیر، اویدورمادیر. سولطانلار رقص ائتمزلر. او هانسی سولطاندیر کی، اؤز آروادلاری ایله رقص ائدیر؟- دئییب یئنه ده برکدن گولدو. رونووسکی کاظیم‌بیله شامیلین گؤروشوندن آلدیغی تاثورات آلتیندا گونده‌لیگینده یازمیشدی: «ایکی میثلی گؤرونمه‌میش آدامدان گؤر نئجه مجلیس یارانمیشدی: دؤیوشچو و عالیم. بونلارین حیات و مقصدلری نئجه ده بیر-بیریندن سئچیلیر. هره‌سی‌نین اؤز شؤهرتی وار! بونونلا برابر، اونلارین بو یاخینلیغیندا نئجه ده بؤیوک بیر آهنگ وار. یقین کی بئله بیر گؤروشون مومکون اولاجاغی هئچ بیرینین عاغلینا دا گلمزدی، یقین کی بوتون دونیادا هئچ کیمین ده عاغلینا گلمزدی.» کاظیم‌بَیین شامیلله گؤروشلردن آلدیغی تاثورات دا چوخ گوجلو ایدی. خئیلی واخت بوندان قاباق یازماغا باشلادیغی «موریدیزم و شامیل» کیتابی اوچون بو گؤروشلر خئیلی معلومات وئرمیشدی. کاظیم‌بَی اوچون بو واختا کیمی سیرر اولاراق قالمیش چوخ مسله‌نین اوستونو آچمیشدی. کاظیم‌بی بو کیتابی 1859-جو ایلده چاپ ائتمیشدی.

      شئیخ شامیل کالوقادا بیر مودت اسیر کیمی یاشامیش و بورادا میلّی آزادلیق قهرمانلارینا قارشی بؤیوک حؤرمت گؤرموشدور. نه قدر حؤرمت گؤرسه ده، بو «حوررییّت قارتالی» دوستاقلیغا دؤزه بیلمه‌میشدی. اون ایللیک اسارتدن سونرا سولطان عبدالعزیزین کؤمگی ایله اوغلو غازی محمدی گیروو قویاراق حجّه گئتمک اوچون روس چاریندان ایجازه آلمیشدی. شئیخ شامیل مدینه‌یه گئدرکن ایستانبولدان کئچمیش و ایستانبول اهلی بو بؤیوک اینسانی بؤیوک محبتله قارشیلامیشدی. همچنین دؤولت آداملاری دا اونا لاییق اولدوغو حؤرمتی ائتمیشدیلر. الیسه نیجات اؤزونون «دونیا سرکرده‌لری» اثرینده شامیلین کعبه‌یه-موباره‌کیه زیارتی حاقیندا بئله یازیر: «1871-جی ایلده موقدس مکّه شهرینده دونیانین بوتون قیته‌لریندن گلن سایسیز-حسابسیز زووارلار آراسیندا 74 یاشلی بیر زووار دا وار. اونون آغ ساققالی، نورانی و مردانه گؤرکمی یانی ایله گئدنلری ایلک باخیشدان اؤزونه جلب ائدیر، باخیشلاردا و اورکلرده حؤرمت و پرستیش حیس‌لری اویادیر. قلبینده‌کی رغبت حیس‌لرینی گیزله‌ده بیلمه‌ین بئله زووارلاردان بیری آخیردا دؤزمه‌ییب سحردن اونونلا یاناشی شخصین عباسی‌نین اتگیندن یاپیشیر: - ائی حؤرمتلی شخص، - دئییر، - بو موقدس مکانین خاطیرینه، دئ گؤروم، کیمسن؟ زووار آغیر-آغیر اونا طرف دؤنور. بو صؤحبتی ائشیدن اطرافینداکیلار دا اونا طرف دایانیر. زووار اوندان خئیلی جاوان اولان آدامین ماراق، حؤرمت و پرستیشله دولو چؤهره‌سینه باخیب دئییر: - من شئیخ شامیلم. - نئجه؟ - دئیه زووار قولاقلارینا اینانمیر. - قیرخ ایل قارت جاناوارلا پنجه-پنجه‌یه گلن داغیستان و چئچئنیستانین ایمامی اولان شئیخ شامیلم. - سنه فدا اولوم، یا ایمام، ایذن وئر الینی اؤپوم... سس، سؤز بیر آندا اطرافا یاییلیر و اون مینلرله، یوز مینلرله اینسان اونا دوغرو گلیب اوزونو گؤرمه‌یه، الینی، عباسی‌نین اتگینی اؤپمه‌یه جان آتیرلار. بونو گؤرن کعبه‌نین باش شئیخی آداملاردان هوندوره قالخیب عربجه، تورکجه و فارسجا چاغیریر: - ائی موسلمانلار، ائی آللاهین مؤمین بنده‌لری، بیر-بیرینیزی باسیب ازمه‌یین. یئرینیزده دایانین. شئیخ شامیل حضرتلری‌نین اوزونو گؤرمک، سسینی ائشیتمک اوچون اونون آللاه-تعالانین کعبه‌یی-موباره‌کینه چیخماسینا ایذن وئریلیر. قوی چیخسین و سیز ده دویونجا باخین کی، قاییداندان سونرا لشکر-لشکر کافیرلری قیرخ ایل جهنمه واصیل ائدن افسانوی بیر موسلمانی گؤزلرینیزله گؤردویونوزه آند ایچه بیله‌سینیز. یوز مینلرله زوواردان تقدیر ائدیجی اوغولتو کئچدی. هامی آرالاندی و او واختا قدر یئرینده دونوب قالدی کی، اون دوققوز عصرین ان قودرتلی اینسانی آستا-آستا کعبه‌یه دوغرو آددیملادی. بو مین اوچ یوز ایل عرضینده موسلمان بنده‌سینه گؤستریلن ان بؤیوک ایلتیفات ایدی. شئیخ شامیل مکّه‌دن سونرا مدینه‌یه گئتمیش، پئیغمبرین قبرینی زیارت ائتمیش، 1871-جی ایلده اورادا دا وفات ائتمیشدی.

اولفت جاواد

قایناق: yazar.in

کؤچورن: عباس ائلچین