Vatan haqida maqollar

وطن حقیده اوزبیک مقال‌لری

وطن حاققیندا اؤزبک آتالارسؤزلری

کؤچورن: عباس ائلچین

Ayrilmagin elingdan, Quvvat ketar belingdan

اَیریلمه‌گین اېلینگدن، قوّت کېتر بېلینگدن

آیریلما ائلیندن، قووّت گئدر بئلیندن

***

Badqavm bo‘lsang bo‘l, Beqavm bo‘lma

بدقوم بۉلسنگ بۉل، بېقوم بۉلمه

بد‌قؤوم اولسان اول، بئ قؤوم اولما

***

Baliq suv bilan tirik, Odam – el bilan

بلیق سوو بیلن تیریک، آدم – اېل بیلن

بالیق سو ایله دیری، آدام ائل ایله

***

Begona tuproq – devona tuproq

بېگانه‌ توپراق – دېوانه‌ توپراق

بیگانه توپراق- دیوانه توپراق

ژBulbul chamanni sevar, Odam – Vatanni

بلبل چمننی سېور، آدم – وطننی

بولبول چمنی سئور، آدام وطنی

***

Bulbulga bog’ yaxshi, Kaklikka tog’

بلبلگه باغ یخشی، ککلیککه تاغ

بولبوله باغ یاخشی، کهلیگه داغ

***

خسیس جنگاور

میخایل زوششئنکو

چئویری: رشید محمدوو

     قزئتین ایداره مودیری چوخ شیرین‌دیللی، خوش اوزلو آدام ایدی. هر دفعه پولومو ایستمک اوچون یانینا گئدنده خطیریمی سوروشار، احوالیملا ماراقلاناردی. هرچند کی بورجلو اولدوغو پولو اؤده‌مزدی آما نئجه چتین وضعیتده اولدوغومو باشا دوشدویونو قئید ائدر، کؤنلومو آلاردی.

     ایشین غریبه طرفی اودور کی پول وئرمه‌مک اوچون اؤنه سوردویو سببلر چوخ واخت منه ده منطیقلی گلیردی. مثلا آیین 10-دا پولو ایستمه‌یه گئدنده اللرینی گؤیه قالدیرار، حزین-حزین گولومسردی:

- سیز آللاه اؤزونوز دئیین، بئله حسابا-کیتابا سیغمایان گونده آدام هئچ پول ایستمه‌یه گلرمی؟ آیین 10-اودور، حالبوکی من آیین 15-ده مورتتیبلر، دامغاچیلارا، مأمورلارا پول اؤدمه‌لی‌یم. منیم یئریمه سیز اولسانیز نه ائدردینیز؟

    نزاکتلی ایداره مودیریندن بو سؤزلری ائشیدندن سونرا من ده اونا حاق قازاندیرماغا باشلادیم. آیین 10-او دوغرودان دا پول ایستمک اوچون هئچ یاخشی واخت دئییلدی…

     طبیعی کی مطبعه‌دن الی‌بوش چیخاردیم. بو دفعه آیین دوز 20-ده مطبعه‌یه اؤزومو چاتدیراردیم. منی گؤرن شیرین‌دیللی ایداره مودیری یئنه قوللارینی اوینادار، یازیق-یازیق گولومسردی:

-ائه عزیزیم، پول ایستمک اوچون ائله واخت سئچیرسینیز کی…جعمی 5 گون قاباق بوتون پوللاری پایلادیم. من ایندی هاردان تاپیب سیزه پول وئریم آخی؟ اؤزونوزو منیم یئریمه قویون و فیکیرلشین!

     ایکی آی بویونجا هئچ سسیمی چیخارمادان آیین موعین گونلرینده مطبعه بیناسی‌نین بئشینجی مرتبه‌سینه چیخدیم. اوچونجو آیا چاتاندا آرتیق سسیمین تونونو قالدیرماغا، نئجه دئیرلر طلب ائتمه‌یه باشلادیم.

     ایداره مودیری اللری ایله غریبه ایشاره‌لر جیزیر، باشینی اوینادیر آما هئچ جور پولو وئرمیردی. پول وئرمه‌یین هئچ ده خوش اولمایان، جان‌سیخیجی بیر عمل اولدوغونو من ده بیلیرم. آما آخی بوندان منه نه؟ من اؤز حاقیمی ایسته‌ییرم. بونا گؤره ده توتدوغوم یولدان دؤنمه‌می، بو مسله‌ده سونا قدر گئتمه‌یه قرار وئردیم.

     گئتدیکجه آرتان زیارتلریمدن ایداره مودیری‌نین ناراحات اولماغا باشلادیغینی حیس ائدیردیم. یازیق آدام منیمله گؤز-گؤزه گلمه‌مه‌یه چالیشیردی. باشینی اؤنه اَییر، کاغیذلارین ایچینده ایتیب باتیردی.

     آیین بیلمیرم نئچه‌سی ایدی، یئنه اورا گئتمیشدیم. یانیندا تانیمادیغیم بیر آدام اوتورموشدو. من اوردا هئچ کیم یوخموش کیمی حرکت ائتدیم. ایداره مودیرینی قورخوتماغا باشلادیم. اونا دئدیم کی:

-بسدیر آرتیق! یا ائله گونو بو گون پولو وئریرسن یا دا من نه ائده‌جگیمی یاخشی بیلیرم.

یامان حیرصلنمیشدیم. عصبدن سسیم تیره‌ییردی.

     بیردن بیر هیچقیریق سسی گلدی. قورخو ایله ایداره مودیرینه باخدیم. یازیق آدام اللری ایله اوزونو توتوب، یانینداکی آداما هئچ فیکیر وئرمه‌دن اوشاق کیمی آغلاییردی.

     اونون حالی منه یامان توخوندو. اؤز-اؤزومه لعنت اوخویاراق اوتاقدان چیخدیم.

     اؤزومه نیفرت ائتمه‌یه باشلامیشدیم. گؤر بئزدیریجی حرکتلریمله آدامی نه حالا سالمیشدیم. من دوغرودان دا پیس و مرحمتسیز آدام ایدیم. اینسان بئله ایشلرده آزاجیق آنلاییش گؤسترر. بس نئجه، یازیغین پولو یوخدورسا آخی هاردان تاپیب منه وئرسین؟ یقین کی او اؤزو ده بونا گؤره عذاب چکیردی. ائله‌دیگیم کوبودلوغا گؤره عوذر ایستمه‌یه قرار وئردیم. حتّی اونا:

-هئچ کدرلنمه دوستوم، دئیه‌جکدیم.نه قدر لازیمدیرسا من گؤزله‌یه‌رم…

باخ بونلاری دئمک اوچون یئنیدن اوتاغا قاییتدیم. آما ایچری داخیل اولاندا تجوبدن یئریمده‌جه دونوب قالدیم. ایداره مودیری کرئسلوسونا یاسلانیب قهقهه ایله گولوردو. قارنی، بوخاغی، بیغی قهقهه ایله بیرگه تیتره‌ییردی. قاباغینداکی آداما بئله دئدیگینی ائشیتدیم:

- نه ائدک آی قارداش؟ اؤزون گؤرورسن کی آدامدان گنه کیمی یاپیشیرلار. گلن بیر نفر دئییل کی…هانسی بیرینه درد آنلاداسان؟ من ده بو ضررسیز چاره‌یه باش وورورام. بونلارین اکثریتی یازیچی-شاعیر طایفاسیدیر. هر شئیدن تئزجه کؤوره‌لیرلر. منی بو حالدا گؤرنده ایسه عومومیتله بورا گلمکلرینه پئشمان اولورلار. منیم ده بیر نئچه گون جانیم قورتاریر. بو کیچیک حیله‌نی منه چوخ گؤرمه. آما حئیف کی گلنلرین هئچ ده هامیسی بونون کیمی آخماق اولمور.

     سؤزون آخیرینی ائشیتمه‌یه حؤوصله‌م چاتمادی. یومروغومو ستولا چیرپدیم و تئز پولو وئرمگینی ایسته‌دیم.

     ایداره مودیری اوزومه باخمادان کاغیذیمین اوستونه "صاباح اؤده‌نیلسین" امرینی یازدی. صاباحی گون گئتدیم و پولومو آلدیم.

بو دانیشدیغیم حادیثه حقیقتدیر. چوخداندیر حئکایه‌لریم اوچون مؤوضولاری حیاتدان گؤتورورم.

کؤچورن: عباس ائلچین

Twğan Jer, Otan Twralı

 Qazaq Maqaldar Men Mätelderi

ائل، یورد حاققیندا قازاق آتالار سؤزلری

کؤچورن: عباس ائلچین

Twğan jerge twıñ tik

دوغولدوغون یئره توغونو/بایراغینی تیک

***

Er elinde, Gül jerinde

ار/ایگید ائلینده، گول یئرینده

***

Kisi elinde sultan bolğanşa, Öz eliñde ultan bol

یاد ائلینده سولطان اولونجا، اؤز ائلینده اولتان (باشماق ایچینه قویولان کئچه) اول

***

Esiñ barda el tap

اوُسون/عاغیلین واردا ائلینی تاپ

***

At aynalıp qazığın tabar, Er aynalıp elin tabar

آت دؤنوب پایاسینی/قازیغینی تاپار، ار/ایگید دؤنوب ائلینی تاپار

***

Pelen jerde payda bar, Öz jeriñdey qayda bar

فیلان یئرده فایدا وار، اؤز یئرین کیمی هارادا وار؟

***

Twğan jerdey jer bolmas, Twğan eldey el bolmas

دوغولان یئر کیمی یئر اولماز، دوغولان ائل کیمی ائل اولماز

گونئی آذربایجان سوراقلاری آوروپادا

وفا ایبراهیمووا

فیلولوگییا اوزره فلسفه دوکتورو

     آمئریکا نین ایندیانا اونیوئرسیتئتی‌‌نین پروفئسسورو، گؤرکملی عالیم، تورک فولکلورونون آمئریکادا تانیدیلماسی ایله باغلی چوخسایلی علمی ایشلرین مؤلیفی ایلهان باشگؤز 1984-جو ایلده گونئی آذربایجان آیدینلاریندان اولان علی اصغر مجتهدی‌نین "امثال و حکم در لهجه‌ی‌ محلی آذربایجان" ("آذربایجان یئرلی دیالئکتلرینده آتالار سؤزلری و حیکمتلر") کیتابینی "آذربایجان آتالار سؤزلری" ("Azerbaijanian proverbs") آدی ایله چاپ ائتدیریب. بو دیرلی اثرین رئداکتورو حسن جوادی و پروفئسسور ایلهان باشگؤز کیتابا اؤن سؤز یازیبلار.

      علی اصغر مجتهدی 1905-جی ایلده تبریزده وارلی ضیالی عاییله‌سینده دوغولوب. او، گنج یاشلاریندان آذربایجان ادبیاتینا، آیریجا اولاراق فولکلورونا بؤیوک ماراق گؤستریب، اونلاری اؤیره‌نیب، بیر سیرا فولکلور ماتئریالی توپلاییب. اونون توپلادیغی آذربایجان آتالار سؤزلری ایلک دفعه1955-جی ایلده تبریزده چاپ ائدیلیب. او، گونئی آذربایجا‌نین بؤلگه‌لرینی قاریش-قاریش گزیب، فولکلور ماتئریاللارینی توپلاییب و سیستئم‌لشدیریب. علی اصغر مجتهدی تورک، فارس، اینگیلیس، فرانسیز، عرب دیللرینی بیلدیگینه گؤره توپلادیغی آذربایجان آتالار سؤزلری‌نین بو دیللرده‌کی مومکون قارشیلیغینی دا وئریب.

اوزبیک مقال‌لری/ اؤزبک آتالار سؤزلری/ ضرب المثل‌های ازبکی

الف: احترام پدر و مادر                             

آتنگ باله‌سی بولمه ,آدم باله‌سی بول .

آتان بالاسی اولما، آدام بالاسی اول

 بچه پدرت نباش ,بچه آدم باش .

آتنگ قریسه قل آلمه,آنگ قریسه چوری

آتان قوجالسا قول آلما، آنان قاریسا قاراباش.

اگرپدرت پیر شد غلام نگیر ,اگر مادرت پیرشد کنیز.

آتنگ‌نی اولدیر‌گنگه هم یخشی‌لیک قیل .

آنانی اؤلدورنه بئله یاخشی‌لیق قیل.

حتی به قاتل پدرت هم نیکی کن.

آته‌لر سوزی عقل نینگ کوزی .

آتالار سؤزو، عاغیلین گؤزو.

سخن نیاکان اساس عقل است.

TİL HAQQINDA QIRIMTATAR ATALAR SÖZLERİ

دیل حاققیندا قیریم‌ تاتار آتالارسؤزلری

کؤچورن: عباس ائلچین

Til – aqıl terazesidir

دیل- عاغیل تره‌زیسی‌دیر

***
 Tiliñnen diliñni bir tut

دیلین ایله اورگینی بیر توت

***
 Tilini unutqan – ilini unutır

دیلینی اونودان- ائلینی اونودار

***
 Tilge itibar – ilge itibar

دیله اعتبار- ائله اعتبار

***
 Tilniñ ucunda qılıçnın küçü

دیلین اوجوندا قیلینجین گوجو

***
 Til – yürekniñ anahtarı

دیل- اوره‌گین آچاری

***
 Til taş yarar, yanılsa  baş yarar

دیل داش یارار، یانیلسا باش یارار

***
 Til uzatılğan yerge el uzatılmaz

دیل اوزادیلان یئره ال اوزادیلماز

***
 Tilniñuzunı dellalğa kerek

دیلین اوزونو دللالیغا گره‌ک

***
 Til qılıçtan keskin

دیل قیلینجدان کسکین

***
 Tilniñ kemigi yoq

دیلین سوموگو یوخ

***
 Tilden hem bal tamar, hem – zeher

دیلدن هم بال دامار،هم زهر

***
 Tilden kelgen elden kelse, her kes padişa olur

دیلدن گلن الدن گلسه، هر کس پادشاه اولار

***
 Til ayaqsız, lakin uzaqqa alıp barır

دیل آیاقسیز، آنجاق اوزاغا گئده بیلر

***

Til bilgen yolda qalmaz

دیل بیلن یولدا قالماز

*

Qaynaq: qiriminsesi.com

"هامی اوغول بؤیوتموشدو"

رامیز رؤوشن

       یئتیم قولو او قاپیدا، بو قاپیدا یئتیمچیلیکله بؤیوموشدو؛ دامدان ییخیلا-ییخیلا، چایدا بوغولا-بوغولا، دونیانین بوتون پیس ناخوشلوقلارینی چیخارا-چیخارا بؤیوموشدو. آنجاق دامدان ییخیلاندا قیچی سینمامیشدی، چایدا بوغولاندا باتیب اؤلمه‌میشدی، او کی قالدی ناخوشلوقلارا، بوردا مسله بیر آز غلیظلشیر. چونکی یئتیم قولو اوشاق واختی ناخوشلوغا دوشوردوسه، کندده‌کی نئچه-نئچه اوشاغی دا همین ناخوشلوغا سالیردی. قولو چیچک چیخارتدی، کندده‌کی نئچه-نئچه اوشاق دا چیچک چیخارتدی. قولو تامام ساغالدی، هئچ او چیچگین ایزی-توزو دا قالمادی، آنجاق کندده‌کی نئچه-نئچه اوشاغین سیر-صیفتینده او چیچکدن چوپور قالدی. قولونون باشی یارا تؤکدو، کندده‌کینئچه-نئچه اوشاغین باشی دا یارا تؤکدو. قولو تامام ساغالدی، هئچ او یارانین ایزی-توزو قالمادی، آنجاق کندده‌کی نئچه-نئچه اوشاغین باشیندا او یارادان کئچللیک قالدی. بلی، یئتیم قولو بؤیودو، بیر جاوان اوغلان اولدو. تای-توشلاری باشلادیلار ائولنمه‌یه: صیفتی چوپورلار دا ائولندیلر، باشی کئچللر ده. تکجه یئتیم قولو بو قیوریم‌ساچ باشیینان، بو گول کیمی صیفتیینن ائولنمه‌دی کی، ائولنمه‌دی. یئتیم قولو ائولنمه‌یه قورخوردو. قورخوردو کی، ائولنه - اوشاغی اولا، اؤله - اوشاغی یئتیم قالا... یئتیم قولو ائولنمه‌دی کی، اوشاغی یئتیم قالماسین. تای-توشلاری اوغول-اوشاق صاحیبی اولدولار. قولو اؤلمه‌دی. اوغول-اوشاق بؤیودو، بئش یاشینا چاتدی، اون یاشینی اؤتدو، اون بئش یاشیندان آدلادی، - قولو اؤلمه‌دی و باشلادی پئشیمان اولماغا. فیکیرلشدی کی، ائی دادی-بیداد، ائولنسیدیم، ایندی اوغلومون اون بئش یاشی اولاردی...

تورکمن آتالارسؤزو (آتالار نقلی)

درله‌ییب کؤچورن: عباس ائلچین

Adam ýerde ýaşaýar, emma adamyň göwni asmanda perwaz urýar.

آدام یئرده یاشایار، آمّا  آدمین کؤنولو گؤیلرده اوچار

Adamy adam eden ylymdyr.

آدامی آدام ائدن بیلم‌دیر.

Adamyň akyllysy dil öwrener.

آدامین عاغیللیسی دیل اؤیره‌نر.

Adamyň borjy – bilmekdir.

آدامین بورجو بیلمکدیر.

Adamyň ilkinji Watany-da enedir.

آدامین ایکنجی وطنی ده آنادیر.

Aglasa enem aglar, galany ýalan aglar.

آغلاسا آنام آغلار، قالانی یالان آغلار.

Agyr zamananyň hem ýeňil günleri bolýandyr.

آغیر زامانانین هم یونگول گونلری اولار.

Akyl nämäni buýursa, dil şony diýer.

عاغیل نمنه‌نی بویورسا، دیل اونو دئیر.

Akyl uly güýçdür.

عاغیل بؤیوک/اولو گوجدور.

Akyl ýaşda bolmaz, başda bolar.

عاغیل یاشدا اولماز، باشدا اولار.

Alanyňda – bir eliň bilen al, bereniňde – iki eliň bilen ber.

آلاندا بیر الین ایله آل، وئرنده ایکی الین ایله وئر.

Alym bolmak aňsat, adam bolmak kyn.

مضحکه

اوزئییر حاجی‌بیلی

      کندلی‌نین بیری بوغداسینی، باراماسینی آپاریب بازاردا دَیر-دَیمزینه ساتیب بیر دنه آت، بیر دنه ائششک و اَینینه ده بیر دست پالتار آلیب، ائوینه طرف گئدیردی….

     بیر نفر بَی بونو گئندن گؤردو و تعجوب ائله‌دی کی، کندلی‌نین هم آتی وار، هم ده ائششگی. دالدان کندلی‌یه یاخینلاشیب باشینا ائله بیر قاپاز سالدی کی، کندلی آنجاق بیر ساعاتدان سونرا آییلا بیلدی و آییلاندان سونرا دا باخیب گؤردو کی، ائششک یوخدور.

     یاساوول کندلی‌نین آتینا باخیب شیکایتینه قولاق آسدی، آما شیکایت "حاقی" آز اولدوغونا گؤره، کندلی‌یه بیر نئچه دنه قامچی چکدی و دئدی:

- باغلا آتینی بورادا، گئت اطرافی گز، بلکه ائششگین تاپیلا.

    کندلی آتینی یاساوولا تاپشیریب، ائششگی آختارماغا گئتدی. چوخ گزدی، چوخ دولاندی، هرچند بگین قاپیسیندا بیر ائششک گؤردو کی، اؤز ائششگینه چوخ اوخشاییردی، آما او جوره شئیلری فیکرینه گتیرمه‌یه جورأت ائله‌مه‌دی و قاییتدی کی، بلکه یاساوول بیر کؤمک ائله‌یه، آما نه یاساوولدان و نه آتدان بیر نیشان دا گؤرمه‌دی.

     کندلی خوفا دوشدو، ائله بیلدی کی، بونلار هامیسی یوخودور. اونون اوچون اؤزونو چیمدیکله‌دی کی، آییلسین، آما گؤردو کی، خئیر، یاتماییبدیر.

     بیکئف و بیداماق بیر چایین قیراغیندا اوتوروب ائوینه قاییتماغا اوتانیردی. گؤردو کی، بیر نفر ساریقلی گلیر. کندلی دوروب ایکی‌قات اَییلدی و یئنه بیداماق یئرینه اوتوردو. ساریقلی دئدی:

- ندیر کی، بئله بیداماقسان؟

کندلی آغلایا-آغلایا احوالاتی نقل ائله‌دی.

ساریقلی بونون تزه لیباسینا دیقّت یئتیریب دئدی:

- من سنه علاج ائدرم.

یازیق کندلی شادلیغیندان بیلمه‌دی کی، نه قاییرسین، اؤزونو ییخدی ساریقلی‌نین آیاغینا. ساریقلی دئدی:

- سنین آتینی دا، ائششگینی ده جین اوغورلاییبدیر و جین ده سنین بو لیباسیندادیر. اونا گؤره بو لیباسی اووسونلاماق لازیمدیر و ایللا باشینا چوخ بلالار گلر.

     کندلی جین آدینی ائشیدن کیمی دلی‌تک پالتارینی چیخاردیب توللادی. ساریقلی بیر دوعا اوخودو و دئدی:

- بیر قدر یات.

اونسوز دا ایت کیمی یورولموش کندلی باشینی یئره قویان کیمی یوخو باسدی و یوخوسوندا گؤردو کی، ائششگی ده، آتی دا تاپیلیب، کیشنه‌یه-کیشنه‌یه بونون یانینا چاپیرلار. کندلی سئویندیگیندن ائله چیغیردی کی، اؤز سسینه اویاندی و اویانیب گؤردو کی، نه ساریقلی وار، نه پالتار. بینوانی دهشت باسدی. الینه بیر چوماق آلیب اؤزونو قورویا-قورویا کندینه یئتیردی. خالق ییغیلیب دئدیلر کی، آ کیشی، دلی اولوبسان ندیر؟ لوت گزیب اؤزونو قورویورسان؟

دئدی:

- آتیمی اوغورلادیلار، ائششگیمی اوغورلادیلار و پالتارلاریمی اوغورلادیلار. ایندی قورخورام کی، اؤزومو ده اوغورلایالار.

کؤچورن:عباس ائلچین

شئیخ شعبان

عبدالرحیم بَی حاقوئردییئو

     شئیخ شعبانی سیز تانیییرسینیزمی؟

- خئیر!

- حئیف، صد حئیف. من هامان او شئیخ شعبانی دئییرم کی، یولون قیراغینداکی محلّه مسجیدی‌نین قاباغیندا اَیلشیب پینه‌چیلیک ائدیردی.

     یاغیش یاغاندا سئل گتیرن کؤهنه باشماقلاری، چوستلاری، چکمه‌لری، چاریقلاری ییغیب، قالیبا ووروب، یاماییب اوجوز قییمتله: جوتونو بیر عابباسیدان، آلتی شاهیدان ساتاردی.

     فقیر-فوقرانین آیاققابیلاری هامیسی آنجاق شئیخ شعبان عملی اولاردی. دئیه‌سن یاواش-یاواش یادینیزا دوشور؟ بیر توی، بیر احسان شئیخ شعبانسیز کئچمزدی. مئییت قاباغیندا شئیخ شعبان "لاحول و لا قوّة " دئینده سسی شهرین او بیری قاپیسیندا ائشیدیلیردی. هر صاباح تئزدن دوروب، ائنیب، صوبح نامازینی مسجیدده قیلیب، سونرا چیخیب، اؤز یئرینده اَیلشیب پئشه‌سینه مشغول اولاردی. گون اورتا و آخشام آذانینی دا وئرمگی اؤزونه فرض حساب ائدردی. گومان ائتمه‌یین کی، شئیخ شعبان آذان وئرمگینه موزد آلیردی. خئیر، استغفوروللاه! آذان وئرمگی محض ثاواب عمل حساب ائدردی و اجرینی قییامتده آللاهدان گؤزله‌ییردی.

     شئیخ شعبان گؤدک بویلو، اوزون ساققاللی بیر کیشی ایدی. باهاردا، یایدا عابا بورونردی و قیش فصلینده چیگنینه بیر خوراسان کورکو سالاردی. بیر نفر دئیه بیلمزدی کی، من شئیخ شعبانین ساققالی‌نین دیبینی ذرّه‌جه آغارمیش گؤرموشم. هئچ شئیخ شعبان ائله آدام دئییل ایدی. اوتوز ایل بیر عابادا گزمگی، قیرخ ایل بیر کورکه بورونمگی قبول ائدردی، آما ساققالینا رنگ و حنادان کورلوق وئرمزدی.

    رنگ و حنانی دا همیشه عطّار کربلایی مقصوددان آلاردی. هر آدامین ساتدیغی حنانی بَینمزدی. دوشنده ده دئییردی کی، کربلایی مقصودون حناسی جمعی ایراندا تاپیلماز! گؤر ندیر کی، قاضی آغا اؤزو ده اونون حناسینی ایشله‌دیر و دلیلی‌نین ده کی، موقابیلینده هئچ بیر ایراد اولا بیلمز. یئمک طرفیندن، همچنین، شئیخ شعبان اؤزونه کورلوق وئرمزدی. ایلین چوخ حیصه‌سینی تویلاردا، احسانلاردا پلوو یئیردی. فقط پلوو اولمایان گونو ده حؤکمن گرک بیر عابباسیلیق ات آلیب گؤندریدی ائو، تا آرواد آخشام آبیگوشت بیشیرسین. اتی ده شئیخ شعبان قصابدان آلمازدی. قصابباشی ایمامعلی ایله موشتری ایدی. نیسیه ات آلیب الینه پول کئچدیکجه حسابلاشاردی. اوندان علاوه،دوشنده آخشاملار یئمیشدن، اوزومدن، قارپیزدان آلیب اؤزو عابانین آلتیندا ائوه گتیرردی.

     شئیخ شعبان بئله شئیخ شعبان ایدی.

بهمنیار؛ آذربایجان فیلوسوفو

      ابوالحسن بهمنیار مرزبان اوغلو (993-1066) شرق پئریپاتئتیزمی‌نین(مشائی‌لیک‌) گؤرکملی نوماینده‌لریندندیر. فیلوسوفون آنادان اولدوغو یئر معلوم دئییلدیر. اورتا عصر مؤلیفلری یازیرلارکی، او، «آذربایجانلی» («ال-آذربایجانی»)، «آذربایجان اؤلکه‌سیندن» (مِن بِلاد آذربایجان) ایدی.

      بهمنیار ابن‌سینانین گؤرکملی شاگیردی و داوامچیسیدیر. اونون اؤز موعلیمی ایله ایلک گؤروشو باره‌ده دئییرلر:

      بیر دفعه ابن سینا دمیرچیخانادا اولارکن بهمنیار اورایا گلیب اود ایسته‌ییر. دمیرچی اونا دئییر: «قاب گتیر ایچینه اود قویوم آپار». بهمنیار اوووجونا بیر قدر تورپاق ییغیب دئییر: «اودو بو قابا قوی». ابن سینا بهمنیارین درّاکه‌سینه حئیران قالیب، اونو اؤزونه شاگیرد گؤتورور.

       آذربایجان فیلوسوفو اؤزونون پارلاق ایستعدادی و امک‌سئورلیگی ایله ابن سینانین درین رغبتینی قازانمیشدی. سونرالار موعلّیم شاگیردی حاقیندا یازیردی: «او، منه اوغولدان آرتیق ایستکلیدیر من اونا تعلیم-تربییه وئرمیش و بو سوییّه‌یه گتیریب چیخارمیشام. اونون آخیر گلیب منیم یئریمده اولماسینا بیر شئی قالماییب».

      بهمنیار موعلیمی‌نین اومیدینی لاییقینجه دوغرولدور. اونون اؤزو و شاگیردلری- ابولعباس لفکری، عؤمر خییام، هابئله داوامچیلاری یاخین و اورتا شرقده پئریپاتئتیک فلسفه‌نی اینکیشاف ائتدیریبلر.

     آذربایجان فیلوسوفو بیر سیرا قییمتلی اثرلرین مؤلیفیدیر. «تحصیل» («التحصیل»)، «منطیقه دایر زینت» (« الزینة فی المنطق »)، «گؤزللیک و سعادت» («البهجة والسعادة»)، «موسیقی کیتابی» («کتاب فی الموسیقا»)، «مئتافیزیکانین مؤوضوسو» («فی موضوع المعروف بما بعدالطبیعة»)،. آخیرینجی ایکی تراکتات(رساله) 1851-جی ایلده لئیپسیقده عرب و آلمان دیللرینده، 1911-جی ایلده قاهیره‌ده عرب دیلینده چاپ ائدیلمیشدیر. تحصیل اثری بهمنیارین یارادیجیلیغیندا موهوم یئر توتور. فیلوسوف بو اثری داییسی ابومنصور بن بهرام بن خورشید اوغلونا ایتحاف ائتمیشدیر.

      «تحصیل» اثری «منطیق» («المنطق»)، «مئتافیزیکا» («علم مابعد الطبیعه») و «عیانی مؤوجود شئیلرین حاللاری» («احوال عیان الموجودات») اولماقلا اوچ کیتابدان عیبارتدیر. او، فلسفی بیلیکلرین اؤیره‌نیلمه‌سینده قییمتلی منبع اولدوغوندان هله اورتا عصرلرده عرب اورژینالیندان فارس دیلینه ترجومه ائدیلمیشدیر.

      «تحصیل» کیتابی‌نین عربجه‌سی‌نین موختلیف واختلاردا کؤچورولموش الیازماسی نوسخه‌لری بئیروت، قاهیره، تئهران، رامپور، واتیکان و دونیانین باشقا شهرلری‌نین کیتابخانالاریندا، فوندلاریندا ساخلانیلیر. اثرین فارسجا بیر الیازماسی نوسخه‌سی اؤزبکیستان EA بیرونی شرقشوناسلیق اینستیتوندا، دیگری ایرانین میلّی شورا مجلیسی کیتابخاناسیندادیر. بو دیرلی اثرین بوتؤو حالدا عربجه‌سی 1971-جی ایلده، فارسجاسی 1983-جو ایلده تئهراندا چاپدان چیخمیشدیر. اونون آ.و.ساقادئیئو طرفیندن عربجه‌دن روسجایا ترجومه‌سی 1983، 1986-جی ایللرده نشر اولونموشدور.

      «منطیق» عرب دیلینده «تحصیل» اثری‌نین مرتضی مطهری طرفیندن حاضیرلانمیش تئهران چاپیندان (1971)، «مئتافیزیکانین مؤوضوسو» و «مؤوجوداتین مرتبه‌لری»(«فی مراتب الموجودات») س.پوپپئر طرفیندن حاضیرلانمیش عربجه لئیپسیق چاپیندان گؤتورولموشدور.

قایناق:   «شرق فلسفه‌سی» کیتابی

کؤچورن: عباس ائلچین

دللک

جلیل محمدقولوزاده

      صادیق کیشی‌نین اون یاشیندا اوغلو محمدولی نین گؤزلری آغریییردی. بیر گون اوشاق آناسینا دئدی:

 "آخی، کربلایی قاسیمین اوغلو احمدین ده گؤزلری آغریییردی. دونن احمدنن آرخین کناریندا اوینویوردوق. احمد بورون قانادان اوتنان بورنونو قاناتدی. ائله بورنوندان بیر آز قان آخان کیمی، احمدین گؤزلری یاخشی اولدو.

"بالا، گئت سن ده بورنونو قانات!" -- آناسی محمدو‌لی‌یه دئدی.

محمدو‌لی گئتدی، اوتلارین ایچیندن هامان تیکانلی اوتو تاپدی، سول الی ایله اوتو سوخدو بورنونون دئشیکلرینه، ساغ الی ایله یومروغونو دویوب ووردو سول الی‌نین آلتیندان و محمدو‌لی‌نین بورنوندان قان باشلادی آخماغا.

     یاریم ساعات قدرینجه قان آخدی. محمدو‌لی بارماقلاری ایله بورنونون دئشیکلرینی توتدو کی، بلکه قان کسیله، آما قان کسیلمک بیلمه‌دی. آخیری آناسینی چاغیردی. آناسی دخی قانین کسیلمگینه بیر چاره تاپمادی. بو حئینده صادیق کیشی الینده ات سبتی بازاردان ائوه ات گتیردی. آوراد اوزونو توتدو صادیق کیشی‌یه: 

"آ کیشی، گل گؤر، محمدو‌لی نین بورنونون قانینا نه چاره ائله‌ییریک--کسیلمیر؛ گل بلکه سن بیر چاره تاپاسان."

     صادیق کیشی اوغلونون یانینا یئتیشیب، ساغ الی‌نین بارماقلاری ایله یاپیشدی محمدو‌لی نین بورنونون اوجوندان و قویمادی قان آخسین. آما قان بورنونون ایچینده شیشیب، گئنه یول تاپیب، باشلادی آخماغا. 

"آ کیشی، قاچ بازارا--آورادی باشلادی اوجا سسله صادیق کیشییه دئمه‌یه.--قاچ تئز اوستا حوسئینین یانینا. اونون حکیملیکده سریشته‌سی چوخدو. تئز قاچ اوستا حوسئینه دئ. یوخسا اوشاغی قان آپارار، ائوین ییخیلار. تئز دورما قاچ و تئز خبر گتیر."

     صادیق کیشی اللری‌نین قانینی آرخدا یویوب، اوز قویدو حَیَطدن چیخماغا. صادیق کیشی او واخت اوستا حوسئینین دوکانینا یئتیشدی کی، اوستا بیر موشترینین باشینی قیرخیب قورتاریب، قاناتدیغی یئرلره پامبیق دوزوردو.

    صادیق کیشی دوکانین قاباغیندا دوروب سالام وئردی. اوستا حوسئین کیشینی گؤرجک اونو موشتری حساب ائتدی و قولتوق جیبیندن آینانی چیخاردیب توتدو صادیق کیشی‌نین قاباغینا. صادیق کیشی آینانی آلیب و گؤزلرینی یوموب بیر صالاوات ذیکر ائتدی و آینانی اول ساغ چیینی‌نین، سونرا سول چیینی‌نین قاباغینا آپاریب توتدو اوزونون موقابیلینده و گؤزلرینی آچیب سول الی ایله باشلادی قیرمیزی ساققالینی تومارلاماغا و بیر دفعه‌ده صالاوات چئویریب، آینانی قایتاردی اوستا حوسئینه و دئدی:

"آی اوستا حوسئین، بیزیم محمدو‌لی‌نین بورنو قانیییب. نه علاج ائدیریک قان کسیلمک بیلمیر. آرواد منی یالوارا-یالوارا سنین یانینا گؤندریب، بلکه سن بیر چاره تاپاسان."

    اوستا حوسئین صادیق کیشیدن آینانی آلیب اول اونا تکلیف ائتدی کی، گیرسین دوکانا و اوتورسون سکی‌نین اوستونده. صادیق کیشی دوکانا گیریب اوتوراندان سونرا، اوستا حوسئین اونون یاویغینا یئریییب ساغ الینی اوزاتدی و صادیق کیشی نین بؤرکونو گؤتوروب قووزادی یوخاری. صادیق کیشی آلتدان-یوخاری باخیردی اوستا حوسئینین اوزونه. اوستا باشینی بولایا-بولایا دئدی:

"آخ، آخ، وای، وای! یازیغیم گلیر گونونه، آی صادیق کیشی! بیلمیرم سنین آخیرین نه گونه قالاجاق! آی کیشی، یا آدینی ائرمنی قوی، خالق بیلسین کی، سن موسلمان دئییلسن، یوخسا اگر موسلمان اولماق ایسته‌ییرسن، قارداش، بو موسلمانچیلیق دئییل کی، سن ائله‌ییرسن. کیشی، اوتانمیرسان باشووون توکونو بو قدر اوزادیب قیرخدیرمیرسان؟ هله خجالت چکمه‌ییب دئییرسن کی، محمدو‌لی‌نین بورنونون قانی کسیلمیر؟ او آللاهین غضبیدیر کی، سنی توتوب. یوخسا هاردا گؤرسه‌نن شئیدیر کی، بورنونون قانی کسیلمه‌یه؟ سنین تک موسلمانلار بوندان دا آرتیق بلایا گیریفتار اولاجاقلار!"

بو سؤزلری دئیه-دئیه اوستا حوسئین بالاجا میس قابا سویوق سو تؤکوب، صادیق کیشی‌نین باشینی هر ایکی اللری ایله اوووردو کی، توکلری یومشالسین. صادیق کیشی دینمز-سؤیله‌مز اوتوروب باشینی اَیمیشدی آشاغی. اوستا حوسئین اللرینی اتکلرینه سیلیب گؤتوردو اولگوجو و باشلادی داشین اوسته چکیب ایتیله‌مه‌یه و سونرا بیر نئچه دفعه‌ده قاییشا چکیب، صادیق کیشی‌نین باشینی قیرخماغا مشغول اولدو و صادیق کیشی‌یه بئله موعیظه ائله‌دی:

"صادیق عمی! موسلمانچیلیغین شرطلری چوخ آغیردیر. آز بیر آدام بو شرطلرین هامیسینی عمله گتیره بیلر. مثلا، باشی توکلو ساخلاماق هئچ بیلیرسن کی، نئجه بؤیوک گوناهلارین بیریدیر؟ اولا بودور کی، باشینی واختیندان-واختینا قیرخدیرمییانین ائوینده هئچ خئییر-برکت اولماز. ایکینجی بودور کی، اینسانا نؤوبه‌نؤوع بدبختلیکلر اوز وئرر. من نه‌یه دئییرسن آند ایچیم کی، اوغلونون قا‌نی‌نین کسیلمه‌مگی محض تنبئه‌دیر کی، خوداوندی-عالم بو گوناهلارین قاباغیندا سنه گؤندریب. مندن سنه وصیت: بیر ده بئله غلطلری ائلمه؛ یازیقسان، فاغیرسان. یوخسا بیر اؤزگه جور بدبختلیک اوز وئرر، دخی سونرا پئشیمانلیق بیر یئره چاتماز."

     اوستا حوسئین، صادیق کیشی‌نین باشینی قیرخیب قورتاردی. صادیق کیشی بؤرکونو قویدو باشینا، ایکی قپیک چیخاریب اوزاتدی اوستا حوسئینه و دئدی:

"اوستا، آللاه آتانا رحمت ائلسین." 

و اوستا حوسئین پولو آلیب جاواب وئردی: 

"آللاه سنین ده آتانا رحمت ائله‌سین. 

صادیق کیشی اوز قویدو ائوینه گئتمه‌یه.

     حَیَطه گیریب صادیق کیشی گؤردو کی، اوغلونون قانی چوخدان کسیلیب. محمدو‌لی بیر اوزون آغاجدان آت قاییریب مینمیشدی، حَیَطی او طرفه چاپیردی، بو طرفه چاپیردی و هردن بیر آت کیمی کیشنه‌ییردی.1906 

کؤچورن: عباس ائلچین

Özbekçe

Dilbilgisi

İsmin Halleri

Yukarıda görülen -ni /ni/, -ga /gä/, -da /dä/, -dan /dän/, -ning /niñ/ ekleri (yani Suffixler) ses uyumuna göre değişmez!

Çokluk eki: -lar

• uylar: evler
• tillar: diller vs.