شنبه گونو اوغروسو

 قابریئل قارسییا ماركئز /گابریل گارسیا ماركز/

  چئویرن: كامیل زئینالوو 

       یالنیز هفته سونلاریندا اوغورلوق ائدن هوقو یئنه ده شنبه گئجه‌سی بیر ائوه گیردی. تخمینن 30 یاشلاریندا اولان و خرونیكی یوخوسوزلوقدان اذیت چكن گؤزل ائو صاحیبه‌سی آننا اونو جینایت باشیندا یاخالادی. اوغرونون تاپانچا ایله هده-قورخو گلمه‌سیندن قورخان قادین بوتون داش-قاشینی، قییمتلی اشیالارینی اونا وئردی، آنجاق خواهیش ائتدی كی، 3 یاشلی قیزی پاۇلی‌یه یاخینلاشماسین. 

آذربایجان پادشاهلاری

جلیل محمدقلی‌زاده

     هردن بیر منیم خیالیما بیر بئله شئی گلیر: 

  آذربایجاندا نئچه پادشاه وار؟ 

       بو باره ده آلمانییا سیاحی رئینقارت و اینگیلیس سیاحی بئككئر كیتابلاریندا یازدیقلاری معلومات بیر-بیریله موختلیفدیر. 

       رئینقارت سیاحتنامه‌سی‌نین 65-جی صحیفه سینده یازیر كی، آذربایجاندا 2522 پادشاه وار، آما بئككئرین سیاحتنامه‌سی‌نین 125-جی صحیفه‌سیندن آنلاشیلیر كی، آذربایجاندا 2323 پادشاه وار. 

       همین ایكی سیاحین آراسیندا كئچن ایل بو مسله‌نین باره‌سینده سوال-جاواب وار ایدی: رئینقارت آلمانییادا چیخان  " ترینخئن "  قزئتینده یازدیغینا بئككئر اینگیلتره‌ده چیخان  " تایمس "  قزئتی ایله جاواب وئرردی. 

       آخیردا معلوم اولدو كی، بئككئر آذربایجانین نمین آدیندا ویلایتینی نظره آلماییب و بورانین پادشاهلارینی حسابا داخیل ائلمه‌ییب و بو سببدن بئككئرین حسابیندا آذربایجان پادشاهلاری نین سایی 199 قدر اسكیك چیخیب

قوتادغو بیلیگده دؤولت فیكری

گوگهان ییلماز

كؤچوروب اویغونلاشدیران: عباس ائلچین

 اؤزت 

      بالاساغونلو یوسوف طرفیندن 1069/1070 ایللرینده قلمه آلینمیش اولان قوتادغو بیلیگ، تورك دؤولتی’ نین كؤكه‌نینده اولان ‘بوزقیر آتلی كولتورو’نون دؤولت ذهنیتینی تئوری‌لشدیرمه چابالاریندان بیری و ان دیقته دگر اولانیدیر. ایسلامی دؤنمه عایید اولماقلا بیرلیكده اؤزوندن اؤنجه‌كی  گلَنگی اؤنه چیخاران اثر، بو یؤنو ایله، ایسلام دؤولتلرینده یازیلمیش اولان دیگر سیاستنامه‌لردن آیریلیر. الده‌كی  چالیشما؛ قوتادغو بیلیگ’ده یئر آلان دؤولته ایلیشكین قاورام و گؤروشلر چرچیوه‌سینده، بیر دؤولت تئوریسی‌نین آنا چیزگیلرینی بلیرله‌مگی آماجلامیشدیر. سونوجدا، قوتادغو بیلیگ’ده كی  دؤولت دوشونجه‌سینی بلیرله‌ین آنا عونصورلر اولاراق بونلار تثبیت ائدیلمیشدیر:

1. حاكیمیتین قایناغی تانریسال، بونونلا بیرلیكده، سیاسی دوزن دونیوی‌دیر.

2. حاكیمیت بیر كیشیده توپلانمیش آنجاق كیشی‌نین ایقتیداری قانونلا سینیرلاندیریلمیشدیر.

 3. دؤولت، ایدئال بیر ‘دونیا دؤولتی’ (اونیوئرسالیزم) اولاراق تاسارلانمیشدیر. 

 آچار كلمه‌لر: تورك دؤولت گلَنگی، دونیا دؤولتی، حؤكمدار، قوت، تؤره 

  * بو مقاله، قوتادغوبیلیگ فلسفه-بیلیم آراشدیرمالاری درگیسی’نین مارت 2006 تاریخلی 9. ساییسیندا یاییملانمیشدیر. 

 

بیرینجی فصیل

  1

  سیرری ازلی نه سن بیلیرسن نه ده من، 

  بو بیلمه جه یی  نه سن اوخورسان نه ده من، 

  بیز پرده نین آرخاسیندا سؤیلشمه ده ییز، 

  تا پرده دوشور نه سن قالیرسان نه ده من.

  گونئی آذربایجانداكی چاغداش ادبیاتا بیر باخیش  

     پروانه محمدلی 

   " ائلیمین، خالقیمین مین نیسگیلی وار، 

   ایللرله تاپدانمیش زنگین دیلی وار " . 

                                                سهند 

      گونئی آذربایجاندا خالقین دیلی، ادبی و معنوی دَیرلری سون 90 ایل ایلین ایچینده دایم گرگینلیكده قالیب باسقیلی بیر حیات یاشادیغیندان یارانان ادبیات داها چوخ دیره‌نیش، اویانیش، آیریلیق، حسرت، اؤزونوتصدیق كیمی مضمونلار داشیییب. 

  زامان-زامان باش قالدیرمیش اولان میللی اویانیش گونئی آذربایجاندا هر شئیدن اول میللی دیلده یازیلمیش اولان ادبیاتدا اؤزونو گؤستریب. تاریخه نظر سالساق گؤره‌ریك كی، مشروطه و خیابانی حركاتلاری‌نین  داوامی اولان و 1945-1946-جی ایللرده قورولان آذربایجان میللی دئموكرات حؤكومتییله یئنی دَیرلر قازانان خالقین میللی ترقیسی هر زامان ادبیاتدا اؤز تاثیرینی قویوب و اونونلا بیر سیرادا اولوب. 

   " موللا نصرالدین " دن 14 یاش بؤیوك اولان ساتیریك نشر نومونه سی -  " شبنامه "  

  پروانه محمّدلی 

  فیلولوگییا اوزره فلسفه دوكتورو 

   " موللا نصرالدین "  ژورنالی‌نین آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ایلك ساتیریك مطبوع اورقانی اولدوغو عئلم عالمینه چوخدان بللی‌دیر. ایستر-ایسته‌‌مز منطیقی بیر سوال یارانیر؟ گؤره‌سن  " موللا نصرالدین " نه قدر آنا دیلینده اونا بنزر بیر مطبوع نومونه سی وار ایدیمی؟ و  " موللا نصرالدین " نین یارادیجیسی میرزه جلیلین او باره ده معلوماتی اولوبمو؟ 

  قارا باشلاردان (سومئر)،  قارا پاپاقلارادك(تورك)  ایل‌باشی بایرامی

  علی شامیل حسین‌اوغلو 

  كؤچورن: عباس ائلچین

 اؤزت:

      آذربایجاندا  یئنی ایل آسترونومیك تقویمله گئجه ایله گوندوزون برابرلشدیگی  یاز برابرلیگی دئییلن واختدا قئید ائدیلیب. روسییا قافقازی ایشغال ائدندن سونرا آذربایجاندا رسمی تقویم دَییشدی. لاكین خالق حؤكومته بویون اَیسه ده، عادت-عنعنه‌سیندن ده ال گؤتورمه ‌دی.یاساقلارا باخمایاراق  ائولرده هر ایل نووروز بایرامی طنطنه  ایله قئید ائدیلیردی.  

       سووئتلر بیرلیگی‌نین چؤكوشوندن سونرا آذربایجاندا، قازاخیستاندا،قیرغیزیستاندا، اؤزبكستاندا، توركمنیستاندا، تاجیكیستاندا نووروز بایرمی دؤولت سویییه‌سینده رسمی قئید ائدیلمه‌یه باشلاندی. توركییه ده، قوزئی قیبریسدا، ائلجه‌ده روسییا فئداراسییاسینا داخیل اولان تاتاریستاندا، باشقیردیستاندا و باشقا تورك بؤلگه‌لرینده ده نووروز بایرامی اؤز یاشامینی برپا ائله‌دی.بو مؤوضودا آراشدیرمالارین، علمی كونفرانسلارین دا سایی آرتدی. 

       قایناقلاردا شومئرلر، سومئرلر، قاراباشلار و س. آدلانان خالقین یئنی ایلی قئید ائتمه‌سیله آذربایجانلیلارین بایرام مراسیملری آراسینداكی اوخشارلیق دیقتیمیزی چكدی. سوی‌كؤكوموزده ایشتیراك ائتمیش، توركوستاندان، ایندیكی روسییا فئدئراسییاسی‌نین گونئییندن تا توركیه و ایرانادك یاییلمیش قاراپاپاقلارلا سومئرلرین یئنی ایلی قئید ائدیلمه‌سی‌نین اوخشارلیقلارینی آراشدیردیق. 

آچار سؤزلر: سومئر، شومئر، قاراباش،قاراپاپاق، توركلر، قیپچاقلار،ایل‌باشی، نووروز بایرامی. 

آشیق عؤمر

آشیق عؤمر، قیربمین (كریمه نین) كئزلئو شهرینده و یا توركیه‌نین قونیه شهرینه باغلی اولان خادیم ماحالی‌نین گئزلئوی كندینده 1620-1621-1651 ایللرینده آنادان اولدوغو سؤیله‌نیلن ائل شاعیری‌دیر. اؤلوم تاریخی 1707 اولاراق روایتلرده گئچمیشدیر.

تانینمیش آشیق ادبیاتی شاعیرمیزین شئعیرلریندن اؤرنكلر وئریلیر:

۱ 

 شو قارشیدان گلن دیلبر 

  گلیر آما ندن سونرا 

  بیر سلاما قایل اولدوم 

  وئریر آما ندن سونرا 

 باخچادا آچیلان گوللر 

  دالیندا اؤتن بولبوللر 

  بیزی ذم‌ائیله‌ین دیللر 

  چورور آما ندن سونرا 

  گؤردوم یاریمین اوزونو 

  اؤپدوم دوستومون گؤزونو 

  آرادیم بولدوم ایزینی 

  بولدوم آما ندن سونرا 

  قولومدان اوچوردوم بازی 

  یئتر ائتدین مانا نازی 

 آشیق عؤمرین نییازی 

  گئچر آما ندن سونرا 

  2 

  بو گون من بیر گوزل گؤردوم 

  یاشیللار گئیمیش آغ اوزره 

  آغلیمی باشیمدان آلدی 

  دورابیلمم آیاغ اوزره 

      هردن منیم خیالیما بیر بئله شئی گلیر: 

      من اونیوئرسیتئت، یعنی دارولفونوندان تزه قورتاریب وطنیمیزه گلن گونو شهریمیزین قاضیسی آخوند موللا سبزعلی گلدی بیزیم ائوه منیم گؤروشومه. ائویمیزده هئچ كس یوخ ایدی، آنامدان ساوایی. بو اؤورت ده چیخدی او بیری اوتاغا و قاضی ایله بیز باشلادیق صؤحبتی. دئمه‌یینن یازیق آنام دا قاپی نین دالیندا دوروب قولاق آسیردی. 

     قاضی ایچری گیرن كیمی من قاباغا یئریدیم و دئدیم: سالام ملئیك. جناب قاضی منه جاواب وئردی آی اسسالامو علئیكوم، آی خوداحافیظ، احوالی-شریف، عناصیری-لطیف، ماشااللاه، ماشااللاه، اخوی‌زاده، نئچه مودتدی مونتظیری-ووجودی-زیجودونوز و موشتاقی-دیدارینیز ایدیم، اینشااللاه ذاتی-عالینیزین مزاجی-موباركلری سالیمدیر. 

     من بیر شئی باشا دوشمه ییب دئدیم: دا. 

      جناب قاضی بیر قدر باخدی منیم اوزومه و گئنه باشلادی: 

      اخویزاده، تحصیلی-فونونوزو انجاما یئتیریبسینیز، یا دوباره تكمیلی-نؤقصان اوچون دارولعئلمه عودت ائتمه‌لیسینیز؟ 

   من گئنه بیر شئی باشا دوشمه ییب دئدیم كی، جناب آخوند، یاخشی پانیمات ائلمیرم كی، نه عرض ائدیرسینیز. 

     آخوند سوروشدو: نئجه؟ 

  من دئدیم: چتو؟ 

  صؤحبتیمیز ائله بو جور قورتاردی و آخوند باشماقلارینی گئییب چیخدی گئتدی. آنام گیردی ایچری و منه دئدی: بالام موللاینان نه دیل دانیشیردینیز كی، من هئچ باشا دوشمه دیم. 

   دئدیم: آنا، موللاینان بیز آنا دیلی دانیشیردیق. 

  آنام باشینی سالدی آشاغی و بیر قدر فیكره گئدیب دئدی: یازیق آنا دیلی! 

    هردم‌خیال  

       " موللا نصرالدین " ، 27 یانوار، 1907، № 4. 

قیریم‌تاتار توركلری‌نین فولكلوروندان بیر ناغیل:

 كیچكه‌نه (جیرتدان)

قیریم تاتارجادان كؤچورن: عباس ائلچین

  زامان-زامان ایچینده

  اوّل زامان ایچینده 

  قاپلی-قوپلو (قور)باغالار 

  قانادلاندی اوچماغا 

  دنیزده كی  بالیقلار 

  كیرا توتدو كؤچمگه... 

  آق‌مسجیدین میناره‌سی 

  اگیلدی سالغیردان سو ایچمگه. 

  توتدوم بیره‌نین بیرینی، 

 واردیم، همن سویدوم. 

  آلتمیش باتمان اتی گلدی، 

  یئتمیش باتمان یاغی گلدی. 

  آلدیم، چكمه‌لریمی یاغلادیم، 

  بیرینه یئتددی، ایكینجی‌سینه یئتمه‌دی. 

  چكمه‌ریمی گئییب، 

  كئتمگه باشلادیم. 

  گئده گئده گئتدیم، 

  آلتی آی، بیر گوز گئتدیم. 

  دؤنوب باخدیم، 

 ایگنه بویو قدر یول گئتمه‌میشم. 

  وارا-وارا، واردیم، 

  بیر شهره واردیم. 

  بیر دیبسیز قازانلا 

  بیر ده توفنگ آلدیم. 

اووا چیخیب، بیر دووشان ووردوم ، 

  اونو سویوب، قازانا قویدیم. 

  اوستوندن قویدوم، آلتیندان چیخدی. 

  یئدیم – دیلیمه دگدی، 

  داماغیما دگمه‌دی. 

          چوخ ائرته زامانلاردا ولی-اوستا آدلی بیر قالایجی وار ایدی. او یوخسول اولسا دا، قاریسی ایله ایللرجه سئوگیله شیرین-شیرین یاشامیش، آنجاق ائولنمه‌لریندن بئش ایل گئچسه‌ده تانری اونلارا بیر اوشاق وئرمه‌میشدی. "اوغول گؤرمه‌دن اؤلوب گئده‌جگم ائله‌بیل" دئیه دوشوننده یوخوسو باشیندان قاچار، "اوغولسوز یاشاییش، یاشاییش‌می؟"-دئیه قایغیلانار ایدی.

 ساتیریك سؤزون جاذیبه‌سی

 فاتیمات محمدووا،

كولتورولوگییا اوزره فلسفه دوكتورو 

  گؤرمه! - باش اوسته، یومارام گؤزلریم.  

  دینمه! - موطیعم، كسرم سؤزلریم.  

  بیر سؤز ائشیتمه! - قولاغیم باغلارام.  

  گولمه! - پئكی، شام وسحر آغلارام.  

  قانما! - باجارمام، منی معذور توت، 

  بؤیله‌جه تكلیفی-محالی اونوت!  

  قابیلی-ایمكانمی اولور قانماماق؟!  

  معجمری-نار ایچره اولوب یانماماق؟ 

      بو غریبه  هاوالی بدیعی - سینتاكتیك كونستروكسییا ائله بیر نیدایا كؤكله‌نیب كی، بو نیدا صابیر دئمكدیر. بیر عصردن آرتیقدیر كی،  " معجمری - نار "  ایچینده یانا - یانا یازیلمیش  "  هوپ‌هوپ‌نامه "  دوشونن و دوشونمك ایسته‌ین اوخوجوسونون الیندن دوشمور. چونكی دونیاداكی هر شئی ائله سؤزدور. شعئیری قیدالاندیران دیل نتیجه اعتیباریله تاریخدیر. و تاریخ پوئتیك سؤزون تجسسوم اولوندوغو زاماندیر. اینسان یارادیجیلیغی‌نین هر بیر محصولو كیمی پوئزییا دا تاریخین یئتیشدیرمه‌سیدیر. ساتیریك پوئزییا زامانین و مكانین یئتیرمه‌سی اولاراق اؤزونده زامانا خوصوصی موناسیبتی احتیوا ائدیر. آیدین، معنالی، غریبه  بیر دینامیكا ایله یازماغا قادیر اولان صابیرین یارادیجیلیغی آذربایجان خالقی‌نین آفوریستیك تفككورونو، ایفاده طرزینی ائله بیر اوستالیقلا عكس ائتدیریر كی، ادبی - بدیعی دیلیمیزین گؤزللیگی قارشیسیندا مات قالیرسان:

..........

دیل بلاسی

آنتون چئخوف

چئویرن: آزاد یاشار 

       سحر یالتادان گئری دؤنموش جاوان خانیم ناتالیا میخایلوونا ناهار سوفره‌سینده دیل-بوغازا قویمادان ارینه كریمین گؤزللیكلریندن بحث ائدیردی. بوندان خوشحاللانان اری ایسه آروادی‌نین حئیرانلیق دولو اوزونو نوازیشله سوزه‌رك اونو دینله‌ییر و آرا-سیرا سواللار وئریردی… 

  - دئییرلر آما اورالاردا یامان باهاچیلیقدیر؟ - دئیه سؤزآراسی اری خبر آلدی. 

بیر كالیفورنییالی‌نین حئكایه‌سی

 مارك تواین 

  چئویرن: نرمین كریملی 

       گنج‌ایكن كالیفورنییایا قیزیل آختاریشینا گئتمیشدیم. منیم هئچ واخت وارلی اولاجاق قدر پولوم اولماییب. اورادا دییارین  " ستانیسلاو "  آدلانان ان گؤزل بؤلگه‌سینی كشف ائتدیم. بورا اینسانا یئر اوزونده كی  جنّتی خاطیرلادیردی. خفیف كولكلرین آغاجلارا توخوندوغو یئرلرده قالین مئشه‌لیك و یاشیل تپه‌لیكلر وار ایدی. 

       ستانیسلاویا مندن ایللر اول، قیزیل آختارماق مقصدی ایله اینسانلار گلیبمیش. اونلار بورادا بانكلاری، مكتبلری، ماغازالاری اولان كیچیجیك بیر شهر سالمیشلار. همچنین، عاییله‌لری اوچون ائولر ده تیكمیشلر. 

عوثمانلی خط و ادبیایتیندان بیر اؤرنك:

خاویار

عمر سیف الدین

   حمدونه‌ خانم أسكی بر شیخ‌الاسلام حرمیدر. یاشی بوگون آلتمشی آشمق اوزره‌... غمسز، قساوتسز وقتنی گچیریر. حالا پنبه‌ بیاض دورور. یوزنده‌ بر چیزگی اولسون گوره‌مزسڭز، یكرمی سنه‌ اول دوكسان دوقوزینی دولدوران أفندیجكی گوزینی قاپاینجا كندی گبی یاپ یالڭز كالمشدی. مال واردی، ملك واردی. آت واردی، آرابا واردی. آما بو أوده‌ باقاجق بر أركك یوقدی.