گؤرکملی قازاخ عالیمی؛ علیخان بؤکئیخان (Älihan Bökeyhan)

علیخان بؤکئیخان 

دوغوم: 1866، توْکاروُن ناحییه‌سی، کارکارالی قزاسی، سئمیپالاتینسک ویلایتی، روسییا ایمپئرییاسی

اؤلوم:  27 سئنتیابر 1937، موسکوا، سسری

قازاخ ایجتیماعی خادیمی، موعلیمی، ژورنالیستی، ائتنوقرافی.

حیاتی

      قایناقلار اونون نسلی‌نین چینگیز خا‌نین نوه‌سی جوچی خانا باغلی اولدوغونو یازیرلار. بؤکئیخا‌نین نسلیندندیر. اونون دوغوم تاریخی 1866-جی ایل، 1869-جی ایل، 1870-جی ایل کیمی گؤستریلیر. روسیا ایمپئریاسی‌نین اینضیباطی اراضی بؤلگولرینه گؤره علیخان نورمحمد‌اوغلو بؤکئیخانوْو سئمیپلاتینسکی ویلایتی کارکارالی قزاسی‌نین توکرایین ناحییه‌سینده دوغولموشدور.

     نورمحمدخان اوغلو علیخا‌نین تحصیل آلماسی اوچون آیریجا موعلیملر توتور. سونرا ایسه کارکارالیداکی قازاخ اوشاقلاری اوچون آچیلمیش مکتبه گؤندریر. 1879-1886-جی ایللرده بو مکتبده اوخویان علیخان تحصیلده‌کی باشاریسی ایله دیقتی جلب ائدیر. بؤلگه‌‌نین او دؤوورکو گئنئرال-قوبئرناتورو گئراسیم کولپاکووسکی‌نین کؤمگی ایله اومسک تئخنیکی مکتبینه داخیل اولان علیخان بؤکئیخان 1890-جی ایلده مکتب بیتیریب سانکت-پئتئربورقا گئدیر. 1890-1994-جو ایللرده پئتئربورق ایمپئراتور مئشه‌چیلیک اینستیتونون ایقتیصادیات فاکولته‌سینده اوخویور. طلبه‌لیک ایللرینده روسییاداکی ایداره ائتمه سیستئمینی تنقید ائتدیگینه، اسارت آلتیندا اولان خالقلارین حوقوقلاری‌نین تاپداندیغینی دیله گتیردیگینه گؤره آدی ژاندارما ایداره‌سی‌نین "قارا سییاهی"سینا سالینیر.

عالی تحصیل آلدیقدان سونرا اومسک شهرینه قاییدان و بوراداکی مئشه تصروفاتی مکتبینده ریاضیات موعلیمی ایشله‌ین علیخان بؤکئیخان فردی شکیلده خالقی‌نین یاشام شرطلرینی، عادت-عنعنه‌سینی اؤیرنمه‌یه باشلاییر. اونون ماراغیندان و آراشدیرمالاریندان خبر توتوب 1896-جی ایلده روس ایمپئراتور جوغرافییا جمعیتی‌نین باتی سیبیر شؤعبه‌سینه حقیقی عوضو سئچیرلر. جوغرافییا جمعیتینه حقیقی عوضو اولماسی اونو علمی آختاریشلارا هوسلندیرمکله یاناشی بیر چوخ عالیملرله و ضیالیلارلا یاخیندان تانیش اولماسینا شراییط یارادیر.

      1903-جو ایلده پئتئربورقدا "روسییا. وطنیمیزین تام جوغرافی تصویری" چوخ جیلدلیگی‌نین 18-جی جیلدی نشر اولونور. علیخان بؤکئیخان بو جیلد اوچون "بؤلگه‌ده یاشایان قازاخ-قیرغیز اهالیسی‌نین ائتنوقرافییاسی، مدنیتی و معیشتی" آدلی گئنیش بیر مقاله یازدی. مقاله‌ده قازاخلارین مشهور "کوْزی-کوْپرئش و بایان" داستا‌نینی دا ایلک دفعه گئنیش تحلیل ائتمیشدیر.

     1905-جی ایلین نویابریندا تورپاق شوراسی‌نین ایشینده فعال ایشتیراک ائدیر. موسکوا شهرینه گلیر و بورادا قازاخ خالقی‌نین حوقوقلاری‌نین تاپداندیغینا، دیلی‌نین باسقیلار آلتیندا قالدیغینا، تورپاقلاری‌نین موختلیف یوللارلا اللریندن آلینیب روسییا‌نین مرکز قوبئرنییالاریندان کؤچورولنلره وئریلدیگینه دایر صؤحبتلر آپاریر. حؤکومتین بو یؤنده‌کی سییاستی‌نین دوغرو اولمادیغینی گؤستریر.

     علیخان بؤکئیخان وضعیتدن چیخیش یوللاری آختارارکن اونونلا بعضی مسله‌لرده همفیکیر اولان اینسانلارین یاراتدیقلاری کونوستیتوسیاچی دئموکراتیک پارتییایا عوضو یازیلدی. بو پارتییا داها چوخ قیسالدیلمیش آدییلا کادئتلر پارتییاسی کیمی تا‌نینیر.

     1905-جی ایلده مشهور قازاخ ادیبی آبایین، یعنی ایبراهیم کونانبایئوین اؤلومو موناسیبتیله "سئمیپلاتینسکیی لیستوک" قزئتینده چاپ ائتدیردبیی مقاله‌سینده ایلک دفعه شاعیرین یارادیچیلیغی‌نین اؤزللیکلرینی اورتایا قویان علیخان بؤکئیخان 1907-جی ایلده روس ایمپئراتور جوغرافییا جمعیتی‌نین باتی سیبیر شؤعبه‌سی سئمیپلاتینیسکی بؤلمه‌سی‌نین "زاپیسکی" (قئیدلر) ژورنالیندا چاپ ائتدیردیگی پورترئت اوچئرکله آبایی روس دیللی اوخوچویا تانیتمیش اولور.

     1905-جی ایلده تاریخه "کارکارالی پئتیسیاسی" آدی ایله داخیل اولان حؤکومته اعتیراض مکتوبونو حاضیرلانماسینی تشکیل ائدیر. اون دؤرد مین بئش یوز نفرین ایمضالادیغی بو سندده چاریزمین مرکزی روسییا‌نین موختلیف قوبئرنییالاریندان قازاخیستانا روس کندلیلری‌نین کؤچورولمه‌سینه اعتیراض ائدیلیردی.

     1905-جی ایلین سونلاریندا اورالسک شهرینده کادئت پارتییاسی‌نین کئچیردیگی بیرینجی قورولتایین تشکیلاتشیلاریندان اولور. 1906-جی ایلده قیرغیز سیاسی حرکاتین لیدئری کیمی حبس ائدیلیر. اوچ آی سونرا حبسدن آزاد اولوناراق دؤولت دوماسی‌نین سئچکیلرینه قاتیلیر. آک‌موللا ویلایتیندن بیرینجی دؤولت دوماسیندان سئچیلن علیخان بؤکئیخان چیلغین چیخیشلاری و فعال ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیله سئچیلیر.

    چار 2. نیکولای دؤولت دوماسی‌نین بوراخیلدیغینی ائلان ائدنده بیر قروپ دئپوتات 1906-جی ایلده تاریخه ویبوْرق بیاننامه‌سی آدی ایله داخیل اولان اعتیراض مکتوبونو ایمضالاییر. ویبوْرق بیاننامه‌سی‌نین تشکیلاتچیلاری سیراسیندا علیخان بؤکئیخان دا اولور. هم ده 1906-جی ایلده قازاخلار آراسیندا کونستیتوسیاچی دئموکرات پارتییاسی‌نین قوروجولاریندان اولور.

     علیخان بؤکئیخان کادئت پارتییاسی‌نین عوضوو اولسا دا پارتییاسی‌نین اومسکدا نشر اولونان "ایرتیش" ،"اومیچ" ،"قولوس ستئپی " قزئتلرینه رئداکتورلوق ائتسه د، 1908-جی ایلده مئنشئویکلرین "توواریش" قزئتی‌نین ده رئداکتورو اولموش، کادئتلرین پئتئربورقداکی "رئچ" ،"سلووا" نشیرلرییله ده سیخ امکداشلیق ائتمیشدیر.

     مقاله‌لرینده حؤکومتی کسکین تنقید ائتدیگینه گؤره علیخان بؤکئیخان 1908-جی ایلده حبس ائدیلیر. سئمیپلاتینسک و پاولودار حبسخانالارینا ساخلاندیقدان سونرا اونو سامارایا سورگون ائدیرلر.

     تعقیب و حبسلر گنج وطن‌سئوری روحدان سالمیر. "یئنی ائنسیکلوپئدیک سؤزلوک" و "موعاصیر دؤولتلرده میلّی حرکاتین فورماسی" توپلوسوندا "قازاخلار" علمی-سیاسی مقاله‌سینی چاپ ائتدیریر.

     1910-جو ایلده بؤکئی‌خان قیرغیز چؤلونون روسلار طرفیندن یئرلشدیریلمه‌سینه قارشی آکتیو چیخیش ائدیر.

     1913-جو ایلده علیخان بؤکئیخان "کازاخ" قزئتی‌نین نشینه ایجازه آلیر. آز بیر واختدا قزئت میلّی ضیالیلارین ایدئولوژی مرکزینه چئویریرلر. قزئتلرده آچیق ایمضا و "قیر بالاسی" ،"ستئپنییاک" ،یعنی چؤللو اوغلو تخلوصو ایله "دوما پارتییاسی" ،"دوما و قازاخلار" ،"آوقوست بئبئل" و ب. مقاله‌لر چاپ ائتدیریر.

     سورگونده ده سیاسی فعالیتینی داوام ائتدیریر. بئله کی، 1914-جو ایلین اییونوندا کئچیریلن عوموم روسیا موسلمانلاری قورولتاییندا ایشتیراک ائدیر، دؤولت دوماسیندا موسلمان دئپوتاتلاری‌نین فراکسییاسی‌نین تشکیلاتچیلاریندان و فراکسییا‌نین بورو عوضوو اولور.      1912-17-جی ایللرده کادئتلر پارتییاسی‌نین مرکزی کومیته‌سینه سئچیلن علیخان بؤکئیخان خالق آزادلیق پارتییاسی 1915-جی ایلین آوقوستوندا سامارا قوبئرنییا کومیته‌سینه عوضو اولور. تومسکده سیبیرین موختاریاتینی ایسته‌ینلرین قورولتایی کئچیریلیر. علیخان بؤکئیخانین تشببوثو ایله همین قورولتای یارادیلماسی پلانلاشدیریلان سیبیر رئسپوبلیکاسی‌نین ترکیبینده قازاخیستانا موختاریات وئریلمه‌سینی قرارا آلیر.

     1917-جی ایلین فئورالیندا 2. چار نیکولای تاختدان اوزاقلاشدیریلاراق مووقّتی حؤکومت قورولور. بو حؤکومته علیخان‌بؤکئی خانین کادئتلر پارتییاسیندان تانیدیغی کرئنسکی رهبرلیک ائدیر. 1917-جی ایل مارتین 20-ده اونو مووقّتی حؤکومتین تورکوستان کومیته‌سینه عوضو سئچیرلر و تورقای ویلایتینه کومیسسار تعیین ائدیر. علیخان بؤکئیخانین اساس مقصدی میلّی حؤکومت قورماق ایدی. اودور کی بوتون سیاسی قووّه‌لرله دانیشیقلار آپاریر، اورتاق مخرجه گله‌جکلری نؤقطه‌لری آختاریردی. 1917-جی ایلین اییول آییندا اونون رهبرلیگی و تشکیلاتچیلیغی ایله بیرینجی عوموم قازاخ قورولتایی چاغریلیر و 1906-جی ایلده یارادیلان کونستیتوسیاچی دئموکرات پارتییاسی آلاش پارتییاسینا چئوریلیر. کادئتلرله آرالارینداکی فیکیر آیریلیغینا گؤره پارتییادان چیخان علیخان بؤکئیخان قازاخلارین موختاریات الده ائتمه‌سینه چالیشیر. بولشئویکلرین مووقّتی حؤکومتی سیلاح گوجونه حاکیمیتدن اوزاقلاشدیرماسی قازاخلارین میلّی قووّه‌لری‌نین بؤیوک اکثریتی‌نین آلاش پارتییاسی اطرافیندا بیرلشمه‌سینی سورعتلندیریر.

     1917-جی ایل دئکابرین 5-13-ده اوْرئنبورق شهرینده کئچیریلن ایکی عوموم قازاخ قورولتاییندا قازاخلارین نئچه یاشایاجاقلاری، هانسی ایداره ائتمه فورماسیندان ایستیفاده ائده‌جکلری، کیملرله ایتتیفاقا گیره‌جکلری گئنیش موذاکیره اولونور. چوخلوغون سس وئرمه‌سی ایله آلاش اوردا موختاریاتی‌نین قورولدوغو ائلان ائدیلیر. یئنی قورولان حؤکومتین رهبرلیگینه علیخان بؤکئیخان سئچیلیر. علیخان بؤکئیخان و اونونلا همفیکیر اولانلار باشقیرت-تاتار و قوقند موختاریاتی ایله بیرلیکده حرکت ائتمگی قبول ائتمه‌میشدی. لاکین یئنی قورولان حؤکومتین یئترینجه کادری، اوردوسو اولمادیغیندان قازاخلارین یاشادیغی بؤیوک بیر اراضینی یئنی قایدالارلا ایداره ائتمکی مومکون اولمور. بولشئویکلردن یاردیم آلان و اونلارین قازاخ خالقینا آزادلیق بخش ائده‌جگینه اینانلار اؤلکه‌‌نین قوزئی-باتیسینی نظارتلری آلتیندان ساخلاییرلار. دوغودا ایسه یئنی ائلان ائدیلمیش سیبیر رئسپوبلیکاسی حاکیم اولماغا چالیشیر. بئله گرگین، میلّی قووّه‌لرین پارچالانمیش حالدا اولدوغو وضعیتده علیخان بؤکئیخان تومسکدا کئچیریلن قورولتایدا یئنی یارادیلاجاق سیبیر رئسپوبلیکاسی‌نین ترکیبینده قازاخلارا موختاریات وئریلمه‌سی فیکریله راضیلاشیر. چار اوردوسونون پولکوونیکی آلئکساندر دوتووون رهبرلیک ائتدیگی قازاقلاردان عیبارت عسگری بیرلیکلر 1918-جی ایلده اوْرئنبورقو گاه توتور، گاه دا بوشالتماق زوروندا قالیر. چئخوسلاواکییا کورپوسونون قییامیندان سونرا آلئکساندر دوتوو 1918-جی ایلین اییولون 1-ده اورئنبورقو توتور و نویابیردا آدمیرال آلئکساندر کولچاکین رهبرلیک ائتدیگی عسگری بیرلیکلره قاتیلیر. آلاش اوردا موختاریاتی‌نین خالق سووئتینه 25 نفر سئچیلیر کی، بونلارین دا 10 نفری روسلار و قازاخ اولمایانلاردان عیبارت ایدی. آلاش اوردا حؤکومتی بؤلگه‌ده آلئکساندر کولچاکین قووّه‌لری قارشیسیندا دوروش گتیره بیلمه‌یه‌جکلرینی گؤروب اونلارلا امکداشلیق ائتمگی قرارا آلدیلار و سیبیر رئسپوبلیکاسی‌نین ترکیبینده موختاریات حوقوقو ایله راضیلاشیر. 1919-جو ایلده بولشئویکلرین گوجله‌نه‌رک آغقواردییاچیلاری سیخیشدیرماسی آلاش اورادچیلار آراسیندا فیکیر آیریلیغی یاراتدی. 1919-جو ایلین آپرئلینده موسکوایا گلن آلاش اورداچیلارین نوماینده هئیتی سووئت رهبرلریندن لئنین، استالین، ترودسکی و ب. گؤروشور. راضیلیغا گلینیر کی، بولشئویکلر قازاخلارین یئنی دؤولتینی تانییاجاقلار و آلاش اوردا حؤکومتی‌نین بولشئویکلره قارشی ووروشموش عوضولرینه آمینیسیا وئره‌جکلر. لاکین بولشئویکلر وئردیکلری وعده عمل ائتمیر. نوماینده هئیتی موسکوادان آیریلان کیمی ایوسیف استالین روسییا فهله کندلی شوراسینا تئلئقراما ووراراق قازاخ میلّییتچیلرینه قارشی سرت تدبیرلر گؤرمه‌لرینی امر ائدیر. 1920-1937-جی ایللرده علیخان بؤکئی‌خان اوچ دفعه حبس اولونور.

     علیخان بؤکئیخان 1937-جی ایلین سئنتیابرین 27-ده گوللـه‌له‌نیر.

قایناق: آز-ویکی‌پئدیا

کؤچورن: عباس ائلچین