+0 بگندیم
تورکمن ادبییاتی؛
دؤولت‌محمد آزادی (1700 - 1760)
دؤولت‌محمد آزادی تورکمن ادبیاتیندا دیداکتیک-مورالیست شاعیر کیمی مشهوردور. قلمینی و عؤمرونو گنج نسلین تعلیم-تربییه‌سینه حصر ائتمیش، اؤز تدریس اوصولونو و پئداقوژی مکتبینی یاراتمیش، بونو دستکله‌ین اثرلر یازمیشدیر. بو معنادا اونو «تورکمن سعدی‌سی» آدلاندیرماق اولار.
دؤولت‌محمد آزادی 1700-جو ایلده آنادان اولموشدور. او، تورکمنلرین گؤکلن بویونون گرکز طایفاسینا منسوبدور. آتاسی مخدومقولو یوناچی دا شاعیر اولموش، بیر چوخ ماراقلی شئعیرلر یازمیشدیر. اونون «گورگه‌نین» آدلی شئعیری ایندی ده مشهوردور. آزادی موللاخانانی بیتیردیکدن خیوه‌ده‌کی مدرسه‌لردن بیرینده اوخوموش، عرب و فارس دیللرینی اؤیرنمیش، اؤز دؤورونون بوتون عئلملرینه دریندن واقیف اولموش، بیلگیلی عالیملردن بیری کیمی یئتیشمیشدیر. تحصیلی باشا ووردوقدان سونرا اؤز دوغما اوباسینا قاییداراق بورادا موعلّیم کیمی فعالیّیت گؤسترمیشدیر.
آزادی داهی تورکمن شاعیری مخدومقولونون آتاسی و موعلیمیدیر. اونون عاییله‌سینده بیر-بیری آردینجا باش وئرن فاجیعه‌لر، اوشاقلاری‌نین اؤلومو و بعضیلری‌نین آتا یوردونو ترک ائتمه‌سی شاعیرین صحتینی هله جاوان ایکن پوزموشدور. نتیجده آزادی آلتمیش یاشیندا حیاتلا ویداعلاشمیشدیر.
دؤولت‌محمد آزادی‌نین ان مشهور اثری «وضعی-آزاد» آدلانان دیداکتیک-فلسفی منظومه‌سیدیر. بوندان باشقا، اونون «حئکایتی-جابیر انصار»، «موناجات»، «بئهیشت‌نامه» آدلی مثنویلری، بعضی غزللری ده وار. بونلاردا شاعیرین فلسفی، اخلاقی و سوسیال گؤروشلری اؤز عکسینی تاپیر. آزادی هله او دؤورده عدالتلی جمعیت، یئتکین وطنداش و میلّی دؤولت ایدئیالارینی ایره‌لی سورموش، بیر نؤوع، منظوم کونستیتوسییا یازمیشدیر.
اثر دؤرد فصیلدن عیبارتدیر. ایلک فصیلده تورکمن خالقی‌نین آزادلیق ایدئالی ایشلنمیشدیر. شاعیر بورادا تورکمنلرین فئودال-طایفا داغینیقلیغینا سون وئرمک و موستقیل میللی دؤولت قورماق ضروریلیگینی وورغولاییر. اوسته‌لیک، بو دؤولتین قورولوش شکلینی، وظیفه‌لرینی، فونکسییالارینی دیله گتیریر.
اثرین ایکینجی فصلینده آزادی هومانیزم، خئیرییه‌چیلیک، جومردلیک کیمی مؤوضولاری ایشله‌ییر. چونکی قورولاجاق دؤولتین یاشاماسی اوچون گئنیش آبادلیق ایشلری گؤرولملی، یوللار، کاناللار، کؤرپولر، کاروانسارالار، مکتبلر، مدرسلر، مسجیدلر، صحیییه اوجاقلاری و دیگر سوسیال-مدنی موسسیسه‌لر ووجودا گتیریلملیدیر کی، بونلار دا یالنیز خئیریییه‌چیلیکله مومکوندور.
اوچونجو فصیلده عئلم و عالیم پروبلئمی قویولور. شاعیر بورادا داها زییاده معنوی مسله‌لری دیله گتیریر، علمین و عالیمین جمعیت و دؤولت اوزرینده‌کی موثبت تاثیرینی آچیقلاییر.
«وضعی-آزاد»ین سون فصلینده درویشلرین وظیفه‌لری باره ده دانیشیلیر.
بو اثرینده بیر سیرا اوریژینال فیکیرلر ایره‌لی سورن، عئینی زاماندا اون سککیزینجی عصر تورکمن جمعیتی‌نین منظره‌سینی وئرن آزادی‌نین ادبی و علمی دونیاگؤروشونون فورمالاشماسیندا نیظامی گنجوی‌نین، سعدی شیرازی‌نین، خوجا احمد یسوی‌نین، عبدالرحمان جامی‌نین و علیشیر نوای‌نین تاثیری آیدین سئزیلیر، لاکین شاعیر تورکمن رئاللیغینا سؤیکندیگی اوچون بیر چوخ مسله‌لرده اؤزونه‌مخصوصلوغونو قورویوب ساخلایا بیلیر. «وضعی-آزاد» بو گون ده اؤز آکتواللیغینی ایتیرمه‌میشدیر، گنج نسلین تربییه‌سینده موهوم رول اویناییر.
دؤولت‌محمد آزادی اؤز شخصیتی و پوئزییاسی ایله باشدا اوغلو مخدومقولو فراقی و نوه‌سی قورباندوردو ذلیلی اولماقلا تورکمن ادبیاتینین بیر چوخ نسلینی تربییه ائتمیشدیر. سئیدوللا سئیدی، سئییدنظر سئیدی، شئیدایی، مغروبی، قاییبی، طالیبی، کمینه، موللا نفس و باشقالاری اونون موثبت تاثیری ایله یئتیشمیشلر.
هئچ شوبهه سیز کی، دؤولت‌محمد آزادی‌نین تورکمن خالقینا عطا ائتدیگی ان بؤیوک اثری اوغلو، داهی شاعیر و موتفکیر، آتاسی‌نین بدیعی و میلّی فیکیرلرینی اینکیشاف ائتدیرن و ان یوکسک بدیعی سویییه‌یه چاتدیران مخدومقولودور.
وضعی-آزاد
(پارچالار)
اوچ باب
بابِ سِوّم ایچره وصف العالیمان،
ذیکر ائدگیم اونلاری بللی-بیان.
کشف آچیبدیر تانری اؤزو بولارا،
بس لدین عئلمین وئریبدیر اونلارا.
بس عملسیز عالیم اوخشار جاهیله،
نفعی یئتمز علمیندن هرگیز ائله.
علمی-دیندن هر کیشی تاپسا خبر،
گر عمل قیلماسا، بیل، گوناه ائدر.
یعنی بیل حئیوانی اوندان یاخشیراق،
اولسا عاغلین، دایم اول اوندان ایراق.
چونکی بیلدین مقصدی دونیا ایمیش،
عئلمی-دینه کیم کی، بی‌پروا ایمیش.
میثلی-بونیاد ائتمیش اول، گولزاری-خوش،
مئیوه سینه ائیله میش چوخ پروریش.
ایندی اؤزو یئمه‌دی اول مئیوه نی،
یئمه‌یه هم خالقا وئرمه دی اونو.
باتدی یئره، چورودو اول مئیوه سی،
آلمادی نفعینی اوندان کیمسه سی.
عئلم اوخوسا، تانری امرین توتماسا،
بو شریعت یولونا راست گئتمه سه ،
امری-معروف، نهیی-مونکر توتمایان،
حاق کلامین دخی تعظیم ائتمه ین،
صورتین عالیملره تشبیه قیلیب،
ایشده اؤزو خالق آرا فیسق ایشله ییب،
عئلم اونا محشر گونو دوشمن اولار،
چوخ عذابی-کین اونا شکسیز اولار.
دونیا ایچره تن اولار عیشی اونا،
بس مشقت اولار اول ایشی اونا.
کور اولار ایکی گؤزو محشر گونو،
کیم عذاب ایچره اولار جان و تنی.
دئر: خودایا، دونیادا واردی گؤزوم،
بس ندن کور ائیله دین سن، یا اؤزوم.
حاق تعالا دئر: بیلیب چون توتمادین،
کیم منیم بویروقلاریم ائتمه دین.
بیلدین و اولدون ولی، بیلمن کیمی،
بس کلامیما نظر سالمان کیمی،
اول سببدن عذابی-بی حئساب
ائیله دیم، ایندی اینان، بودور کیتاب.
بودور ایشین، گر عمل ائتمز ایسن،
تانری بویروغون بیلیب توتماز ایسن.
آز بیلیب، کیم عئلمینه قیلسا عمل،
بوتون عالم عالیمیدیر، یوخ جدل.
حاق قاشیندا سئوگیلیدیر اول کیشی،
چونکی وار کؤنلونده اول دین تشویشی،
عئلمی چوخ کیم بیلسه، عمل ائتمه سه ،
حاق تالا بویروغون راست توتماسا،
بیلگیل اونو جومله جاهیلدن بئتر،
ائیله مز خالقا امری-وضعی اثر.
میثلی-خردیر اونا یوکلنمیش کیتاب،
ایسته سن بودور سانا دئدیم جاواب.
عالیم کیم، عملیندن یوخدور نیشان،
گؤوده دیر کیم، یوخ دورور ایچینده جان.
عالیمی-بیکار حاصیل آلمایاجاق،
حیله -تزویر اونا سود قیلمایاجاق.
هئچ نه تیکمز ریشته سیز ایینه همان،
گیرسه-چیخسا صد هزاران، یوخ گومان.
اوزمه سی مومکون دئییل قولسوزلارین،
دئمه سی مومکون دئییل دیلسیزلرین.
بیر اوراقچی کیم، اوراق یوخ الینده،
بیچمه سی مومکون دئییلدیر، ائی دده.
کاتیبین کیم، الینده یوخدور قارا،
یازماق اویناماقدا نه فایدا گؤره؟
ساییچی کیم، چوبوغو الینده یوخ،
بس کی ساییلماز ال ایله وورسا چوخ.
یونغوچو کیم، یوخ الینده کرکیسی،
یوخ علاج یونماق الین وورسا بسی.
سؤیله‌سم ده معریفت پایانی یوخ،
هامیسین دئسم سنه، ایمکانی یوخ.
عئلمدن مقصد عمل ائتمک دورور،
اول عئلم بیرله حاقا یئتمک دورور.
اول عئلمدن مقصد آلماسا عمل،
یوزله‌نر کیبر، تکبّور، یوز جدل.
گر عئلمدن مقصدین حقّ اولماسا،
دوستی-حقّ، یا نوری-موطلق اولماسا،
بیل، ضلالت بحرینه غرق اولدو اول،
هم رییا بیرله ایشی زرق آلدی اول.
وار، رییادان جان ایله قیلگیل حذر،
حقی ایستر صیدق ایله، البت، تاپار.
وار، عملی صیدق ایله قیل بی‌رییا،
فعلین دوز اولسا یئترسن تانرییا.
بیر حدیث ایچینده بو سؤز سؤیلندی،
عئلم تعریفیندن بیر گپ ائیله‌ندی.
عئلم کی اوندان کیشی نفع آلمادی،
میثلی بؤش لافدیر کی، خئیری اولمادی.
عئلمینین نفعی بودور، ائی اهل-ای دیل،
یعنی خالقی حاق یولا سالماقدیر اول.
عئلم اوخوب آرتیرماسا زوهد و همان،
تانریسینا میثلی ائتگندیر عوصیان.
تانریدان یئتر اونا سونسوز غضب،
اولماز آساییش اونا، ایللا کَرَب.
نفی یئتمز عئلمدن اول هاق رسول،
تانرییا ائتدی پناه، ائی بیل-فوضول.
«عئلم ایکی دورلو اولور» دئدی یئنه،
اونا رغیب‌سن، گلیب دینله سنه.
بیرینه بو عئلمی-قلبی دئدیلر،
بیرینه هم عئلمی-ربّی دئدیلر.
«عئلمی-قلبی عئلمی-نفعیدیر» دئدی،
«خالقا اونون نفعی چوخ» سؤیله دی.
هر زامان کؤنلونه ائنر خوفی-حاق،
گؤرولن اشیادان اول آلار ساپاق.
اول ساپاقدان اؤزونو توتار آشاق،
حوبّی-دونیا کؤنلوندن اولار ایراق.
جان ایچینده اوخولار حاق آیتی،
خلقی-عالم بیرله بیلمز اولفتی.
عشق اودو هر دم اونون کؤنلون یاخار،
دورمادان ایکی گؤزوندن یاش آخار.
باغری سوسایار یعنی اول دیدار اوچون،
ائیله یر قوربان جانین یار اوچون.
اولماز اوندا ذره بحث ایله جدل،
تانری امرین قیلماغا هرگیز بدل.
دولودور حاق ذیکریندن جان و دیلی،
معریفت باغیندان اول آچمیش گولو.
سؤیله یر هر دمده دورلو معریفت،
آغزیندان سؤز چیخماغا اول بی جهت.
اهلی-دیللر معریفت بوستانیندان،
مئیوه لر یئب عئیشله‌نیرلر شکسیزین.
ظاهیرینده حاقا خیدمت ائیله یر،
باطینینده معریفتلر سؤیله یر.
حاق ساری هر یانیندان یول آچیلار،
هر ساعتده دورلو رحمت ساچیلار.
بحری-رحمتینی اوزر، غوّاص اولوب،
دورری-گؤوهرلر تاپارلار خاص اولوب.
حاق رسولیللانی تاپار شکسیزین،
گؤرر اول کؤنول گؤزویله دوست اوزون.
دوستو حاقدیر، دوستو حاقدیر، دوستو حاق،
علمی-نفعی ایسته سن بودور ساپاق.
حاق-تعالانین عزیز بنده سیدیر،
اول رسول اومّتلری‌نین خاصیدیر.
بس لیسانی-عئلمی سؤیله دیم سانا،
گل قولاق توت، بیر زامان مندن یانا.
عئلمی-ظاهیر علمی-شرعی دئدیلر،
ظاهیرین ائیلر دوزگون هر کیم ایستر.
تانری دئمیش کیم دوزتسه ظاهیرین،
دوزلدرم فضلیم ایله باطینین.
عئلمی-ظاهیر خالق آرا رحمتدیر آل،
ائشیدیب توتانلارا رحمتدیر اول.
بس دلیلدیر اونلارا بو سؤز همان،
ائشیدر، آنار، توتار دئر بی گومان.
تانری تؤوفیقی بیله هر کیم توتار،
اوشبو سؤزدن اؤزونه حوجّت ائدر.
ائشیدیب بو سؤزلری کیم توتماسا،
جان ایله حاق بویروغونجا گئتمه سه .
بس عذاب تاپسا بودور حوجّت اونا،
بیر عذاب کیم اولمایا راهت اونا.
شرعیده گر اولسا بیر ایش ناروا،
ایراق دور، اول ایشده وار سونسوز بلا.
شریعتسیز اولماز طریقت یوللاری،
بی طریقت معریفتین گوللری.
شریعت آغاجدیر، طریقت بوداغی،
معریفتدیر اول آغاجین یارپاغی.
بس حقیقت اول آغاجین نووه‌سی،
حاق اریدیر اوشبو خانین یییه سی.
ایندی بیلگیل شرعیسیز ایش بیتمه ییر،
حاق ارنلر شرعیسیز یول گئتمه ییر.
بس آغاجسیز بیتمه ییر بوداق همین،
یارپاق اولماز، بوداق اولماسا یقین.
مئیوه بیتمز یارپاغی گر اولماسا،
تاپماز یول شریعته اوز توتماسا.
اولماسا تؤوفیق و طاعت قولا یار،
قول هاچان شر ایشین ائدر ایختییار.
لیک فرمان ائتدی قوللارا جلب،
امری-حاقا واجیب اولموشدور طلب.
عالیمی کیم بیملدیر، قیل حذر،
نفعی یئتمز کیمسه یه، ایللا ضرر...
عئلم اوخوب، عمل ائدنلری خودا،
چوخ سئومیشدیر، ائشیت، ائی کتخودا...
قایناق:
تورکمن شئعیری آنتولوگییاسی (19-17 عصرلر)؛ رامیز عسکر ، باکی 2011
کؤچورن: عباس ائلچین
