گونئی آذربایجان سوراقلاری آوروپادا

وفا ایبراهیمووا

فیلولوگییا اوزره فلسفه دوکتورو

 

     آمئریکا نین ایندیانا اونیوئرسیتئتی‌‌نین پروفئسسورو، گؤرکملی عالیم، تورک فولکلورونون آمئریکادا تانیدیلماسی ایله باغلی چوخسایلی علمی ایشلرین مؤلیفی ایلهان باشگؤز 1984-جو ایلده گونئی آذربایجان آیدینلاریندان اولان علی اصغر مجتهدی‌نین "امثال و حکم در لهجه‌ی‌ محلی آذربایجان" ("آذربایجان یئرلی دیالئکتلرینده آتالار سؤزلری و حیکمتلر") کیتابینی "آذربایجان آتالار سؤزلری" ("Azerbaijanian proverbs") آدی ایله چاپ ائتدیریب. بو دیرلی اثرین رئداکتورو حسن جوادی و پروفئسسور ایلهان باشگؤز کیتابا اؤن سؤز یازیبلار.

      علی اصغر مجتهدی 1905-جی ایلده تبریزده وارلی ضیالی عاییله‌سینده دوغولوب. او، گنج یاشلاریندان آذربایجان ادبیاتینا، آیریجا اولاراق فولکلورونا بؤیوک ماراق گؤستریب، اونلاری اؤیره‌نیب، بیر سیرا فولکلور ماتئریالی توپلاییب. اونون توپلادیغی آذربایجان آتالار سؤزلری ایلک دفعه1955-جی ایلده تبریزده چاپ ائدیلیب. او، گونئی آذربایجا‌نین بؤلگه‌لرینی قاریش-قاریش گزیب، فولکلور ماتئریاللارینی توپلاییب و سیستئم‌لشدیریب. علی اصغر مجتهدی تورک، فارس، اینگیلیس، فرانسیز، عرب دیللرینی بیلدیگینه گؤره توپلادیغی آذربایجان آتالار سؤزلری‌نین بو دیللرده‌کی مومکون قارشیلیغینی دا وئریب.

      کیتابا اؤن سؤز یازان پروفئسسور ایلهان باشگؤز آذربایجان آتالار سؤزلری‌نین توپلانماسینی بیر میلّی ایش کیمی دیرلندیریب، آتالار سؤزلرینی گونئی آذربایجاندا یاشایان تورکلرین اؤز میلّی وارلیقلارینی قوروماق، تصدیق ائتمک واسیطه‌سی کیمی دیرلندیریب. پروفئسسور ایلهان باشگؤز میلّی ایرثه موناسیبتده یاشادیقلاری رئژیمین یاراتدیغی شراییط باخیمیندان قوزئی آذربایجانلا گونئی آذربایجان آراسیندا فرقلرین اولدوغونو بیلدیریب. او، قوزئی آذربایجاندا 1926-جی ایلدن باشلایاراق آذربایجان آتا سؤزلری‌نین نشری ایله باغلی گؤرولموش ایشلری خاطیرلادیب. عالیم بو ایشلر سیراسیندا حنفی زئیناللی‌نین 1926-جی ایلده باکیدا چاپ اولونموش "آذربایجان آتا سؤزلری" ،حمید آراسلی‌نین 1938-جی ایلده باکیدا چاپ ائتدیردیگی "آتالار سؤزو" ،ابولقاسم حسین‌زاده‌نین 1956-جی ایلده باکیدا چاپ ائتدیردیگی "آتالار سؤزو" ،1956-جی ایلده باکیدا روس دیلینده نشر اولونموش "آذربایجان آتالار سؤزلری و دئییملری" و اهلیمان آخوندووون 1968-جی ایلده باکیدا چاپ ائتدیردیگی "آذربایجان فولکلورو آنتولوگییاسی" کیتابلاری‌نین آدینی چکیب. عالیم بونونلا یاناشی 20. یوز ایللیکده آذربایجا‌نین گونئیینده فولکلور ماتئریاللاری‌نین توپلانماسی و نشری ایله باغلی گؤرولموش ایشلری ده قئید ائدیب. اونون فیکرینه گؤر، گؤزل ضیالی علی اصغر مجتهدی‌نین کیتابی گونئی آذربایجاندا تورک آتالار سؤزلری‌نین توپلانماسی ساحه‌سینده گؤرولموش ان جیدی ایشلردن بیریدیر.

      آمئریکا‌نین ایندیانا اونیوئرسیتئتی‌نین چاپ ائتدیردیگی "آذربایجان آتالار سؤزلری" ("Azerbaijanian proverbs") کیتابیندا اوچ میندن چوخ آتالار سؤزو و حیکمتلی دئییملر وار. کیتابا تبریز اونیوئرسیتئتی‌نین پروفئسسورو محمد علی دانشور ایضاح خاراکتئرلی اؤن سؤز یازیب. پروفئسسور محمد علی دانشوره گؤره، آتالار سؤزلری و حیکمتلی دئییملر هر بیر مدنییّتین گوجونو گؤسترن قییمتلی خزینه‌دیر. آتالار سؤزو و حیکمتلی دئییملر مخصوص اولدوغو خالقین دویغو و دوشونجه‌لرینی، آرزو و ایستکلرینی، دونیاگؤروشلرینی، ایستعداد و قابیلیتلرینی، اخلاق اؤلچولرینی گؤستریر. آتالار سؤزلرینی اؤیرنمک اونون عایید اولدوغو خالقی تانیماق دئمکدیر.  

      بوندان باشقا علی اصغر مجتهدی طرفیندن کیتابین خاراکتئرینی، اؤزللیکلرینی، ترتیب پرینسیپلرینی آچیقلایان گیریش سؤزو وئریلیب. او، گیریش سؤزونده گؤستریر کی، بو آتالار سؤزلری ایندی ده گونئی آذربایجاندا اینسانلار آراسیندا یاشاییر. اونلاری توپلاماق، سیستئم‌لشدیرمک چوخ اؤنملی بیر مسله‌دیر. او، آتالار سؤزلرینی توپلایارکن بو نومونه‌لری سؤیله‌ییجی‌نین دئدیگی کیمی قلمه آلیب. علی اصغر مجتهدی کیتابی آشاغیداکی پرینسیپلر اساسیندا ترتیب ائدیب.

      او، آتالار سؤزلری‌نین دیل و اوسلوبونا توخونماییب، کیتابین سونوندا الیفبا سیراسی ایله چتین سؤزلرین لوغتینی وئریب. لوغتده آذربایجان تورکجه‌سینده بیر سؤز وئریلیب، سونرا بو سؤزون فارسجا ترجومه‌سی، داها سونرا ایسه وئریلمیش سؤزون باشقا بیر سینونیمی گؤستریلیب.

      آذربایجان تورکجه‌سینده وئریلمیش آتالار سؤزلری‌نین قارشیسیندا فارسجا، بیر سیرا حاللاردا عربجه، بعضاً اینگیلیسجه و فرانسیزجا قارشیلیقلاری وئریلیب. مؤلیف اساسن داها گئنیش یاییلمیش آتالار سؤزلرینه یئر وئریب، بیر سیرا حاللاردا ایسه بو آتالار سؤزلری‌نین و حیکمتلی دئییملرین واریانتلارینی دا گؤستریب.

       مؤلیف آذربایجان آتالار سؤزلرینی الیفبا سیراسی ایله تقدیم ائدیب. علی اصغر مجتهدی کیتابین سونوندا منبع و قایناقلاری دا گؤستریب. او، بو قایناقلار سیراسیندا میرزه علی اکبر خان دهخدا‌نین، غلامرضا واخدی‌نین یوسف رحمتی‌نین، میرزه علی بادکوبه‌ای‌نین، حاجی حسین آغا ختایی‌نین، صادیق امیر آسلا‌نی‌نین، میرزه یوسف خان ریاحی‌نین، میرزه محمدتقی مراغه‌ای‌نین و بیر سیرا باشقا شخصلرین ترتیب ائتدیکلری کیتابلارین آدینی چکیر. بوتؤولوکده اونون گؤستردیگی قایناقلارین سایی 41-دیر. بونونلا یاناشی علی اصغر مجتهدی فارس، عرب، اینگیلیس، فرانسیز دیللرینده نشر اولونموش چوخسایلی قایناقلاردان دا ایستیفاده ائدیب.

      کیتابین اؤزللیکلریندن بیری ده بودور کی، ترتیبچی آذربایجان آتالار سؤزونو و بو آتالار سؤزونون فارسجا، عربجه، اینگیلیسجه و یا فرانسیزجا قارشیلیغینی گؤستردیکدن سونرا همین آتالار سؤزونون مومکون واریانتینی دا متنه علاوه ائدیب. بوندان سونرا مؤلیف تقدیم اولونموش آتالار سؤزونون ایفاده ائتدیگی معنانی چوخ قیسا شکیلده آچیقلاییب. ایندی ده علی اصغر مجتهدی‌نین کیتابیندا توپلانمیش چوخ دیرلی آتالار سؤزلری ایله باغلی بیتکین تصوور یاراتماق اوچون بیر سیرا نومونه‌لر وئرمگی ضروری ساییریق:

 "آننییانا (آنلییانا) بیر تیک، یا بیر کلمه بسدیر".

 "بالیغی هر وخت دودسان تازه دور".

 "جوجه‌نی پاییزدا سایارلار".

 "کسیک باش سؤیله‌مز اولار".

"یئینله گئیه‌‌نینکین آللاه یئتیرر" و س.

     علی اصغر مجتهدی‌نین "آذربایجان آتالار سؤزلری" کیتابی آذربایجان فولکلورونو، آیریجا اولاراق آذربایجان آتالار سؤزلرینی تانیتماق باخیمیندان چوخ دیرلیدیر. مؤلیفین اوزون ایللر بویو گونئی آذربایجا‌نین بؤلگه‌لرینی گزه‌رک توپلادیغی آتالار سؤزلرینی سیستئم‌لشدیرمه‌سی، چاپ و ترجومه ائتمه‌سی، اونلارا ضروری ایضاحلار یازماسی، آتالار سؤزلری‌نین دیلینه توخونماماسی مسله‌یه علمی یاناشما‌نین نتیجه‌سیدیر.

     اینگیلیس‌دیللی قایناقلاردا آذربایجان فولکلورو ایله باغلی اؤیره‌نیلن مسله‌لردن بیری ده تاپماجالاردیر. آمئریکا عالیمی آندرئس تیئتز "تورک و ایران تاپماجالاری" آدلی مقاله‌سینده تورک و ایران تاپماجالارینی موقاییسه ائدرکن آذربایجان تاپماجالاریندان دا نومونه‌لر وئریب. او، آراشدیرماسیندا آذربایجان تاپماجالاری‌نین اوریژینالینی وئرمکله یاناشی، اونلاری اینگیلیس دیلینه ده ترجومه ائدیب. عالیم آذربایجان تاپماجالارینی آراشدیرارکن قایناق اولاراق 1928-جی ایلده باکیدا حنفی زئیناللی‌نین چاپ ائتدیردیگی "آذربایجان تاپماجالاری" و عئینی ایلده ولی خوُلوفلونون باکیدا نشر ائتدیردیگی "تاپماجالار" کیتابلاریندان ایستیفاده ائدیب.

      بو آراشدیرما‌نین ان اؤنملی جهتلریندن بیری اودور کی، عالیم تاپماجالاری شرح ائدرکن دئمک اولار، بوتون تورک مکا‌نیندا، مثلا، تورکییه تورکلری، قاقاوُز تورکلری، آذربایجان تورکلری، تورکمن تورکلری، اویغور تورکلری، تاتار تورکلری و اؤزبک تورکلرینده عئینی تاپماجا‌نین واریانتلارینی اوزه چیخاریب و اونلاری فارس-تاجیک تاپماجالاری ایله موقاییسه ائتمه‌یه چالیشیب. عالیم بو یوللا تورک و فارس خالقلاری‌نین مدنیتینده، فولکلور دوشونجه‌سینده سیخ باغلیلیغین اولدوغونو ایره‌لی سوروب. بو خالقلارین دیللری آیری-آیری دیل عاییله‌لرینه داخیل اولسا دا، بو دیللر بیر-بیرینه تاثیر ائدیب، تورک سؤزلری فارس دیلین، فارس سؤزلری ده تورک دیلینه کئچیب. او، فیکرینی تصدیق ائتمک اوچون تئز-تئز تورک و فارس تاپماجالاریندان میثال گتیرمیشدیر. بونلاردان بیرینه باخاق:

 تورک:

 صاباح دؤرت آیاکلی،

اؤگلئ ایکی آیاکلی،  

آکشام اوچ آیاکلی.

 (ائمئکلییئن چوجوک، دئلیکانلی، باستونلو ایحتییار)

 

فارس (تهران):

 صبح چهار پاست،  

ظهر دو پا،  

عصر سه پا.

(آدام)

صوبح دؤردآیاقدیر،  

گون اورتا ایکی آیاقلی،

آخشام اوچ آیاقلی.

      گؤروندویو کیمی، عئینی آنلاییش دئمک اولار کی، عئینی اوبرازلارلا وئریلیب. هر ایکی تاپماجا ییغجامدیر و بیر اینسا‌نین دوغولوشوندان اؤلومونه قدر اولان بیر مرحله‌نی دقیق بیچیمده ایفاده ائدیر. بو تاپماجالار آراسیندا آنجاق دیل فرقی وار. عالیم بو اوخشارلیغین تصادوفی اولمادیغینی ثوبوت ائتمک اوچون باشقا میثاللار دا گتیریر. مثلا:

تورک:

 عالئمی بئزئر،  

کئندیسی چیپلاک گئزئر.

 (ایگنه)

فارس:

همه را میپوشاند،

امّا خودش همیشه لخت است.

(سوزن)

 

عالمی بزه ر،

اؤزو لوت گزر.

(ایگنه)

     مقاله‌‌نین اؤنملی جهتلریندن بیری ده بودور کی، عالیم تورک تاپماجالارینی وئررکن آیری-آیری تورک خالقلاری‌نین فولکلوروندان ایستیفاده ائتدیگی کیمی، بو تاپماجالارین فارسجا قارشیلیغینی وئرنده ده فارس دیللی خالقلارین، مثلا، افقان، تاجیک خالقلاری‌نین فولکلوروندان ایستیفاده ائدیب.

     مؤلیف مقاله‌سینده تاپماجالارین پوئتیک قورولوشونا دا توخونور. اونا گؤر، تاپماجالارین حجمی کیچیک اولسا دا، اونلارین بؤیوک معناسی وار. دؤرد سطیردن عیبارت اولان تاپماجالارین پوئتیک قورولوشو، او سیرادان قافییه‌لنمه‌سی مانی‌لرده‌کی کیمیدیر. عادتن بیرینجی میصراع گیریش مضمونوندا اولور، اساس فیکیر ایسه اوچونجو و دؤردونجو میصراعلاردا وئریلیر. بیرینجی و ایکینجی میصراع‌نین آیریلیقدا دئمک اولار، هئچ بیر معناسی اولمور. آنجاق تکرله‌مه‌ده اولدوغو کیمی، اساس فیکرین دئییلمه‌سی اوچون شراییط حاضیرلاییر. سسلرین تکراری، موعین بیر اوبرازین عیانی گؤرونتوسونون یارادیلماسی باشلیجا ایدئیا‌نین وئریلمه‌سینه خیدمت ائدیر. عالیم بو فیکرینی اساسلاندیرماق اوچون قاقاوز و آذربایجان فولکلوروندان نومونه وئریب.

قاقاوُز:

مین مین مینارئ،

دیبی کانارئ.  

یوز بین چیچئک،  

بیر لالئ.

آذربایجان (قاراباغ):

مین میناره،

دیبی قاره.

یوز مین چیچک،

بیر یارپاق.

(اولدوزلار، آی)

آذربایجان (زنگه‌زور):

چیی ایپَی،

چیله‌مه ایپی.  

یوز مین چیچَی،  

بیر یارپاق.

(آی و ییلدیزلار)

    بو تاپماجالاردان دا گؤروندویو کیمی، ایلک ایکی میصراع ("مین مین میناره، دیبی کناره" ،"مین میناره، دیبی قاره" ،"چیی ایپی، چیله‌مه ایپی") ایلک باخیشدا تاپماجا‌نین مضمونو ایله باغلی دئییل. آنجاق اصلینده ایلک ایکی میصراع سونراکی میصراعلاردا ایفاده اولونان فیکرین دئییلمه‌سینه یول آچیر. بئله کی، ایلک ایکی میصراعدا اولان "مین مین میناره" دئییمی چوخلوغو، ساییلماسی مومکون اولمایان بیر آنلاییشی ایفاده ائدیر. ائله گؤیده‌کی اولدوزلاری دا سایماق مومکون دئییل. باشقا یؤندن ایسه بیرینجی، ایکینجی میصراع ایله اوچونجو، دؤردونجو میصراع آراسیندا سس باغلیلیغی دا وار.

      عالیم شرطی اولاراق "سما تاپماجالاری" آدلاندیردیغی تاپماجا متنلرینی آراشدیرارکن آیری-آیری تورک خالقلاری‌نین عئینی مضمونلو تاپماجالاریندا بیر سیرا سؤز فرقلری‌نین اولدوغونو دا گؤستریب. مثلا، سما آنلاییشی ایله باغلی قیریم تورکلری‌نین سؤیله‌دیگی تاپماجادا سما "لاله" سؤزو ایله ایفاده ائدیلیب. آنجاق عئینی مضمونلو آذربایجان تاپماجاسیندا سما آنلاییشی "پییاله" سؤزو ایله بیلدیریلیب. عالیم بو جور فرقلرین سببینی آیری-آیری تورک خالقلاری‌نین عوثمانلی تورکلرینه و یا مرکزی آسییا تورکلرینه یاخینلیغی ایله ایضاح ائدیر. آذربایجان تورکلری هر زامان عوثمانلی تورکلری ایله سیخ باغلی اولوب.

 خالق جبهه‌سی.- 2014.- 17 اوکتیابر.- س.13.

کؤچورن: عباس ائلچین