قوزئی آذربایجان سینئماسی   

  

 ایلکین دؤور 

      آذربایجان کینو (ْسینئما) صنعتی‌نین تاریخی 1898-جی ایل آوقوستون 2-دن باشلاییر. ایلک فیلملر فوتوقراف و ناثیر آلئکساندر میشون طرفیندن چکیلمیش خرونیکا سوژئتلری ( " بی‌بی‌هئیبتده نئفت فونتانی یانغینی " ،  " بالاخانیدا نئفت فونتانی " ،  " شهر باغیندا خالق گزینتیسی " ،  " قافقاز رقصی "  و س.) و بیر بدیعی کینوسوژئتدن ( " ایلیشدین " ) عیبارت ایدی. 1915-جی ایلده قافقازدا پیرونئ قارداشلاری‌نین آچدیغی سهمدار جمعیتلری (تیجارت ائولری) طرفیندن باکی، تیفلیس، ایروان شهرلرینده پروکات کونتورلاری یارادیلمیشدیر. 1915-جی ایلده آدی چکیلن جمعیت نئفت صنایعچیلری‌نین پولو ایله ایبراهیم بی موسابیووون  " نئفت و میلیونلار سلطنتینده "  رومانی اساسیندا عئینی آدلی ایلک آذربایجان بدیعی فیلمی‌نین چکیلیشینه باشلادی. فیلمی چکمک اوجون پئتئربورقدان رئژیسسور بوریس سوئتلوو دعوت اولونموشدور. طبیعت منظره‌لری باکیدا و اطراف کندلرده، پاویلیونلا باغلی صحنه‌لر ایسه تیفلیسده چکیلیردی. فیلمده لوطفعلی بی رولونو حوسئین عربلینسکی اوینامیشدیر. 1916-جی ایلده باکیدا اوزئییر حاجی‌بیووون  " آرشین مال آلان "  اوپئرئتتاسی اساسیندا ایلک آذربایجان کینوکومئدییاسی چکیلدی. 1919-جو ایلده ایسه آذربایجانین موستقیللیگی‌نین ایلدؤنومو موناسیبتیله  " طنطنه  "  آدلی تام‌مئتراژلی فیلم ائکرانلاردا نوماییش ائتدیریلدی.

 تورکمن ادبییاتی؛

دؤولت‌محمد آزادی (1700 - 1760)  

            دؤولت‌محمد آزادی تورکمن ادبیاتیندا دیداکتیک-مورالیست شاعیر کیمی مشهوردور. قلمینی و عؤمرونو گنج نسلین تعلیم-تربییه‌سینه حصر ائتمیش، اؤز تدریس اوصولونو و پئداقوژی مکتبینی یاراتمیش، بونو دستکله‌ین اثرلر یازمیشدیر. بو معنادا اونو «تورکمن سعدی‌سی» آدلاندیرماق اولار.  

            دؤولت‌محمد آزادی 1700-جو ایلده آنادان اولموشدور. او، تورکمنلرین گؤکلن بویونون گرکز طایفاسینا منسوبدور. آتاسی مخدومقولو یوناچی دا شاعیر اولموش، بیر چوخ ماراقلی شئعیرلر یازمیشدیر. اونون «گورگه‌نین» آدلی شئعیری ایندی ده مشهوردور. آزادی موللاخانانی بیتیردیکدن خیوه‌ده‌کی  مدرسه‌لردن بیرینده اوخوموش، عرب و فارس دیللرینی اؤیرنمیش، اؤز دؤورونون بوتون عئلملرینه دریندن واقیف اولموش، بیلگیلی عالیملردن بیری کیمی یئتیشمیشدیر. تحصیلی باشا ووردوقدان سونرا اؤز دوغما اوباسینا قاییداراق بورادا موعلّیم کیمی فعالیّیت گؤسترمیشدیر. 

            آزادی داهی تورکمن شاعیری مخدومقولونون آتاسی و موعلیمیدیر. اونون عاییله‌سینده بیر-بیری آردینجا باش وئرن فاجیعه‌لر، اوشاقلاری‌نین اؤلومو و بعضیلری‌نین آتا یوردونو ترک ائتمه‌سی شاعیرین صحتینی هله جاوان ایکن پوزموشدور. نتیجده آزادی آلتمیش یاشیندا حیاتلا ویداعلاشمیشدیر.   

            دؤولت‌محمد آزادی‌نین ان مشهور اثری «وضعی-آزاد» آدلانان دیداکتیک-فلسفی منظومه‌سیدیر. بوندان باشقا، اونون «حئکایتی-جابیر انصار»، «موناجات»، «بئهیشت‌نامه» آدلی مثنویلری، بعضی غزللری ده وار. بونلاردا شاعیرین فلسفی، اخلاقی و سوسیال گؤروشلری اؤز عکسینی تاپیر. آزادی هله او دؤورده عدالتلی جمعیت، یئتکین وطنداش و میلّی دؤولت ایدئیالارینی ایره‌لی سورموش، بیر نؤوع، منظوم کونستیتوسییا یازمیشدیر.

 

وطن دیلی

 (آذربایجان دیلینده بیرینجی درس کیتابینا دایر) 

   سیدجعفر پیشه‌وری (1947-1893)

     بیز کئچن مقاله میزده قزئتین 11-جی نؤمره‌‌‌سینده آذربایجانین بؤیوک خالق معاریف  خادیمی روشدییّه‌نین موختصر شرحی-حالینی یازیب قئید ائتدیک کی، روشدییّه بؤیوک تجروبه‌لی بیر موعلّیم ایدی. او، تعلیم و تربیت اوصولونون اساسی اولان آنا دیلینی تبلیغ و ترویج ائدیردی. بئله کی، او هر شئیدن اول آذربایجان الیفباسینی آسانلاشدیرماق فیکرینه دوشموش و صووتی اوصول ایله آذربایجان دیلینی درس دئمک تشبّوثونده اولموشدور. بو اوصولون کؤمگی ایله اوشاقلار اؤز آنا دیللرینی 60 ساعاتلیق تدریس مودتینده یازیب-اوخوماغی اؤیرنه بیلرلر. 

  آذربایجان دیلی‌نین تدریسی اوچون روشدییّه‌نین تألیف ائتدیگی مشهور کیتاب، قیرخ ایل بوندان قاباق تبریزده چاپ و نشر اولموش  " وطن دیلی "  آدلی تاریخی اثردیر... بو اثرین موختصر عئلمی تحلیلیندن قاباق ذیکر ائتمک لازیمدیر کی، حاجی میرزه حسن روشدییّه‌نین آذربایجان دیلینده تعلیم آلان شاگیردلری بو گون آذربایجانین ان معروف گؤرکملی معاریف خادیملرینی ووجودا گتیرمیشلر. اونلار ریضا شاه دؤورونده و حال-حاضیردا  " فارسیدن فارسی‌یه "  تحصیل آلان بعضی بدبخت جاوانلار کیمی ساوادسیز، ایراده‌سیز و سوست دئییلدیلر. اونلار یاشاییب یاراتماغا اؤیرنمیشلر. اونلار اؤز آنا دیللرینی، آذربایجان دیلینی گؤز ببگی کیمی سئویب قوروماغی اؤزلرینه ان موهوم بیر وظیفه  حساب ائدیرلر. 

    یئری گلمیشکن قئید ائتمک لازیمدیر کی، بیر چوخ ساتقین و خاین دؤولت باشچیلاری و تئهرانین دیگر یازیچی و قزئتچیلری بعضی آذربایجان دیلینی، خالقین اؤز دیلینی اوخوماغی و بونونلا آذربایجان خالقی‌نین میلّی مدنیت و موختاریتی‌نین بونؤوره سینی یاراتماقدا  " خاین "  حساب ائدیرلر. بیز فیرقه‌میزین قراری اوزره بونلارین هذیانلارینا جاواب وئرمه‌یه‌جه‌ییک. لاکین دئمک ایسته‌ییریک کی، خوب آغالار! یوز ایلدن آرتیق عؤمرونو معاریف و مدنییّتین اینکیشافی اوغروندا وقف ائتمیش میرزه حسن روشدییّه‌لر ده خاین ایدیلر؟ حؤرمتلی یازیچی و قزئتچیلر، آیا 3 مین ایلدن آرتیق مدنییّت تاریخی اولان چوخ میلیونلو بؤیوک میلتین اؤز دیلینده یازیب اوخوماغی و ساوادلانیب ترققی ائتمه‌سی خیانتدیر؟ 

     " وطن دیلی "  آنا دیلی دئمکدیر. بؤیوک معاریف‌پرور بو کیتابی یازارکن حقیقی بیر روانشوناس کیمی اوشاقلارین یاش سوییّه سینی، قلبینی و احوالی-روحییّه سینی نظره آلاراق اونون ایدراک قابیلیتینه مووافیق صورتده حئکایه و میثاللاری ترتیب ائتمیشدیر. 

     مؤلیف داها چوخ کیتابین دیل و اوسلوبونا فیکیر وئرمیشدیر. دیلین ساده، طبیعی اولماسینی، اوشاق اوچون چتینلیک تؤرتمه‌یه‌جگینی و حیاتی درک ائتمک اوچون سؤزون بؤیوک اهمییّتینی نظره آلان روشدییّه آذربایجان دیلی‌نین صافلیغینی قوروماغا خوصوصی سعی ائتمیشدیر. 

     او، آیری-آیری شئیلر و مفهوملاری اوشاغین ذهنینه حک ائتمک اوچون ان جانلی و حیاتی بیر اوصول سئچیر. بو دا آتالار سؤزلری واسیطه‌سی ایله مفهوملاری آنلاشدیرماقدیر. اوشاق عاییله‌ده ائشیتدیگی آتالار سؤزو واسیطه‌سی ایله مؤلیفین آشیلاماق ایسته‌دیگی تزه بیر مفهومو داها تئز منیمسه‌ییر، اوزون مودت ذهنینده ساخلاییر. 

  نصیحت‌چیلیک کیتابدا اساس مسله‌دیر. لاکین روشدییّه‌نین نصیحت‌چیلیگی خورافاتدان خالیدیر. مؤلیفین مقصدی یالنیز جانلی اینسان تربییه ائتمک اولدوغو اوچون او، ان تاثیرلی واسیطه‌لردن ایستیفاده ائتمیشدیر. 

  کیتابدا درج اولونان حئکایه و منظومه‌لرده اخلاقی نتیجه‌لر علاحیدده قئید اولونور.  " وطن دیلی "  کیتابی آذربایجاندا، دوغما آذربایجان دیلی‌نین بیرینجی درس کیتابی کیمی تاریخده قالاجاق و خالق اونون مؤلیفینی قدیردانلیقلا یاد ائده‌جکدیر. 

    سمندر 

   " آذربایجان "  قزئتی ، نؤمره: 23،  اوکتیابر  1945-جی ایل.

کؤچورن: عباس ائلچین 

اؤلو توتماق 

 علی نظمی (1946-1878) 

      موللا عمی! بیز موسلمانلار نه قدر کی، دیریلیگیمیزده مردیم‌آزار اولوروق، ایکی او قدر ده اؤلندن سونرا مردیم‌آزار اولوروق. سندن ده عاییب اولماسین، منیم بیر بالاجا اوغلوم وار، سنین نؤکرین. نئچه گوندور برک ناخوش ایدی. نه قدر داوا-درمان ائله‌دیکسه، یاخشی اولمادی. آخیر بو نئچه گونلرده آتاسینا آللاه رحمت ائله‌میش منیم بیبیم گلدی بیزه چیخدی. اوغلومو ناخوش گؤروب، آنامدان سوال ائله‌دی کی، آی قیز ملک‌نیسه، بو اوشاغین آزری ندیر؟ 

  آنام دئدی آی خانباجی، واللاه بیلمیرم. بیبیم دئدی آی قیز، باخیرام اوشاغین گؤزلری سارالیب، کیرپیکلری قوش-قوش اولوب و باشی‌نین توکلری بیز-بیزدیر. یقین اوشاغین بیر آیری آزاری یوخدور، آنجاق اوشاغی اؤلو توتوب! یا رحمتلیک باباسی، یا ننه‌سی، یا دا بیزیم رحمتلیک بدیرجاهان باجیم توتوبدور. دور بونو آپار قیزخانیم باجی نین یانینا، بیر ایی فالینا باخدیر. هر کس، یا هانسی اؤلو توتموش اولسا، بیلسین و دئسین گؤرک اؤلو نه ایسته‌ییبدیر. آنام دا گئدیب قیزخانیم باجینی گتیردیب ائویمیزه اوشاغین یانینا. قیزخانیم خالا الینه بیر ایی آلیب و بیر الک قاباغینا قویدو و الگین اوستونه ایکی پارچا چؤرک و ایکی قیریخ کؤمور قویدو و ایگی بیر نازیک ساپ ایله توتدو الگین اوسته اورتاسیندا... و دوداغی‌نین آلتیندا باشلادی میریلداماغا. اون دقیقه‌دن سونرا ایگی یئره قویوب اوزونو توتدو بیبیمه و دئدی: آی قیز، اوشاغی رحمتلیک بدیرجاهان باجین توتوبدور. و اؤزو ده یوخا ایله حالوا ایسته‌ییبدیر. تئز اولون بیر قازان حالوا بیشیریب پایلایین یئددی ائولی قونشویا، یوخسا اوشاق ایکی گونه کیمی قالماز، اؤلر! 

    موللا عمی، همان ساعت آنام دیرندی اوستومه 4 گیرونکه یاغ، 20 گیرونکه اون، 6 گیرونکه شکر، 2 میثقال زعفران مندنجه آلدی و همان ساعت بیشیریب پایلادی یئددی ائولی قونشویا و قالانین دا اؤزلری آلاباختا پالید اودان کیمی بییاخ اوددولار. ایندی اوشاق یاخشیدیر آللاه بیبیمین ده و قیزخانیم خالانین دا آتالارینا رحمت ائله‌سین، یوخسا اوشاق اؤلوب گئتمیشدی! بوندان سونرا من بئله-بئله ایشلره شکّ ائله‌مه‌یه‌جگم. هه... اونو دئییردیم کی، موسلمانین اؤلوسونو دیریسیندن مردیم آزار اولور، منی گئنه بئش-اون مانات خرجه سالدی.   

  کند خرجینیز مشدی سیژیمقولو 

  " موللا نصرالدین " ، 1907، نؤمره 27.

کؤچورن: عباس ائلچین 

  قوزئی آذربایجان سینئماسی   

  ایلکین دؤور 

      آذربایجان کینو (ْسینئما) صنعتی‌نین تاریخی 1898-جی ایل آوقوستون 2-دن باشلاییر. ایلک فیلملر فوتوقراف و ناثیر آلئکساندر میشون طرفیندن چکیلمیش خرونیکا سوژئتلری ( " بی‌بی‌هئیبتده نئفت فونتانی یانغینی " ،  " بالاخانیدا نئفت فونتانی " ،  " شهر باغیندا خالق گزینتیسی " ،  " قافقاز رقصی "  و س.) و بیر بدیعی کینوسوژئتدن ( " ایلیشدین " ) عیبارت ایدی. 1915-جی ایلده قافقازدا پیرونئ قارداشلاری‌نین آچدیغی سهمدار جمعیتلری (تیجارت ائولری) طرفیندن باکی، تیفلیس، ایروان شهرلرینده پروکات کونتورلاری یارادیلمیشدیر. 1915-جی ایلده آدی چکیلن جمعیت نئفت صنایعچیلری‌نین پولو ایله ایبراهیم بی موسابیووون  " نئفت و میلیونلار سلطنتینده "  رومانی اساسیندا عئینی آدلی ایلک آذربایجان بدیعی فیلمی‌نین چکیلیشینه باشلادی. فیلمی چکمک اوجون پئتئربورقدان رئژیسسور بوریس سوئتلوو دعوت اولونموشدور. طبیعت منظره‌لری باکیدا و اطراف کندلرده، پاویلیونلا باغلی صحنه‌لر ایسه تیفلیسده چکیلیردی. فیلمده لوطفعلی بی رولونو حوسئین عربلینسکی اوینامیشدیر. 1916-جی ایلده باکیدا اوزئییر حاجی‌بیووون  " آرشین مال آلان "  اوپئرئتتاسی اساسیندا ایلک آذربایجان کینوکومئدییاسی چکیلدی. 1919-جو ایلده ایسه آذربایجانین موستقیللیگی‌نین ایلدؤنومو موناسیبتیله  " طنطنه  "  آدلی تام‌مئتراژلی فیلم ائکرانلاردا نوماییش ائتدیریلدی. 1920-جی ایللر 1923-جو ایلده آذربایجان فوتو-کینو ایداره سی (AFKİ) تاسیس اولوندو.

 21.فئورال اولوسلار آراسی آنادیلی گونو قوتلو  اولسون

اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره!

توفیق بایرام 

 

قالخیب شاهداغینا سؤز ایسته ییرم،  

  چاتسین های-هاراییم دینله ینلره، 

  من نانکور دئییرم، ناجینس دئییرم - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  بو دیل شیرینلیکده شربت کیمیدیر، 

  صافلیغی قورونان سرحد کیمیدیر، 

  آنامیز وطن ده قوربت کیمیدیر - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  ایتسین گؤزلریمدن قوی ایلیم-ایلیم، 

  غضب عوممانی‌یام، یوخدور ساحیلیم. 

  ایلان زهریندن آجیدیر دیلیم - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  دؤیوشده برکیییب ائل پولاد اولور، 

  زیروه‌یه اوچماغا دیل قاناد اولور. 

  تورپاغین سئوینجی، دردی یاد اولور - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  من قدیم  " قاراباغ شیکسته سی "  یم، 

  اوزئییر نفسلی گول دسته‌سی‌یم. 

  واقیفین، وورغونون نیفرت سسی‌یم - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  یاد دیلدن پای اوموب کیشی دیلنمز، 

  بو لکه اوستوندن هئچ واخت سیلینمز. 

  فوضولی شئعیرده کیمدیر بیلینمز - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  بئینینه گیرمه دی، آنا اؤیودو، 

  اصیلسیز یاشاییب او کوت بؤیودو، 

  گؤروم حارام اولسون آنانین سودو - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  یاد ال‌له بیر چیچک، گول دریلمه سین، 

  جانلی مئییت اولسون، او دیریلمه سین. 

  بو آنا تورپاقدا یئر وئریلمه سین - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  نانکورون قیزیلدان اولسا دیرگی، 

  دار گونده میلّتین اولماز گرگی. 

  حارامدیر وطنین حالال چؤرگی - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  بو دیلده بیر قیزمیش پلنگم، شیرم، 

  آسلانلار دؤشوندن من سود امیرم. 

  یئددی اوغول دوغسون، آنا دئمیرم - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره. 

   

  یوز دیلی اؤیرنسن، آلقیشلاییرام، 

  هر دیلی اوزوگه بیر قاش ساییرام. 

  گولـله دن کسرلی سؤز توشلاییرام 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره. 

   

  بیرینه اصلینی دانیب دئسه لر، 

  بو نیفرت اؤلونجه اونا بس ائدر، 

  بیر گون اؤز اؤولادی قنیم کسیلر - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره. 

   

  قدرینی بیلمه سه  کامانین، نئیین، 

  سامان چووالیدیر او باش، او بئیین 

  بو آنا تورپاقدا فراری دئیین - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  اؤولاد کی، یادلاشدی، درد بؤیوک اولور، 

  چکدیگی خجالت عؤمورلوک اولور. 

  ویجدان دا، غئیرت ده آرتیق یوک اولور - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  بو گون آزاد دیللی آذربایجانام، 

  او تایلی، بو تایلی واحید بیر جانام، 

  باخیر اؤگئی کیمی آغ‌بیرچک آنام - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

   

  شاعیرم، آدیم دا توفیق بایرامدیر، 

  بو دیل جنگی سسیم، آنا لایلامدیر. 

  وطنداش سؤزونو دئمک حارامدیر، 

  وطنین کارینا گلمه ینلره. 

  بو قانون ان آغیر بیر ایتتیهامدیر - 

  اؤز آنا دیلینی بیلمه ینلره! 

 

آنا دیلیم 

خلیل ریضا اولوتورک

 

  لایلا دئدیم یاتاسان،  

  قیزیل‌گوله باتاسان...  

  - هاردان گلیر بو سس-صدا؟  

  بلکه ایللر آرخاسیندا  

  لایلا چالیر گلین آنا؟ 

  دؤرد قولاج ایپ  

  بیر یویرویو بند ائله‌میش کهکشانا.  

  لایلا چالیر گلین آنا،  

  لایلا آخیر، چوجوق باخیر.  

  بس نه اوچون مورگوله‌میر؟ 

  بایاق آنا سودو امیب،  

  ایندی آنا روحو امیر. 

  ایللر اؤتدو، یاشا دولدوم.  

  آنلادیم کی، منیم دیلیم، 

  اورگیمدن چیخماز منیم! 

  آنلادیم کی، سینمده کی  سؤزلر دئییل. 

  بابالارین نفسیدیر.  

  چنلی‌بئلده آت اوینادیب، 

  شیمشکلرله قوشا گئدن  

  ایگیدلرین نعره سیدیر. 

  ساغدیر دیلیم،  

  دئمک، ساغدیر لیاقتیم، شرافتیم.  

  ساغدیر دئمک میلیارد یاشلی مملکتیم. 

  یوز هدفه توش ائتمیشم  

  صابیرین هر سطرینی من 

  سالخیم-سالخیم نوش ائتمیشم  

  شهدینی من، عطرینی من.  

  کیم قورومور اؤز یوردونو-یوواسینی 

  اودماسین یورد هاواسینی!!! 

  کیم قورومور اؤز دیلینی  

  ایتسین منیم گؤزومدن قوی ایلیم-ایلیم! 

  او ساحیلی بو ساحیله بیرلشدیرن، 

  پولاد کؤرپوم قیلینجیمدیر، گونشیمدیر 

  منیم دیلیم!!!  

 21.فئورال اولوسلار آراسی آنادیلی گونو قوتلو  اولسون

میلّی کیملیک - میلّی و معنوی دَیرلر 

  مئهریبان قاسیمووا 

 BDU ایلاهیات فاکولته سی، ایلاهیات اوزره فلسفه دوکتورو

کؤچورن:عباس ائلچین 

   

   " کیملیک "  مسله‌سی مفهوم اولاراق اساسن ییرمینجی عصردن اعتیبارن پسیخو-آنالیتیکلر، سوسیولوق و ائلجه ده سوسیال پسیخولوقلار طرفیندن جیدی شکیلده موذاکیره ائدیلمگه باشلانمیشدیر. هر بیر ساحه  احاطه ائتدیگی پرینسیپلره گؤره کیملیک موذاکیره‌سینده ایشتیراک ائتمیش و  " کیملیک "  مفهومونا ایضاحلار گتیرمیشدیر. گئنیش معنادا کیملیک مفهومو، اینسانین منلیگینی، اؤز حیسلرینی و فیکیرلرینی ایفاده ائدیر. محض بو باخیمدان دا او، عئینی زاماندا  " منلیک "  و  " شخصیت "  معنالارینی دا احاطه ائدیر. دیگر طرفدن بورادا عاییدیت و منسوبیت حیسّی، عئینی داورانیشلارین گؤستریلمه‌سینی ایفاده ائدن معنالار دا واردیر. یعنی کیملیگی ایفاده ائدن عاییدیت حیسّینده مدنیته عایید اولان معنوی علاقه  واردیر. اینسانین تعلیم-تربییه‌سی، سوسیاللاشما پروسئسینده‌‌کی  ایجتیماعی موناسیبتلری بورا داخیلدیر. نتیجه اعتیباریله کیملیک - اینسانین اؤزونه‌مخصوص بیر خوصوصیتیدیر. 

 

تارزان 

عزیز نسین

       بیز آنکارانین مالتپه محلّه‌سینده اولوروق. اصلیمیز آنکارالی اولماسا دا، پایتاختین کؤهنه ساکینلریندنیک. مالتپه ده بیزیم دالانداکی اوچونجو ائو بیبیمین مولکودور. بیبیم عؤمرونو سیزه باغیشلایاندان سونرا، ائوه بیز کؤچموشوک. محلّه‌میزده تارزان آدلی بیر کؤپک وار. بورایا هارادان، نه واخت گلدیگینی بیلمیریک. بلکه ده، لاپ کوچوک واختیندان بورادا قالیب. یاشینی دا هئچ کس بیلمیر. بو باره ده محلّه ده کیمدن سوروشسانیز، جاوابیندا: - من بو محلّه‌یه گلنده تارزان آرتیق قوجا کؤپک ایدی، - دئییر. 

  آما بو دا تارزانین یاشینی، تخمینی ده اولسا، موعینلشدیرمگه اساس وئرمیر. اون سککیز ایل اولار کی، بیز بو محلّه‌‌‌یه گلمیشیک. بیبیم اؤلوب، بیز بو ائوه کؤچدوگوموز زامان تارزان قوجا بیر کؤپک ایدی. قونشوموز ممدوح بی‌گیل ایسه 21 ایلدیر محلّه ده یاشاییرلار. اونلار بورا گلدیکلری واخت دا تارزان واردی، قوجا بیر کؤپک ایدی. باققال ایلیاسین دئدیگینه گؤره، تارزانین یاشی اوتوزو اؤتمه‌لیدیر. چونکی او، بورا 30 ایلدیر کی، گلیب. تارزانی دا ائله بو کؤکده گؤروب. 

  دمیریول نظارتچیسی محمت افندی ایسه دئییر کی، تارزانین یاشی 40-ای چوخدان کئچیب، بو محلّه‌یه کؤچدوکلری زامان تارزانین آزی 3-4 یاشی واردی. 

  دوررییه بیبی اؤزونون تارزاندان جاوان اولدوغونو هئی تأکید ائدیر. بو حسابلا ایسه، تارزانین یاشی گرک 50-نی چوخدان کئچمیش اولسون. 

  اونا  " تارزان "  آدینی کیمین وئردیگی ده بللی دئییل. 

  ائله بیل کی، ایت: 

  - منیم آدیم تارزاندیر، - دئیه، هر کسه اؤزونو تانیتمیشدیر. 

ائتمه دی می ؟

  نه یینه  گووه نم   یالان دونیانین 

  کرمی یاندیریب  کول اتمه دی می ؟

  اون بیر  آی بولبولو ائتدیردی  فریا د

  گول ایچین بولبولو لال ائتمه دی می ؟

   

  بولبول عاشیق ایدی قونچا گوللره 

  آرزوسون سؤیلردی اسن یئللره 

  مجنون لیلا ایچین دوشدو چؤللره 

  فرهاد داغلاری یول ائتمه دی می ؟

   

  چوبان اوغلو  یارام دؤندو چیبانا 

  قوردوغوم باغلاریم اولدو ویرانا

  قارداشی  یوسوفو آتدی زیندانا 

  قـدری  میصیردا قول ائتمه دی می؟                                                      

                                                                                 

  ایستر مــندن 

  سئویدیگیم  یار  منه گؤندرمیش نامه 

  روزگار توخونمامیش دال ایستر مندن 

  بیر لذت اولماسین اونون دادیندا

  هیچ آری گؤرمه میش بال ایستر مندن

 

 آذربایجان میلّی هیمنی حاقیندا

 1920-جی ایل یانوارین 30-دا آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین ناظیرلر شوراسی جومهوریتین میلّی هیمنی‌نین حاضیرلانماسی حاقیندا قرار قبول ائتدی و بو مقصدله خالق معاریف ناظیرلیگی طرفیندن موسابیقه ائلان ائدیلدی. خالق معاریف ناظیرلیگی دؤولت هیمنی‌نین لاییحه‌‌‌سی‌نین شرطلرینی  " آذربایجان "  قزئتینده دفعه‌لرله ائلان ائده‌رک بیلدیرمیشدی کی، تقدیم ائدیله‌جک ان یاخشی دؤولت هیمنی لاییحه‌سینه گؤره 50 مین مانات موکافات تعیین ائدیلیر. موسابیقه ایشتیراکچیلاری لاییحه‌لرینی همین ایلین مای آیی‌نین 1-دک خالق معاریف ناظیرلیگی‌نین دفترخاناسینا تقدیم ائتمه‌لی ایدیلر. موسابیقه‌نین نتیجه‌لری مایین 28-دک آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین ایکینجی ایل‌دؤنومونه قدر ائلان ائدیلمه‌لی ایدی.لاکین 1920-جی ایل آپرئلین 28-ده آذربایجانین سووئت روسییاسی قوشونلاری طرفیندن ایشغالی و خالق جومهوریتی‌نین صوقوطو آذربایجانین میلّی هیمنی‌نین قبول اولونماسینا ایمکان وئرمه‌دی. 1992-جی ایل مایین 27-ده پارلامئنت  " آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین دؤولت هیمنی حاقیندا "  قانون قبول ائتدی. قانونا اساسن، 1919-جو ایلده بسته‌کار اوزئییر حاجی‌بیگوو و شاعیر احمد جاواد طرفیندن ترتیب ائدیلمیش  " آذربایجان مارشی "  آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین دؤولت هیمنی کیمی تصدیق ائدیلدی. 

  آذربایجان هیمنی:

سؤزلری‌نین مؤلیفی: احمد جاواد، 1919 

بسته‌کاری: اوزئییر حاجی‌بیگوو، 1919 

 

  آذربایجان! آذربایجان! 

  ائی قهرمان اؤولادین شانلی وطنی! 

  سندن اؤترو جان وئرمه‌یه جومله حاضیریز! 

  سندن اؤترو قان تؤکمه‌یه جومله قادیریز! 

  اوچ‌ رنگلی بایراغینلا مسعود یاشا! 

  اوچ رنگلی بایراغینلا مسعود یاشا! 

  مینلرله جان قوربان اولدو، 

  سینه‌ن حربه مئیدان اولدو! 

  حوقوقوندان کئچن عسگر، 

  هره بیر قهرمان اولدو! 

  سن اولاسان گولوستان، 

  سنه هر آن جان قوربان! 

  سنه مین بیر محبت 

  سینمه‌ده توتموش مکان! 

  ناموسونو حیفظ ائتمه‌یه، 

  بایراغینی یوکسلتمه‌یه 

  ناموسونو حیفظ ائتمه‌یه، 

  جومله گنجلر موشتاقدیر! 

  شانلی وطن! شانلی وطن! 

  آذربایجان! آذربایجان! 

  آذربایجان! آذربایجان! 

اسنه‌‌ین اینسانلارین اؤلکه‌سی 

  عزیز نسین 

    بیری وارمیش، بیری یوخموش، سنده اولسا دا، منده یوخموش، منده اولسا دا، اوندا یوخموش. بیر زامانلار یئر اوزونون بیر گوشه‌سینده بیر اؤلکه وارمیش. بو اؤلکه‌ده‌کی  بنده‌لر خوشبختلیک ایچینده یاشایارکن، آللاه گؤسترمه‌سین، بیر ناملوم یولخوجو خسته‌لیک اونلاری قیرماغا باشلامیشدی. ائله خسته لیک کی، اؤلکه‌ده‌کی  اینسانلارین بیر حیصه‌سی ضعیفله‌مگه، کیچیلمگه، دیگر حیصه‌سی ده گونبوللاشماغا، ایریلشمگه باشلامیشدی. 

   آریقلایانلارین بویلاری دا گوندن-گونه بالاجالاشیرمیش. آما بو بالاجالاشما، کیچیلمه، ضعیفله‌مه او قدر یاواش-یاواش اولورموش کی، هئچ کیم نه اؤزونون، نه ده باشقالاری نین کیچیلدیگینی حیس ائتمیرمیش. گونده آنجاق بئش-اون قرام ضعیفله ییر، بیر-ایکی میلی‌مئتر بالاجالاشیرلارمیش. اینسانلار کیچیله-کیچیله، خیردالاشا-خیردالاشا، ضعیفله‌یه-ضعیفله‌یه، سیسقالاشا-سیسقالاشا بیر زامان گلمیش کی، چلیک قدر آریقلامیش، ساج‌ایاق قدر قیسالمیشلار. گوندن-گونه داها دا قیسالیب جیرتدان بویدا اولموشلار.

  تورکمن ادبییاتی؛ نورمحمّد عندلیب (1740-1660) 

      نورمحمّد عندلیب زنگین تورکمن ادبیاتی‌نین ان گؤرکملی نومایندلریندن بیری، اؤزوندن سونرا گلن بوتون تورکمن شاعیرلری‌نین موعلّیمی و اوستادیدیر. آزادی، شاه‌بنده، مخدومقولو، شئیدایی، مغروبی، قاییبی، طالیبی، قورد اوغلو، کمینه، سئیدنظر صئیدی، ذلیلی، سئیدوللا صئیدی، زینهاری، موللا نفس، عاشیقی، کاتیبی، مؤحتاجی، میسکین قیلینج، بالقیزیل کیمی تانینمیش سؤز اوستالاری اونون آردیجیللاری و شاگیردلریدیر.   

  عندلیبین تورکمن ادبیاتی قارشیسینداکی خیدمتلری سون درج بؤیوکدور. هر شئیدن اول او، موعاصیر تورکمن ادبییّاتی‌نین و ادبی یازی دیلی‌نین بانیسیدیر. اوندان اول یاشاییب-یارادان تورکمن شاعیرلریندن بایرام خان و وفایی اؤز اثرلرینی همین دؤورده بوتون اورتا آسییادا گئنیش یاییلان و اساسن مدرسه تحصیلی گؤرموش آداملارین ایشلتدیگی ادبی چاغاتای تورکجه‌سی ایله قلمه آلمیشلار. عندلیب ایسه اثرلرینی اوشاقلیقدان بری سئوه-سئوه دینلدیگی میلّی-محلّی داستانلارین تاثیری آلتیندا شیرین تورکمن دیلینده یازماقلا بیر ایلکی گئرچکلشدیرمیشدیر. شاعیرین ایکینجی بؤیوک خیدمتی تورکمن ادبییّاتینی مؤوضو و ژانر باخیمیندان زنگینلشدیرمه‌سیدیر. اصلینده، او، رئالیست تورکمن پوئزییاسی‌نین ایلک روشئیملرینی قویموش، مخدومقولو ایسه اونو زیروه‌یه قالدیرمیشدیر. میلّی ادبییّاتدا ایلک پوئمانین، ایلک داستانین مولّیفی ده عندلیبدیر. نهایت، او، تورکمن ادبییّاتیندا ایلک ترجومچیلردن بیریدیر.  

  نورمحمّد عندلیبین حیاتی حاقیندا الده دقیق معلومات یوخدور. سون دؤورلرده آپاریلان تدقیقاتلار نتیجه‌سینده اونون 1660-جی ایلده داش‌اوغوز ویلایتی‌نین ایلانلی بؤلگه‌سی‌نین قارامازی کندینده آنادان اولدوغو تثبیت ائدیلمیشدیر. شاعیر 1740-جی ایلده 80 یاشیندا وفات ائتمیشدیر.  

ان قیسا و اوخوجولاری داها چوخ تاثیرلندیرن 18 حئکایه 

     چوخ ماراقلی رومانلار و حئکایه‌لر مؤلیفی اولان دونیا شؤهرتلی یازیچی ائرنئست هئمینقوئی بیر دفعه  بئله بیر موباحیثه  ائدیر کی، او، بیر نئچه سؤزدن عیبارت ائله بیر حئکایه یازا بیلر کی، هر بیر اوخوجونون قلبینی گؤینه‌در. 

  او، بیر نئچه سؤزدن عیبارت:

 "  اوشاق چکمه‌لری ساتیلیر. گئیینیلمه‌میشدیر " 

(  For sale: baby shoes, never worn")

 ترجومه دن آسیلی اولاراق، 1 سؤز آرتیق و یا اسکیک اولا بیلر. ان قیسا بیر حئکایه یازماقلا، موباحیثه‌نی اودور. 

  او واختدان ایندییه‌دک دونیا شؤهرتلی یازیچی‌نین بو تجروبه‌سیندن بیر چوخلاری یارارلانمیش و اونون کیمی 6 سؤزدن عیبارت قلبلره توخونان قیسا حئکایه‌لر یازماغا جهد ائتمیشلر. بو حئکایه‌لرین ان قیسا و اوخوجولاری داها چوخ تاثیرلندیرن 18-اینی سیزه تقدیم ائدیریک:  

  1. پاراشوت ساتیلیر، هئچ واخت آچیلماییب، بیر آز لکه‌سی وار. 

  2.  " سیز نؤمره‌نی سهو سالمیسیز "  - تانیش سس جاواب وئریر. 

  3. سرنیشینلر، ایندی سیزینله دانیشان کاپیتان دئییل. 

  4. اوزومو قیرخماغی آنام منه اؤیره‌دیب. 

  5. من دوغما قلب گؤردوم - او ایسه منی گؤرمه‌دی... 

  6. منیم عکسیم ایندیجه منه گؤز ووردو. 

  7. یادلار. دوستلار. یاخشی دوستلار. آشنالار. یادلار. 

  8. بو بیزیم قیزیل تویوموزدور، آما سوفره بیر نفرلیکدیر. 

  9. بو گون من یئنیدن اؤزومو آناما تقدیم ائله‌دیم. 

  10. سیاح هله ده سیقنال وئریردی. یئردیر - یوخ... 

  11. من ائوه قیزیل‌گول گتیرمیشدیم. آما آچارلاریم اویغون گلمه‌دی. 

  12. سینیق پنجره‌نین اوزرینده یازیلمیشدی:  " یئنی ائولننلر "  

  13. یاتاق اوتاغیمیزدان ایکی نفرین سسی گلیر. من قاپینی دؤیورم... 

  14. اؤزومو یاشا دولموش تصوور ائدیردیم. یاشا دولدوم. تصووروم ایتدی. 

  15. من آشاغی آتیلدیم. سونرا فیکریمی دَییشدیم. 

  16. عسگر، بیز چکمه‌‌لری جوت ساتیریق... 

  17. او، آروادی‌نین قاتیلینه بوتولکا ایله سود وئریردی. 

  18. جراح خسته‌نین حیاتینی خیلاص ائدیر. خسته آللاهینا دوعا ائدیر. 

کؤچورن: عباس ائلچین