کودکس کومانیکوس(Codex Cumanicus)

دوچئنت دوکتور ژاله دمیرجی

کؤچورن:عباس ائلچین

     تورک دیلی و کولتور تاریخی باخیمیندان سون درجه اؤنملی اثرلردن بیریسی اولان کودکس کومانیکوس، 9-14. یوز ایللر آراسیندا اورتا آسیانین باتیسیندان باشلایان، قوزئیده اورتا ایدیل بؤلگه‌سینده، گونئیده قیریما، باتیدا تونا قیییلارینا(ساحیل‌لرینه) قدر اوزانان و دشتی قیپچاق (قیپچاق بوزقیری) دئیلن گئنیش جوغرافیادا یاشامیش اولان قیپچاق (کومان) [1] تورکلریندن گونوموزه گله‌بیلمیش تک اثردیر.

     کودکس کومانیکوسون بیلینن تک یازما نوسخه‌سی وئنئدیکده ساینت مارکوس کیتابخانا‌سیندا‌دیر. بو کیتابخانا 830 ایلینده اینجیل یازان مارکوسون ایسکلتی اوزرینه تیکیلمیشدیر.  اثر، فلورانسالی شاعیر پئترارک طرفیندن آنتونیوس وون فیناله‌دن آلینمیش و 1362ده دیگر کیتابلارییلا بیرلیکده وئنئد‌یک جومهورییتینه هدییه ائدیلمیشدیر. بوندان دولایی Codex de Petrarque آدییلا دا آنیلماقدادیر.[2]

     آنونیم بیر اثر اولان کودکس کومانیکوسون کیم اوچون، هانسی سببله توپلاندیغی، قیپچاق تورکجه‌سی ایله یازیلمیش اولان اثرین ندن ایکی دیلده قارشیلیغی اولدوغو و هارادا مئیدانا گتیریلدیگی هله کسین اولاراق بللی دئییلدیر. [3] بونونلا بیرلیکده آراشدیرماچیلارین چوخو، اثرین ایچره‌یگیندن حرکتله، بیر طرفدن یابانچیلارا قیپچاق تورکجه‌سینی اؤیرتمک، دیگر یاندان دا قیپچاقلار آراسیندا خیریستییانلیغی یایماق آماجییلا پراتیک بیر اثر اولاراق حاضیرلاندیغی گؤروشونده‌دیرلر. [4]

     کودکس کومانیکوس، ایتالیان بؤلومو و آلمان بؤلومو اولماق اوزره، سونرادان بیر جیلد حالینا گتیریلمیش ایکی آیری دفتردن اولوشماقدادیر. ایتالیان بؤلومو ایتالیان کولونیچیلر طرفیندن کولونیلری‌نین یئرلشدیگی قارادنیزین قوزئینده سولهات شهرینده قلمه آلینمیشدیر. آلمان بؤلومو ایسه آشاغی وولگا بؤلگه‌سینده فعالییّت گؤسترن آلمان فرانسیسکان مذهبی منسوبلاری طرفیندن یازیلمیشدیر.[5]

     کودکس کومانیکوسون ایتالیان بؤلومونده‌کی بیر قئیدده 11 اییول 1303 تاریخی یئر آلماقدادیر. بو تاریخین اثرین اصل نوسخه‌سینه‌می یوخسا ایستینساخ نوسخه‌سینه‌می عایید اولدوغو قونوسو کسین اولاراق آیدینلاتیلمیش دئییلدیر. اثر، 1303-1362 ایللری آراسیندا یازیلمیش اولمالیدیر.[6]

     ایتالیانلار و آلمانلار طرفیندن قلمه آلینمیش اولان کودکس کومانیکوس 82 یاپراقدان اولوشماقدادیر. اثرین ایلک 55 یاپراغین یازیسی ایله دیگر یاپراقلاری‌نین یازیسی بیربیریندن فرقلیدیر. اثرین ایتالیان بؤلومو، سیرالی دوزگون بیر یازی ایله یازیلدیغی حالدا، آلمان بؤلومو بیرنئچه توپلاییجی‌نین قلمیندن چیخمیشدیر. اصلینده بوتون بیر دفتر حالیندا اولمایان اثر، فرقلی یاپراقلارین بیر آرایا گتیریلیب تیکیلمه‌سی ایله بوگونکو شکلینی آلمیشدیر.[7]

ایتالیان بؤلومو

     ایتالیان بؤلومو، 55 یاپراقدان عیبارت اولوب لاتینجه، فارسجا و قیپچاق تورکجه‌سی اوزرینه بیری آلفابئتیک سیرایا گؤره دیگری قونولارینا گؤره دوزنلنمیش ایکی سؤزلوکدن اولوشماقدادیر. ایلک سؤزلوک بؤلومونده مادّی و معنوی حیات ایله ایلگیلی گئنل کلمه‌لر، فئعللر، ایسملر، ضمیرلر و ظرفلره یئر وئریلمیشدیر. بو کلمه‌لر اوچ پارالئل سوتون حالیندا دوزنلنمیشدیر. بو قیسمده‌کی کلمه‌لر گئنللیکله قیپچاق تورکجه‌سی‌نین گرامئر اؤزللیکلرینی یانسیتماق آماجییلا بیر آرایا گتیریلمیشدیر. بو قیسیمده آشاغی یوخاری 1560 کلمه یئر آلماقدادیر. کلمه‌لر، لاتینجه گؤز اؤنونده توتولاراق دوزنلنمیشدیر. ایچَریک اولاراق بو بؤلوم بو شکیلده‌دیر:

1. لاتینجه "audio " فئعلی‌نین چکیمی.

2. آلفابئتیک اولاراق دوزنلنمیش فئعللر، آنلامجا بیربیرینه یاخین ایسملر و لاتینجه تعبیرلر لیسته‌سی.

3. ظرفلرین آلفابئتیک سیراسی.

4. ضمیرلرین و ایسملرین چکیم اؤرنکلری.

     ایتالیان بؤلومونون ایکینجی قیسمی، قونولارینا گؤره دوزنلنمیش داها چوخ توپلومسال، تاریخی و ائکونومیک حیاتین آیدینلاتیلماسینا یؤنه‌لیک کلمه‌لری ایچریسینه آلماقدادیر. ایکینجی سؤزلوک ملزمه‌سی بو قونولاردان اولوشماقدادیر:

1. بو قروپدا دین ایله ایلگیلی کلمه‌لر یئر آلماقدادیر: تانری، مریم خاتون، مریم آنا، ملایکه، یاردیم، جنّت(اوچماق)، جهنّم(تاموق)، بایرام، پئغمبر، صدقه،گوناه (یازوق) وب.

2. بیر دیگر قروپ، وارلیق عالمی‌نین اولوشدوران عناصری اربعه "دؤرد عونصور" اولاراق بیلینن هاوا، سو، یئر، اود ایله ایلگیلی کلمه‌لرین یئر آلدیغی قروپدور.

3. ووجوددا فرض اولونان دؤرد عونصور اولان قان، بلغم، صفرا، مالیاخولیا ایله ایلگیلی کلمه‌لر آیری بیر قروپدا یئر آلماقدادیر.

4. زامان ایفاده ائدن قاوراملار بیر باشقا قروپدا توپلانمیشدیر: آی، گونش(قویاش)،گون، ایل، گئجه(کئچه)، صاباح،یارین(تاندا)، قارانلیق، بولود، یاغمورلو هاوا، روزگار وب.

5. بئش دویو ایله ایلگیلی کلمه‌لر: گؤرمک، ائشیتمک، دادماق، قوخو آلماق، حیسّ ائتمک وب.

6. ضید آنلاملی کلمه‌لر بیر قروپدا توپلانمیشدیر: دوز-اگری، چیپلاق-گئییملی ، دادلی-آجی وب.

7. بو قروپداکی کلمه‌لر: ضعیف(آریخ)، یامان، گؤزل(کؤرکلو)، اوزون وب.

8. اینسانلارین یاخشی و پیس طرفلرینی آنلادان کلمه‌لر ده آیری بیر قروپدا اله آلینمیشدیر: یاخشی(ایگی، یاقشی)، اصیل(اؤزدن)، گوجلو، میسکین(کلپن)، دیلسیز.

9. یاخینلیق، قوهوملوق درجه‌سینی ایفاده ائدن کلمه‌لر ده اثرده یئر آلمیشدیر.

10. اینسانلارین ایچ و دیش عوضوولرینی تعریف ائدن کلمه‌لرین یئر آلدیغی قروپ، سَکسن بئش کلمه‌نی ایچینه آلماقدادیر و اولدوقجا گئنیش حاضیرلانمیشدیر.

11. چشیدلی قونولارلا ایلگیلی کلمه‌لر ده اثرده بیر آرایا توپلانمیشدیر. بورادا گؤزله گؤروله‌‌بیلن و  ایشله‌دیلن اشیا آدلاری آلینمیشدیر: باغ، بوستان، تارلا، شراب، موم، سارای، ائو، اورمان، دونیا، دنیز وب.

12. اثرین سؤز وارلیغی آچیسیندان ان زنگین و ان اؤنملی بؤلومو قیپچاق ساحه‌سی‌نین ائکونومیک و تیجاری حیاتی ایله ایلگیلی کلمه‌لری‌نین توپلاندیغی قروپلاردیر. دگیشیک قروپ باشلیقلاری آلتیندا یئر آلان کلمه‌لردن بعضی: بازارگان "تاجیر" ،ساتوق "تیجارت" ،آلیچی "آلیجی" ،بئهئت "بیعانه" ،چرچی "کیچیک ساتیجی، چرچی" ،آقچا "پول" ،روسی کتان "روسیا کتانی" ،آلامانی کتانی "آلمان کتانی" ، لاست "خام ایپک" ،کندیر "کندیر" ،یون "یون" ،قاتیفا "قتیفه، مخمر" وب. آیریجا قوخولو یاغلار، درمان دوزلتمکده ایشله‌نیلن بیتکیلر، ادویه‌لر، شکر، دادلیلار، یاغلار، بال، فیل دیشی ایله ایلگیلی آدلار، پارچالارلا ایلگیلی اولماسی باخیمیندان رنگ آدلاری، دری، بالیق، قوش توکو کیمی اشیالارا وئریلن آدلار دا بو قروبا گیرن کلمه‌لردندیر.

13. اثرده دگرلی داش آدلاری دا یئر آلماقدادیر: لعل، یاقوت، اینچو "اینجی" ،کارابار، پیروزه "فیروزه" ،یالماس "الماس" ،زومروت "زومرود" وب.

14. بعضی معدنی اشیالارلا بونلاری ایشله‌مه‌یه یارایان آلتلرله ایلگیلی کلمه‌لر ده اثرده آیری بیر قروپدا توپلانمیشدیر. بونلار آلتین، گوموش، دمیر، باقیر کیمی معدنلردیر.

15. اؤنملی تیجاری ماللاردان بیریسی ده کورکلردیر. کورکچولوک و درزیلیک ایله ایلگیلی آلت و اشیا آدلاری دا اثرده یئر آلماقدادیر: قوْیان "دووشان کورکو" ،تولکو "تولکو کورکو" ،تئیین "سنجاب کورکو" ،کیش "سامور کورکو" وب. کورکچولوگه عایید آلتلر ایسه ایگنه، ساپ، قیچی وب. اشیالاردیر.

16. اثرده قول و قوللوقچی کلمه‌لری بولونماقلا بیرلیکده او دؤورده اولدوقجا اؤنملی اولان قول تیجارتی قونوسوندا آرتیق بیلگی وئریلمه‌میشدیر.

17. ائو یاپیسینا و ایچ دؤشمه‌سینه عایید ملزمه آدلاری قیپچاقلارین او دؤورده‌کی‌ حیات طرزلری، سوسیال و کولتورل یاپیلاری حاقّیندا فیکیر وئرمکده‌دیر. بو کلمه‌لردن بعضیلری: ایزبا "ائو، اوتاق" ،بوخوریک "اوجاق" ،دیوار "دیوار" ، آچقوس "آچار" ،اولتورغوچ "صندلی" ،توب "تمل" ،آغینقوچ "نردیوان" ،قوم "قوم" ،کیرچ "کیرچ" وب. دولگرلیکله ایلگیلی کلمه‌لر: بوراو "بورغو" ،بیچکی، پارگال "پرگار" ،اوشقو "تؤرپو" وب. یاتاق اوتاغی دؤشمه‌سی ایله ایلگیلی اولانلار: دؤشک، یاستیق، چارشاف، کیلیم، حصیر وب.

18. ال صنعتلری و اصناف تشکیلاتی ایله ایلگیلی اولدوقجا زنگین بیر ملزمه اثرده بولونماقدادیر: اوتاچی "دوکتور" ،جولاهاق "توخوماچی" ،ناقشلاقان "رسام" ،شیراچی "شرابچی" ،قاصاپ "قصاب" ،بیچاغچی "پیچاقچی" ،باغچاچی "باغچابان" ،اتمکچی "چؤرکچی" ،اَیرچی "یهَرچی" ،یاغچی "یایجی" ،اوخچی "اوخچو" ،یوگنچی "یولارچی،جیلووچو"، یالچی "فهله" ،حؤکومچی "دعاوا وکیلی" ،سیقریق "پوستاچی، کوریئر" وب. آیریجا ساواشلا، عسکرلیکله، نالبندلیکله ایلگیلی بیر چوخ کلمه ده اثرده یئر آلماقدادیر.

19. اثرده ائیتیم(تحصیل) اؤیره‌تیم ایله ایلگیلی اولاراق دا اوخول مودیری، اوخول، اؤیرنجی، صنعت، ایش، گوج، ایشله‌مک کیمی قاوراملار دا بولونماقدادیر.

20. دؤولت ایداره‌سی و تشکیلاتی ایله ایلگیلی بعضی عونوان و روتبه‌لر ده آیری بیر بؤلومده توپلانمیشدیر: قان، خان "ایمپاراتور، پادیشاه، خان" ،قان خاتونو "ایمپاراتوریچه" ،سولطان "سولطان" ،سولطان خاتونی "سولطان خاتونو" ،بگ "شهزاده، پرنس" ،بَی "بی، امیر" ،چئری باشی "اوردو کوماندانی" ،ائلچی "ائلچی" ،یارقوچی "حاکیم" ،بوقاوول "موباشیر" ،آلپاووت "سرباز، عسکر" ،آتلو کیشی "سوواری" ،قوقا "بَی" ،تاچ "تاج" ،اوردا "اوردو (10)کارارگاهی، بلدییه" ،اپچی "قادین" ،ائوده‌کی اپچی "قولوقچو قادین" ،ائوده‌کی قیز "قوللوقچو قیز" ،قاراواش، کـون "جارییه" ،تولماچ "دیلماج" وب.

21. اثرین سون قونولاری ایسه، یئنه سؤزلوک دوزه‌نینده اولوشدورولموش بیربیری ایله چوخ آرتیق ایلگیلی اولمایان آنجاق تورکجه اؤیرنمک ایسته‌ینلره گرکلی اولاجاق ملزمه‌نی ایچینه آلماقدادیر. آیریجا یئیه‌جکلر و حئیوانلارلا ایلگیلی بعضی کلمه‌لر ده سون قیسیمده یئر آلماقدادیر. [8]

     کودکسین ایتالیان بؤلومونون ایکینجی قیسمینده فرقلی قونولارا عایید آشاغی یوخاری 1120 کلمه چوخ دوزنلی اولمایان بیچیمده بیر آرایا توپلانمیشدیر. بو کلمه‌لر دؤنمین سوسیال حیاتی و کولتور سوییه‌سی حاقّیندا فیکیر وئرمکده‌دیر.

آلمان بؤلومو

     قیپچاق تورکجه‌سی آلمانجا، قیپچاق تورکجه‌سی لاتینجه سؤزلوگون و جومله‌لرین دوزنسیز بیر بیچیمده یئر آلدیغی بو بؤلومده، خیریستییانلیغا عایید دوعالار، اورتا چاغین سئیرک ایلاهیلری و 47 قیپچاق تاپماجاسی یئر آلماقدادیر. 27 یاپراق اولان آلمان بؤلومونده آیریجا قیپچاق تورکجه‌سی‌نین شکیل بیلگیسی اؤزللیکلری اوزرینده ده دورولموشدور. ایچینه آلدیغی ملزمه باخیمیندان آلمان بؤلومو، ایتالیان بؤلوموندن داها دگرلیدیر. بو بؤلومده فارسجایا یئر وئریلمه‌میشدیر. متنلر لاتین، گوتیک بعضن ده یونان حرفلری ایله تثبیت ائدیلمیشدیر.

     آلمان بؤلومونون ان دیقّت چکن یؤنلریندن بیریسی تاپماجالاردیر. بونلار اوزرینده بیر چوخ آراشدیرما آپاریلمیشدیر.[9] آشاغیدا کودکس کومانیکوسدا یئر آلان تاپماجالاردان بیر نئچه اؤرنک وئریلمیشدیر:[10]

تاپ تاپ تامیزیق

تامادیرقان تامیزیق

کؤلگه‌سی بار

کؤیه‌دیرگن تامیزیق

اول کؤبَلک

"تاپ تاپ! تاپماجا.

داملایان داملاجیقدیر.

گؤلگه‌سی واردیر.

یاناجاق بیر چیراغدیر.

او کپنک"

بیتی بیتی بیتیدیم

بئش آغاچقا بیتیدیم

کؤنه‌سوُقوم یوقوردوم

کؤک ییبئکیم چیرمادیم

اول قینادیر

"یاز یاز! من یازدیم.

بئش آغاجا من یازدیم

جیوه ایله یوغوردوم

گؤی ایپکله ساردیم

او خینادیر"

ایتیپ ایتیپ ایرقاماس ایچینده‌کی چایقالماس.  اول اورو

"ایتیب ایتیب قیمیلداماز ایچینده‌کی چالخانماز. او قویو"

    آلمان بؤلومو چوخونلوقلا خیریستییانلیغا عایید ایلاهیه‌لری و وعظ متنلرینی ایچینه آلماقدادیر. اؤرنگین؛

Ave porta paradisi

"جنّتین قاپیسینا سلام"

آوه تنگرینینگ سن اؤوی

یازوقلی‌نینگ سیقینچی

اول قوتتولور سانگا کئرتلپ

کیم سیقینیر یئک توشماندان

"سلام سانا، سن تانرینین ائوی،

 گوناهکارین سیغیناجاغی یئرسن.

سانا صمیمی اولاراق ایمان ائدن دوشمندن قورتولور."

آوه خریستوس‌نینگ آناسی، آغریقیمیزنینگ تیماری، آغریقیمیزنی اونقالتقیل، قایغیمیزنی سن تارغاتقیل.

 "سلام عیسانین آناسی، آغریمیزین تداویسی، خسته‌لیگیمیزی یاخشیلاشدیر، قایغیمیزی سن داغیت."

آوه کیمنینگ سؤزله‌مکی ائرور کوموش‌نینگ آوازی یئتتی اوتدا چینیگیپتورقان، ماتللرنی بارچا آچقان.

"سلام، قونوشماسی گوموشون سسی کیمی اولان، یئددی اوددا سینانان، بوتون تاپماجالاری آچان، تاپان."

آوه ساا کیمنینگ تیلی

منگو سؤزدن بیلیک آلدی

آنچا چاقلی کیم فیریشته‌لر

ساا یئتمه‌یین تانقلارلار

"سلام سانا دیلی ابدی سؤزدن بیلگی آلان، او قدر اونلو فیریشته‌لر سانا اولاشامایاراق چاشارلار.

" آوه سنده کیم یاشیندی بالدان تاتلی تنقری سؤزی آنی بیزگه سن تاتیرقیل یوز یاریقیندا یاشیرقیل

"سلام، بالدان داها دادلی اولان تانری‌نین سؤزو سنده گیزلندی. اونو بیزه سن دادیزدیر. اوز آغلیغیندا گیزله."

آوه ساا تنگری کیمنی اوتدان کچیریپ سینادی سیزقان کوموشلئی بالکیدینگ .

"سلام سانا، تانری‌ کیمی اوددان کئچیره‌رک سینادی، عیسانی دوغوردوغوندا اریمیش گوموش کیمی ایشیلدادین."

کودکس کومانیکوسون دیل اؤزللیکلری

     کودکس کومانیکوس، تورک دیلی تاریخی آچیسیندان سون درجه اؤنملی بیر اثردیر. تاریخی قیپچاق تورکجه‌سینه عایید متنلرین چوخونلوقلا عرب الیفباسی ایله یازیلمیش اولماسی لاتین الیفباسی ایله یازیلمیش اولان اثرین اؤنمینی داها دا آرتیرماقدادیر. کودکس کومانیکوسون اونلو(سسلی)لرین گؤستریله‌بیلدیگی بیر الیفبا ایله یازیلمیش اولماسی‌نین، بول اونلولو بیر دیل اولان تورکجه‌نین او دؤنمده‌کی ایملا اؤزللیکلری‌نین تثبیتینده چوخ بؤیوک رولو اولموشدور.

     اثرده ایتالیانلار دا آلمانلار دا اؤز تلفّوظ سیستئملرینه گؤره بیر چئوری‌یازی سیستئمی سینامیشلار. اثرین هر ایکی بؤلومو آراسیندا و بؤلوملر ده اؤز ایچلرینده توتارلی بیر ایملایا صاحیب دئییلدیرلر. میسیونرلرین تورکجه‌نین بعضی سسلرینی چوخ یاخشی تانیمادیقلاری دا بوندا ائتکیلی اولموشدور. [11]

     کودکسین دیلینده تورکجه‌نین 9 اونلوسو بولونماقدادیر. قاپالی "اَ"نین وارلیغی ایکیلی یازیلیشلاردان آنلاشیلماقدادیر: ائشیت~ایشیت "ایشیتمک" ،بئر~بیر "وئرمک" ،بَی~بیی "بَی" وب.

تالی اوزونلوقلار، جوت اونلولر و دیفتونقلارین یانیندا اصلی اوزونلوقلار دا بولونماقدادیر.

بؤیوک اونلو اویومونون، دیگر تورک لهجه‌لرینده‌کی گئنل دوروما اویغون اولاراق کودکس کومانیکوسدا دا بولونماسی گؤزله‌نیر. آنجاق بعضی متنلرده بؤیوک اونلو اویومو چوخ قوراللی دئییلدیر. بو دوروم، موستنسیخ‌لرین تورک فونوتیگینی بیلمه‌مه‌لری ویا تورکجه‌نین سسلرینی اؤز الیفبا‌لری‌ ایله وئرمه‌مه‌لری ایله آچیقلانماقدادیر. اؤرنک: اوچماق(uçmak) "جنّت"~اوچماق(üçmak).

     اثرده اؤزللیکله ایتالیان بؤلومونده کیچیک اونلو اویومو قورالینا چوخلو اویولماماقدادیر. آلمان بؤلومو ایسه اویوم قونوسوندا ایتالیان بؤلومونه گؤره داها یاخشی دورومدادیر. اؤرنک: ایتالیان بؤلومونده: آت+لو(at+lu)، آریک+سوز(arık+suz)، آچیلوپ(açılup)، بولدین(boldın)، اولوک+لوک(uluk+luk) وب. آلمان بؤلومونده: کؤرون(körün)، بولوش(buluş)، چؤکوپ(çöküp) وب.

     بوتون تورک دیللرینده اولدوغو کیمی کلمه دوزلتمه اکلری، ایسمدن ایسم، ایسمدن فئعل، فئعلدن ایسم، فئعلدن فئعل دوزلدن اکلر اولماق اوزره دؤرد قروپدا توپلانمیشدیر.

کودکس کومانیکوسدا گؤرولن دیگر سس اولایلاریندان باشلیجالاری بونلاردیر:

1. /دD/>/یY/ دییشمه‌سی: آدیر"آییرماق" > آییر، ائدگو "ائیی،یاخشی" > ائیگی، قادغو "قایغی" > قایغی، کودئگو "گووی" > کویؤو، تید "انگل اولماق" > تیی، ییدیyıdı "اییله‌مک" > ییییyıyı وب.

2. /گ/ق/ دوشمه‌سی: آدیق "آیی" > آیو، آریق "آری، تمیز" > آری، بوداق "بویاق" > بویاق، تاتیقلیق "دادلی" > تاتلی، چئریگ "عسکر، اوردو" > چئری، اؤلوگ "اؤلو" > اؤلو، تیریگ "دیری" > تیری وب.

3. /یگ،ایق/>/وْو، اوُو، اوُ/ دییشمه‌سی: آچیق "آجی، اضطیراب" > آچوو، آریق "تمیز" > آروُو، آروو، ساتیق "ساتیش" > ساتوُو، تاتیق "داد" >تاتوو وب

/یگig/>/اؤوöv، اووüv، اوü/ دییشمه‌سی: بیتیگ "یازی" > بیتوbitü، تیریگ "حیات" >تیرؤو tirövوب.

4. /آغو/>/آو، اوْو، اوُو/ دییشمه‌سی: بوراو "بورغو" ،اوچؤو "اوچلوک، هر اوچو" بوزاغو "بوزوو" > بوُزاو، بوُزوْو، یاپیق "اؤرتو" > یابوو، کودئگو "گوئوی،داماد" > کویؤو وب.

5. /ق/>/خ/ دییشمه‌سی: ایدوک ائب > ییخ اؤو "کیلیسه" ،یاقشی~یاخشی، آق~آخ، اوقشا~اوخشا "بنزه‌مک" وب.

6. ایلگی دورومو  نین/نیگ، بلیرتمه دورومو  نی، آیریلما دورومو دان/دن اکلری ایله قورولور. [12]

     کودکس کومانیکوس، وئریلن بیلگیلردن ده آنلاشیلاجاغی اوزره قیپچاق (کومان) تورکجه‌سی‌نین بو ساحه‌یه و دؤنمه عایید تک اثریدیر. اثرده یر آلان ملزمه و دؤنمین دیل اؤزللیکلری اونلولرین ده گؤستریله‌ بیلدیگی بیر الیفبا ایله وئریلمیشدیر. بو دیل تاریخی آچیسیندان سون درجه اؤنملیدیر. اثرده تیجارتله و اینسانلارین یاشاییشلاری ایله ایلگیلی کلمه‌لرین یئر آلماسی کولتور تاریخی آچیسیندان اؤنم داشیماقدادیر. خیریستییانلیق ایله ایلگیلی اورتا چاغا عایید ایلاهیلرین و وعظ متنلری‌نین اثرده یئر آلماسی ایسه دین تاریخی آچیسیندان اؤنملیدیر.

     بوتون بو اؤزللیکلر و دیگرلری اثرین دگرینی آرتیرماقدا و اونا آنیت نیته‌لیگی(خصوصیتی) قازاندیرماقدادیر. اؤنمیندن دولایی اثر اوزرینده اؤزللیکله باتیلی آراشدیرماچیلار طرفیندن بیر چوخ آراشدیرما آپاریلمیشدیر. [13] ایلک دفعه اثردن بعضی پارچالاری یاییملایان M. J. Klaproth.-دیر. [14] ایکینجی اولاراق Kont Geza Kuun اثرین تامامینی لاتینجه چئویری و آچیقلامالارلا بوداپئست‌ده یاییملامیشدیر. [15] اثر اوزرینده Radloff, W. Bang, T. Kowalski کیمی تورکولوقلارین بیر چوخ چالیشمالاری واردیر. دانیمارکالی آراشدیرماچی K. Gronbech اثری بیر جیلد عئینی باسیم بیر جیلد ده سؤزلوک اولماق اوزره یارارلانیلابیله‌جک بیر شکیلده یاییملامیشدیر. [16]

قایناقلار:

 1- Bu Türk kavmi veya kavimler birliği Müslüman müelliflerce "Kıpçak", Avrupalılarca "Kuman" adı ile anılmaktadır.
2- Ahmet Caferoğlu, Türk Dili Tarihi II, İstanbul 1984, s. 161.
3- Çağatay, Saadet, "Codex Cumanicus", Türk Lehçeleri Örnekleri, VIII. Yüzyıldan XVIII. Yüzyıla Kadar Yazı Dili, Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1977, s. 111.
4- W. Bang, Beitrâge zur Kritik des Codex Cumanicus, Bull. Acad. Belgique 1911, s. 1340.
5- Ahmet Caferoğlu, a.g.e., s. 179.
6- A. von Gabain, "Codex Cumanicus'un Dili", Tarihi Türk Şiveleri, Ankara 1988, s. 67.
7- Ahmet Caferoğlu, a.g.e., s. 177.
8- Bu bilmeceler ilk defa eseri yayınlayan G. Kuun tarafından çevriyazıları ve Lâtince çevirileri ile yayınlanmıştır. Radloff ve Nemeth'in de aynı konu ile ilgili çalışmaları vardır. W. Bang'ın "Über die Râtsel de s Codex Cumanicus, Sitzungsb. Der K. Preuss. Akad. Der Wissenchaften, XXI, 1921'de bilmeceler üzerine önemli bir araştırması vardır. A. İnan, "Codex Cumanicus bilmecelerine dair", Kopuz, 1939, No: 3 ve 4; A. Tietze, The Coman Riddles and Turkic Folklore, California 1966 ve Drimba, Syntaxe Comane, Leiden 1973, s. 201219; M. K. Özergin, "KumanKıpçak Bilmeceleri Üzerindeki Araştırmalar", Türk Folklor Araştırmaları, Ocak 1974, sayı: 294, s. 68626865.
9- Abdülkadir İnan, "Codex Cumanicus Bilmecelerine Dair", Makaleler ve İncelemeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987 (2. baskı), s. 353358.
10- A. von Gabain, a.g.m., s. 74.
11- Talat Tekin, Mehmet Ölmez, Türk Dilleri Giriş, İstanbul 1999, s. 4243.
12- Konu ile ilgili ayrıntılı bibliyografya için bkz.: Çağatay, Saadet, Türk Lehçeleri Örnekleri, s. 131135; Caferoğlu, Ahmet, a.g.e. 161186.
13- J. Klaproth, Vocabulaire Latin, Persan et Coman de la bibliotheque de Fran. Petrarca; Memories relatifs a l'Asie, C. III s. 113256, Paris 1828.
14- Geza Kuun, Codex Cumanicus Bibliothecaa ad Templum divi Marci Venetiarum, Budapest 1880.
16- Gronbech, Kaare, Codex Cumanicus, cod. Marc. Lat. DXLIX; Faksimile, Kopenhagen 1936; aln. müel. Komanisches Wörterbuch. Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen 1942.

Arat, Reşid Rahmeti, "Kıpçak" maddesi, İslâm Ansiklopedisi, C. VI, İstanbul 1955.

Baldauf, İngeborg, ve Semih Tezcan, "Zu einem Râtsel des Codex Cumanicus", Rocznik Orientalistyczny, 69, 1994, s. 3751.

Bang, W., Beitrâge zur Kritik des Codex Cumanicus, Mit Anhângen: 1. Notizen zur Geschichte des Codex Cumanicus. 2. Über den komanische Namen der Maiotis, Bulletin de l'Academie Royale de Belgique, 1911, s. 1340.

, "Komanische Texte. 1. Die komanische Übersetzung des Hymnus: Jesus, nostra redemptio. 2. Die komanische Übersetzung des Hymnus: Verbum caro factum est", Bulletin de l'Academie Royale de Belgique, 1911, s. 459473.

, "Über die Râtsel des Codex Cumanicus", Sitzungsb. Der K. Preuss. Akad. Der Wissenchaften, XXI, 1921.

Caferoğlu, Ahmet, Türk Dili Tarihi II, İstanbul 1984 (3. baskı), s. 161186.

Çağatay, Saadet, "Codex Cumanicus Sözlüğü", Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1978, s. 143.

, "Codex Cumanicus", Türk Lehçeleri Örnekleri, VIII. Yüzyıldan XVIII. Yüzyıla Kadar, (3. baskı) 1977, s. 111135 (I. baskı 1950).

Drımba, Vladimir, "Miscellanea Cumanica", IIV, Revue Roumaine de Linguistique, 15, 1970, s.

455459; 579584; 16, 1971, s. 275286; 17, 1972, s. 321.

, Syntaxe Comane, BucureştiLeiden 1973.

Gabain, A. von, "Codex Cumanicus'un Dili", Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden 1959. (Türkçe çevirisi: Mehmet Akalın, Tarihi Türk Şiveleri, (2. baskı) Ankara 1988, s. 67109).

Gronbech, Kaare, Codex Cumanicus, cod. Marc. Lat. DXLIX; Faksimile, Kopenhagen 1936.

, Komanisches Wörterbuch. Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen 1942.

İnan, Abdülkadir, "Codex Cumanicus Bilmecelerine Dair", Makaleler ve İncelemeler Birinci Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987 (2. baskı), s. 353358.

Klaproth, J., Vocabulaire Latin, Persan et Coman de la bibliotheque de Fran. Petrarca; Memories relatifs a l'Asie, C. III S. 113256, Paris 1828.

Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1980 (2. baskı), s. 300302.

Kurat, Akdes Nimet, IV.XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972.

Kuun, Geza, Codex Cumanicus bibliothecaa ad templum divi Marci Venetiarum, Budapest 1880.

Ligeti, Louis, "Prolegomena to the Codex Cumanicus", Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. XXXV (1981), ss. 154.

Markwart, J., "Über das Volkstum der Komanen", Osttürkische Dialektstudien, Abhandlungen der königlichen Gesellschaft der Wissenschaften, Neue Folge 13, Göttingen 1914, s. 25238.

Tekin, Talat, Ölmez, Mehmet, Türk Dilleri Giriş, İstanbul 1999.

Tietze, A., The Coman Riddles and Turkic Folklore, California 1966.