زامانین اؤزو، یازیچی‌نین سؤزو

  فلورا خلیل‌زاده 

    اؤتن عصرین 20-جی ایللرینده ایمضاسی قزئت و ژورنال صحیفه‌لرینده تئز-تئز گؤرونن گولوش دولو كیچیك حئكایه‌لری ایله دیقت جلب ائدن قانتمیر آذربایجان ادبیاتیندا نثرین، خوصوصیله ده ساتیریك حئكایه ژانری‌نین یارانما و اینكیشافیندا موعین خیدمتی اولان گؤركملی یازیچیلاریمیزدان بیریدیر. اونون حئكایه‌لرینی اوخودوقجا تامامیله امین اولورسان كی، او دؤورون آب-هاواسیندان، زامانین، قورولوشون دیكته‌سیندن، ضیدّیت دولو حیاتین اصل اوزوندن خبر توتماق ایسته‌ییرسنسه، گرك قانتمیرین یارادیجیلیغینا موراجیعت ائده‌سن. عادتن اونون ساتیریك اوسلوبدا یازدیغی نثر نومونه‌لرینده تیپین دیلی ایله دؤورون بوتون ضیدیتلری، باش وئرمیش موركب پروسئسلر، موختلیف حادیثه‌لر اولدوغو كیمی قلمه آلینیب.

 بابكین آندی- میكاییل رضاقولوزاده

 میكاییل رضاقولوزاده  

     آذربایجانین قاباقجیل معاریف خادیمی، گؤركملی یازیچی و ناثیر، ایستعدادلی ترجومه‌چی میكاییل رضاقولوزاده 1905-جی ایل مارتین 17-ده باكیدا آنادان اولموشدور. میكاییل رضاقولوزاده شاعیر، ناثیر، ترجومه‌چی كیمی چوخ‌ساحه‌لی یارادیجیلیق یولو كئچمیشدیر. عالی پئداقوژی مكتبی بیتیردیكدن سونرا باكی مركزی كیتابخاناسیندا مودیر ایشله‌میش،  موسكوا دؤولت اونیوئرسیتئتینده آسپیرانتورانی اوغورلا باشا وورموشدور. آذرنشرده ترجومه‌چی،  «اینقیلاب و مدنیت» ژورنالیندا مسئول كاتیب، «آذربایجان» ژورنالیندا باش رئداكتور موعاوینی وظیفه‌‌لرینده چالیشمیشدیر. ادبی یارادیجیلیق فعالیتینه  1923-جو ایلده چیخان «موعللیم» شعریله باشلایان میكاییل ریضاقولوزاده، عئینی زاماندا، «گنجلیك» نشریاتیندا، «گؤیرچین» ژورنالی رئداكسییالاریندا دا چالیشمیشدیر. اونون «قارانقوش یوواسی» (1945)، «آغ دانا» (1945)، «ائل گوجو» (1948)، «قو گؤلو» (1955)، «اووچو ائلشن‌له قوچاق آیتكینین ناغیلی» (1956)، «نسیللردن نسیللره» (1965)، «اوركده ایزلر» (1969)، «قوش دیلی بیلن اورخان» (1972)، «یاز گونشی»  (1977)، «ایلین یازی-ائلین سازی» و س. كیتابلاری اوشاق و گنجلرین سئوه‌رك موطالیعه ائتدیگی اثرلردیر. 

  دونیا خالقلاری ادبیاتی‌نین اونلارلا نوماینده‌لری‌نین اثرلرینی، او جومله‌دن ت.اولدریجین «آمئریكا مكتبلیلری‌نین خاطیره‌لری»، ر.كیپلینقین «ماۇقلی»، و.مایاكووسكی‌نین «سئچیلمیش شئعیرلری و پوئمالاری»، و.بیانكی‌نین «بیز چوخوق»، و.واسیلئوسكایانین «گؤی‌قورشاغی»، و.ق.بئلینسكی‌نین «سئچیلمیش اثرلری»نی، ای.س.تورگئنئوین «اووچونون خاطیره لری»، «آتالار و اوغوللار»، «عرفه»، آ.دومانین  «اوچ موْشكئتوْر»، م.قوركی‌نین «اوشاقلیق»، ج.سویفتین «قوللیوئرین سیاحتی»، ل.ن.تولستویون «دیریلمه»، و.لاتسیسین «بالیقچی اوغلو»، ج.لوندونون «حئكایه لری»نی،  ج.روْداری‌نین «چیپپوْلینوْ» و س. اثرلری آذربایجان دیلینه ترجومه ائتمیشدیر.  نیظامی‌نین «ایسگندرنامه» اثری‌نین  1941-جی ایل ترجومه نشری ده اونا عاییددیر. 

  عومومیتله،  ترجومه كیتابلاری‌نین سایی 60-دان چوخ اولان میكاییل ریضاقولوزاده  «ه.هئینئ و فاشیزم»،  «رابیندرانات تاقور»، «بایرون و موعاصیرلیك» و س. كیمی  مقاله‌لرین ده مؤلیفیدیر. 

  میكاییل ریضاقولوزاده  1984-جو ایل نویابرین 10-دا باكیدا وفات ائتمیشدیر. 

  بابكین آندی

      آنا-بالا بوخاری قاباغیندا اوز-اوزه اوتورموشدولار. آنا حسرتلی و مئهریبان باخیشلارینی اوغلونون اوزوندن آییرمیردی. ائله بیل كی، یئنه اوندان آیریلاجاغیندان، بو قاراشین اوزه، بو چاتما قاشلارا، بو آلا گؤزلره حسرت قالاجاغیندان قورخوردو. نئجه ده قورخمایایدی. ایندی 7-8 ایل ایدی كی، بالاسینی دویونجا گؤرمه‌‌میشدی. او، ساربانا نؤكرچیلیگه وئریلنده 9-10 یاشیندا بیر اوشاق ایدی. ایندی 17-18 یاشلی بیر ایگید اولموشدور. كاروانلا بیرگه شهرلری، اؤلكه‌‌لری قاریش-قاریش گزمیش، قیشین شاختاسیندان، یایین قیزماریندان اوزونون دریسی بركیییب سرتلشمیشدی. اونون جاوان اوزونده كیشیلره مخصوص قالین جیزگیلر عمله گلمیشدی.............

Qədim Azərbaycan Manna dövlətində yazı və dil mədəniyyəti

Vahid ÖMƏROV,fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

 اسكی تورك طیبّی

پرفئسور-دوكتور؛ علی حیدر بایات

كؤچورن:عباس ائلچین

            اوْتاچی و اَمچی اولاراق آدلاندیران حكیملر، قاملارین عكسینه بیتكی، حئیوان و مینرال كؤكنلی درمانلارلا خسته‌لیك‌لری تداوی ائدیردیلر. اوْتاجی، اوْت كلمه‌سیندن تؤره‌دیلمیشدیر. اسكی توركجه ده اوْت، طیبّی بیتكی، درمان، زهر و اؤزباشینا یئتیشن بیتكی آنلامیندادیر. اوْتاجی ایسه، اوْتاماق (درمان ائتمك) فئعلی‌نین كؤكونه مسلك بیلدیرمه اَكی (جی، چی) گتیریله‌رك تؤره‌دیلمیش توركجه بیر كلمه اولوب حكیم آنلامیندادیر. 

قارا قنبر 

جعفر جبّارلی 

       قارا قنبر بؤیوك آدام ایدی، اؤزو ده شورا ایشچیسی ایدی. حؤكومت  " ترئستلری‌نین"  بیریسینده بؤیوك قوللوق صاحیبی ایدی. بونون كئچمیشینی آز آدام تانیییردی. آما بو اؤزونو شورا آنكئتلرینده  " فهله صینفینه منسوبام "  یازیردی. قارا قنبر اؤز قوللوغوندان چوخ راضی ایدی، گئنیش، ایشیقلی كابینئده اَیلَشردی. قاراباغین گؤن ماهوت چكیلمیش ستۇل، ستوْلون اوستونده بیر نئچه جور تئلئفون، یانیندا قاپیچی، قاپیدا آوتوموبیل، یا فایتون همیشه بكله‌یوردو. چالدیغی زنگه قاپیچی تئز گلیردی، گویا یئردن چیخیردی. 

آشیق محزونی شریف (Aşık mahzuni şerif)

یارامادی

نه دئدیمسه خالقا هئچ یارامادی 

  من گئدیكدن  سونرا آرارلار منی 

  بوشا جاهیللرین گؤزو قاراردی 

  قورو چنه ایله یورارلار منی 

  دومان اسكیك اولماز هراوجا داغدا  

  بولبول اسكیك اولماز هر یاشیل باغدا 

  آتومون پاتلاییپ بیتدیگی چاغدا 

  اونون اؤته سینده سورارلار منی 

  ابدی دئییلدیر بو یاشیل باغلار  

  ابدی دئییلدیر شو اوجا داغلار 

  اؤز قارداشیم شو بیزیم سوفتالار 

  مزاریمدا بیله قیرارلار منی 

 دؤیوشدوم  چكیشدیم خام صوفویونان  

  تیكیلدی  قارشیما  بوش  قافایینان 

  آشیقلار گئده مز بیر صفایینان 

  بؤیله بوشو بوشونا یورارلار منی 

  محزونی  شریفم غیری غم  یئمم  

  اوندان اؤته سینی كیمسه یه دئمم 

  اوفاق  ووجودوما   كفن ایسته مم 

  وارسا اینسانلیقلا  سارارلار منی 

شنبه گونو اوغروسو

 قابریئل قارسییا ماركئز /گابریل گارسیا ماركز/

  چئویرن: كامیل زئینالوو 

       یالنیز هفته سونلاریندا اوغورلوق ائدن هوقو یئنه ده شنبه گئجه‌سی بیر ائوه گیردی. تخمینن 30 یاشلاریندا اولان و خرونیكی یوخوسوزلوقدان اذیت چكن گؤزل ائو صاحیبه‌سی آننا اونو جینایت باشیندا یاخالادی. اوغرونون تاپانچا ایله هده-قورخو گلمه‌سیندن قورخان قادین بوتون داش-قاشینی، قییمتلی اشیالارینی اونا وئردی، آنجاق خواهیش ائتدی كی، 3 یاشلی قیزی پاۇلی‌یه یاخینلاشماسین. 

آذربایجان پادشاهلاری

جلیل محمدقلی‌زاده

     هردن بیر منیم خیالیما بیر بئله شئی گلیر: 

  آذربایجاندا نئچه پادشاه وار؟ 

       بو باره ده آلمانییا سیاحی رئینقارت و اینگیلیس سیاحی بئككئر كیتابلاریندا یازدیقلاری معلومات بیر-بیریله موختلیفدیر. 

       رئینقارت سیاحتنامه‌سی‌نین 65-جی صحیفه سینده یازیر كی، آذربایجاندا 2522 پادشاه وار، آما بئككئرین سیاحتنامه‌سی‌نین 125-جی صحیفه‌سیندن آنلاشیلیر كی، آذربایجاندا 2323 پادشاه وار. 

       همین ایكی سیاحین آراسیندا كئچن ایل بو مسله‌نین باره‌سینده سوال-جاواب وار ایدی: رئینقارت آلمانییادا چیخان  " ترینخئن "  قزئتینده یازدیغینا بئككئر اینگیلتره‌ده چیخان  " تایمس "  قزئتی ایله جاواب وئرردی. 

       آخیردا معلوم اولدو كی، بئككئر آذربایجانین نمین آدیندا ویلایتینی نظره آلماییب و بورانین پادشاهلارینی حسابا داخیل ائلمه‌ییب و بو سببدن بئككئرین حسابیندا آذربایجان پادشاهلاری نین سایی 199 قدر اسكیك چیخیب

قوتادغو بیلیگده دؤولت فیكری

گوگهان ییلماز

كؤچوروب اویغونلاشدیران: عباس ائلچین

 اؤزت 

      بالاساغونلو یوسوف طرفیندن 1069/1070 ایللرینده قلمه آلینمیش اولان قوتادغو بیلیگ، تورك دؤولتی’ نین كؤكه‌نینده اولان ‘بوزقیر آتلی كولتورو’نون دؤولت ذهنیتینی تئوری‌لشدیرمه چابالاریندان بیری و ان دیقته دگر اولانیدیر. ایسلامی دؤنمه عایید اولماقلا بیرلیكده اؤزوندن اؤنجه‌كی  گلَنگی اؤنه چیخاران اثر، بو یؤنو ایله، ایسلام دؤولتلرینده یازیلمیش اولان دیگر سیاستنامه‌لردن آیریلیر. الده‌كی  چالیشما؛ قوتادغو بیلیگ’ده یئر آلان دؤولته ایلیشكین قاورام و گؤروشلر چرچیوه‌سینده، بیر دؤولت تئوریسی‌نین آنا چیزگیلرینی بلیرله‌مگی آماجلامیشدیر. سونوجدا، قوتادغو بیلیگ’ده كی  دؤولت دوشونجه‌سینی بلیرله‌ین آنا عونصورلر اولاراق بونلار تثبیت ائدیلمیشدیر:

1. حاكیمیتین قایناغی تانریسال، بونونلا بیرلیكده، سیاسی دوزن دونیوی‌دیر.

2. حاكیمیت بیر كیشیده توپلانمیش آنجاق كیشی‌نین ایقتیداری قانونلا سینیرلاندیریلمیشدیر.

 3. دؤولت، ایدئال بیر ‘دونیا دؤولتی’ (اونیوئرسالیزم) اولاراق تاسارلانمیشدیر. 

 آچار كلمه‌لر: تورك دؤولت گلَنگی، دونیا دؤولتی، حؤكمدار، قوت، تؤره 

  * بو مقاله، قوتادغوبیلیگ فلسفه-بیلیم آراشدیرمالاری درگیسی’نین مارت 2006 تاریخلی 9. ساییسیندا یاییملانمیشدیر. 

 

بیرینجی فصیل

  1

  سیرری ازلی نه سن بیلیرسن نه ده من، 

  بو بیلمه جه یی  نه سن اوخورسان نه ده من، 

  بیز پرده نین آرخاسیندا سؤیلشمه ده ییز، 

  تا پرده دوشور نه سن قالیرسان نه ده من.

  گونئی آذربایجانداكی چاغداش ادبیاتا بیر باخیش  

     پروانه محمدلی 

   " ائلیمین، خالقیمین مین نیسگیلی وار، 

   ایللرله تاپدانمیش زنگین دیلی وار " . 

                                                سهند 

      گونئی آذربایجاندا خالقین دیلی، ادبی و معنوی دَیرلری سون 90 ایل ایلین ایچینده دایم گرگینلیكده قالیب باسقیلی بیر حیات یاشادیغیندان یارانان ادبیات داها چوخ دیره‌نیش، اویانیش، آیریلیق، حسرت، اؤزونوتصدیق كیمی مضمونلار داشیییب. 

  زامان-زامان باش قالدیرمیش اولان میللی اویانیش گونئی آذربایجاندا هر شئیدن اول میللی دیلده یازیلمیش اولان ادبیاتدا اؤزونو گؤستریب. تاریخه نظر سالساق گؤره‌ریك كی، مشروطه و خیابانی حركاتلاری‌نین  داوامی اولان و 1945-1946-جی ایللرده قورولان آذربایجان میللی دئموكرات حؤكومتییله یئنی دَیرلر قازانان خالقین میللی ترقیسی هر زامان ادبیاتدا اؤز تاثیرینی قویوب و اونونلا بیر سیرادا اولوب. 

   " موللا نصرالدین " دن 14 یاش بؤیوك اولان ساتیریك نشر نومونه سی -  " شبنامه "  

  پروانه محمّدلی 

  فیلولوگییا اوزره فلسفه دوكتورو 

   " موللا نصرالدین "  ژورنالی‌نین آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ایلك ساتیریك مطبوع اورقانی اولدوغو عئلم عالمینه چوخدان بللی‌دیر. ایستر-ایسته‌‌مز منطیقی بیر سوال یارانیر؟ گؤره‌سن  " موللا نصرالدین " نه قدر آنا دیلینده اونا بنزر بیر مطبوع نومونه سی وار ایدیمی؟ و  " موللا نصرالدین " نین یارادیجیسی میرزه جلیلین او باره ده معلوماتی اولوبمو؟ 

  قارا باشلاردان (سومئر)،  قارا پاپاقلارادك(تورك)  ایل‌باشی بایرامی

  علی شامیل حسین‌اوغلو 

  كؤچورن: عباس ائلچین

 اؤزت:

      آذربایجاندا  یئنی ایل آسترونومیك تقویمله گئجه ایله گوندوزون برابرلشدیگی  یاز برابرلیگی دئییلن واختدا قئید ائدیلیب. روسییا قافقازی ایشغال ائدندن سونرا آذربایجاندا رسمی تقویم دَییشدی. لاكین خالق حؤكومته بویون اَیسه ده، عادت-عنعنه‌سیندن ده ال گؤتورمه ‌دی.یاساقلارا باخمایاراق  ائولرده هر ایل نووروز بایرامی طنطنه  ایله قئید ائدیلیردی.  

       سووئتلر بیرلیگی‌نین چؤكوشوندن سونرا آذربایجاندا، قازاخیستاندا،قیرغیزیستاندا، اؤزبكستاندا، توركمنیستاندا، تاجیكیستاندا نووروز بایرمی دؤولت سویییه‌سینده رسمی قئید ائدیلمه‌یه باشلاندی. توركییه ده، قوزئی قیبریسدا، ائلجه‌ده روسییا فئداراسییاسینا داخیل اولان تاتاریستاندا، باشقیردیستاندا و باشقا تورك بؤلگه‌لرینده ده نووروز بایرامی اؤز یاشامینی برپا ائله‌دی.بو مؤوضودا آراشدیرمالارین، علمی كونفرانسلارین دا سایی آرتدی. 

       قایناقلاردا شومئرلر، سومئرلر، قاراباشلار و س. آدلانان خالقین یئنی ایلی قئید ائتمه‌سیله آذربایجانلیلارین بایرام مراسیملری آراسینداكی اوخشارلیق دیقتیمیزی چكدی. سوی‌كؤكوموزده ایشتیراك ائتمیش، توركوستاندان، ایندیكی روسییا فئدئراسییاسی‌نین گونئییندن تا توركیه و ایرانادك یاییلمیش قاراپاپاقلارلا سومئرلرین یئنی ایلی قئید ائدیلمه‌سی‌نین اوخشارلیقلارینی آراشدیردیق. 

آچار سؤزلر: سومئر، شومئر، قاراباش،قاراپاپاق، توركلر، قیپچاقلار،ایل‌باشی، نووروز بایرامی. 

آشیق عؤمر

آشیق عؤمر، قیربمین (كریمه نین) كئزلئو شهرینده و یا توركیه‌نین قونیه شهرینه باغلی اولان خادیم ماحالی‌نین گئزلئوی كندینده 1620-1621-1651 ایللرینده آنادان اولدوغو سؤیله‌نیلن ائل شاعیری‌دیر. اؤلوم تاریخی 1707 اولاراق روایتلرده گئچمیشدیر.

تانینمیش آشیق ادبیاتی شاعیرمیزین شئعیرلریندن اؤرنكلر وئریلیر:

۱ 

 شو قارشیدان گلن دیلبر 

  گلیر آما ندن سونرا 

  بیر سلاما قایل اولدوم 

  وئریر آما ندن سونرا 

 باخچادا آچیلان گوللر 

  دالیندا اؤتن بولبوللر 

  بیزی ذم‌ائیله‌ین دیللر 

  چورور آما ندن سونرا 

  گؤردوم یاریمین اوزونو 

  اؤپدوم دوستومون گؤزونو 

  آرادیم بولدوم ایزینی 

  بولدوم آما ندن سونرا 

  قولومدان اوچوردوم بازی 

  یئتر ائتدین مانا نازی 

 آشیق عؤمرین نییازی 

  گئچر آما ندن سونرا 

  2 

  بو گون من بیر گوزل گؤردوم 

  یاشیللار گئیمیش آغ اوزره 

  آغلیمی باشیمدان آلدی 

  دورابیلمم آیاغ اوزره