گونئی آذربایجانداكی چاغداش ادبیاتا بیر باخیش  

     پروانه محمدلی 

   " ائلیمین، خالقیمین مین نیسگیلی وار، 

   ایللرله تاپدانمیش زنگین دیلی وار " . 

                                                سهند 

      گونئی آذربایجاندا خالقین دیلی، ادبی و معنوی دَیرلری سون 90 ایل ایلین ایچینده دایم گرگینلیكده قالیب باسقیلی بیر حیات یاشادیغیندان یارانان ادبیات داها چوخ دیره‌نیش، اویانیش، آیریلیق، حسرت، اؤزونوتصدیق كیمی مضمونلار داشیییب. 

  زامان-زامان باش قالدیرمیش اولان میللی اویانیش گونئی آذربایجاندا هر شئیدن اول میللی دیلده یازیلمیش اولان ادبیاتدا اؤزونو گؤستریب. تاریخه نظر سالساق گؤره‌ریك كی، مشروطه و خیابانی حركاتلاری‌نین  داوامی اولان و 1945-1946-جی ایللرده قورولان آذربایجان میللی دئموكرات حؤكومتییله یئنی دَیرلر قازانان خالقین میللی ترقیسی هر زامان ادبیاتدا اؤز تاثیرینی قویوب و اونونلا بیر سیرادا اولوب. 

  گونئیلیلر پوئزییانین، شئعیرین وورغونو، خیریداری اولماسایدیلار، دیللرینی قورویا بیلمه‌یه‌جكدیلر. آنا دیلی، یورد سئوگیسی مؤوضوسو دونیا ادبیاتیندا ازه‌لی موتیولردن اولوب. گونئی آذربایجاندا بو یئنی معنا چالاریندا دا ایشله‌نیر. طبیعی بیر سوال مئیدانا چیخیر: ندن؟  " ائلی‌نین  دردینی فارسجا سؤیله‌ین "  اؤلمز شهریار اؤتن عصرین 50-جی ایللرینده آنا دیلینده یازدیغی اثرلری ایله اوزون ایللر یاساقلانمیش آذربایجان توركجه‌سینه سانكی یئنیدن جان وئریب یاشاتدی. صمد بهرنگی ناظیرلیكده اونا تكلیف اولونان یوكسك ماعاشلی مأمور وظیفه‌سیندن ایمتیناع ائدیب، ائل-ائل، كندبه‌كند دوشوب آذربایجان ناغیللارینی توپلادی اونو بدیعی شكله سالدی (عئینن اینگیلیسلرده اولدوغو كیمی). عؤمرونون سونلارینی موهاجیرتده - فرانسادا باشا وورماق مجبوریتینده قالان غلامحسین ساعدی‌نین سس‌سیز پانتومیم اثرلری یازماغی‌نین  سببی مؤوجود رئژیمین سویداشلاری‌نین  آنا دیلینه قویدوغو یاساغا قارشی اعتیراضلا باغلی ایدی. حال-حاضیردا كانادادا یاشایان دونیا شؤهرتلی یازار،  " ایراندا ادبی تنقیدین باباسی "  ساییلان تبریزلی رضا براهنی چوخ زامان اینگیلیس و فارسجا یازدیغی اثرلرینده كی  قهرمانلاری‌نین  آدینی، اوراداكی شئعیر پارچالارینی، زور دوروملاریندا یاشادیغی حیسلری، آجیلی-شیرینلی یوخولاردا گؤردوكلرینی آذربایجان توركجه‌سینده قلمه آلیر. آنا دیلی‌نین  ترننومو، بو دیلده یازماق تك درین اولوی سئوگی‌نین  دئییل، گونئی آذربایجاندا هم ده اؤزونوقوروما اینستینكتیدیر. كیملیگینی، آنا دیلینی یاساقلایان، اونو آشاغیلایان قووّه‌لره رئژیمه، دیره‌نیش سیموولودور. 

  گونئیده 1960-1980-جی ایللر آراسی ادبی مئیدان هئچ ده بوش قالمادی. 1960-جی ایللرده میللی آزلیقلارین تاریخینه، دیلینه، ادبیاتینا، فولكلور و ائتنوگرافیاسینا عایید بعضی اثرلرین نشرینه ایمكان یارانمیشدی. بئله كی، آذربایجانین آیری-آیری شهرلری‌نین  ائتنوگرافیاسی حاقیندا مونوقرافییا و مقاله‌لر ده یاییملانیردی. آذربایجان تورك فولكلورونا عایید كیتابچالار نشر ائدیلیردی. 

  بو ایللرده تبریز، اردبیل و اورمیه شهرلرینده فارسجا یئددی ژورنال، بیر عدد ده گونده لیك ( " آذربایجان " ) قزئتی واردی. شاه رئژیمی میللی شوعورون آرتماسیندا ادبیاتین بؤیوك رولونو دیقته آلاراق، توركجه ادبی اثرلرین نشرینه ایجازه وئرمیردی، میللی ضیالیلار دا فارسجا یازماق مجبوریتینده قالمیشدیلار. لاكین ایستیثنالار دا اولموشدو. (مث. سهندین، ساهرین، ساوالانین، فرزانه‌نین كیتابلاری) آذربایجان ادبیاتی‌نین  بؤیوك چتینلیكلرله چاپ اولونموش ( گیزلی اولدوغوندان چوخ زامان ایلی و نشر یئری گؤستریلمیردی - پ. م. ) آنادیللی اثرلری‌نین  سایی چوخ آز اولموشدور. ضیالیلار بعضاً ده سئنزورادان یایینماق اوچون بدیعی اثرلره خوصوصی فورما وئریر، اونو فولكلور، اوشاق ادبیاتی نومونه‌سی كیمی چاپ ائدیردیلر. 

  60-جی ایللرده كی  نسیل اولكی نسیللرین یارادیجیلیغی‌نین  معروض قالدیغی جوخ سیناقلاردان خبردار اولدو، نتیجه چیخاردی. پیشه‌وری‌نین  بیر ایللیك دئموكراتیك حؤكومتی‌نین  خوشبخت گونلری اوشاقلیق و گنجلیك دؤورونه دوشنلرین آرتیق یاشی 20-30-دان چوخ ایدی. ادبیاتا اؤنجه‌كیلردن فرقلی دوشونن نسیل گلدی؛ صمد بهرنگی، غلامحسین ساعدی (گوهر مراد)، علیرضا نابدیل (اوختای)، مرضیه اوسكویی (دالغا) و باشقالاری. 

  صمد بهرنگی بو یئنی میللی روحلو گنجلردن بیرییدی. ادبیاتا شاعیر كیمی قدم قویموشدو. لاكین او دوستو بهروز دهقانی ایله بیرگه خالق ایچیندن توپلادیغی ناغیللارلا، یازدیغی حئكایه‌لرله یاددا قالدی. زنگین عنعنه‌سی اولمایان بیر اؤلكه ده گنج یازارین نثره اوستونلوك وئرمه‌سی تصادوفی دئییلدی. او بؤیومكده اولان نسلی یاشلیلارا رغمن داها موباریز، حاقسیزلیغا، عدالتسیزلیگه باریشماز روحدا گؤرمگی آرزو ائدیردی. اونا گؤره ده بوتون دیقتینی گنج نسله یؤنلتمیشدی. او خالقدان توپلادیغی ناغیللاری اؤزل شكله سالدی. (اوروپادا اولدوغو كیمی) اونلارا بدیعیلیك گتیردی، رنگارنگلیك قاتدی، یئنی روح وئردی. صمدین ‘’بالاجا قارا بالیق’’ آدلی حئكایه‌سینی اؤلوموندن سونرا بوتون دونیا اوشاقلاری اؤز دیللرینده اوخویا بیلدی. چونكی اونون اثرلری ان یوكسك بین الخالق اؤدوله لاییق گؤرولموش و بیر چوخ دیللره چئوریلمیشدی. صمد بهرنگی میللی سیاسی حركاتدا فعال ایشتیراك ائدن مسلكداشی و قلمداشی، شئعیرلرینی „دالغا "  تخلوصو ایله یازان مرضیه اوسكویی ایله بیرلیكده ایراندا اوشاق ادبیاتی‌نین  ایلك تملینی قویدولار. 

  او ایللرده گونئی آذربایجاندان اولوب ایرانا دونیا میقیاسیندا شؤهرت قازاندیران بیر یازیچی غلامحسین ساعدی ایدی. سسئناریسی‌نین  مؤلیفی اولدوغو فیلملر بین‌الخالق عالمه سس سالمیش، ایران سینئماسی‌نین  قیزیل فوندونا داخیل اولموشدو. (بو گون ایران فیلملری‌نین  آوروپادا یوكسك اؤدوللر آلماسی دا اونون آچدیغی چیغیرلا، یاراتدیغی مكتبله بیرباشا باغلیدیر. پ. م. ) اونون ‘’بَیل الی‌چوماقلیلاری’’ اثرینده آذربایجان كندلری‌نین  بیرینده باش وئرن بیر اولای قلمه آلینیب. غلامحسین ساعدی یاراتدیغی اثرلرله هم ده ایراندا میستیك (سئحرلی) رئالیزمین اساسینی قویوب. 

  علیرضا نابدیل (اوختای ) چوخ گنج اولماسینا باخمایاراق، گونئی شئعیرینده هم فورما، هم مضمونجا یئنیلشمه، مودئرنلشمه آپاردی. 

  شارل بودلئر فرانسادا، جلال ساهریسه توركیه ده یئنی چاغداش شئعیرین یارادیجیلاری اولوب. حبیب ساهر بو ایكی شاعیرین یارادیجیلیغی ایله یاخیندان تانیش اولور، اونلارین ادبیاتا گتیردیكلری یئنیلیكلردن بهره‌له‌نیر. بو تاثیر او قدر گوجلو اولور كی، بیرینجی‌نین  اثرلرینی فارسجایا چئویریر، ایكینجی‌نین  آدینی اؤزونه تخلوص گؤتورور. 

  ساهر و سهند شئعیره یئنیلیك گتیردیلر. ساهر فورمادا، سهند ایسه یئنی چاغداش مضمونلو شئعیرلری ایله. ساهرین شئعیرلری رومانتیزمی، سهندینكی ایسه ‌سیاسی موتیولرلری ایله سئچیلیردی. علیرضا نابدیله گلینجه، او، كلاسیك شئعیر عنعنه‌لریندن تامامیله اوزاقلاشیب، پوئزییایا یئنی دوشونجه طرزی، مضمون و سربست ستروكتور، فورما گتیردی. بوگونكو دیلله دئسك، گونئیده شئعیری مودئرنلشدیردی. 

  خاطیرلاماق یئرینه دوشر كی، اؤتن عصرین یگیرمینجی ایللرینده چاغداش تورك ادبیاتی‌نین  ایراندا داوامچیسی اولان تقی رفعت پوئزییانی هم فورما، هم ده مضمون جهتدن یئنیلشدیرمیشدی. و ایراندا یئنی شئعیرین تملی  " تجدد "  قزئتی‌نین  اطرافینا توپلاشان تقی رفعت‌له یاناشی جعفر خامنه‌ای، شمس كسمایی كیمی آذربایجان شاعیرلری طرفیندن قویولموشدو. بو آذربایجان توركلری تحصیل آلدیقلاری آوروپا اؤلكه‌لرینده كی  یئنی ادبی جریانلاری ایرانا گتیریب ادبی اینقیلاب یاراتمیشدیلار. بونونلا ادبیاتین هم فورما، هم ده مضمونوندا تجددود یارانمیش، سربست شئعیرین اساسی قویولموشدور. اؤتن عصرین اورتالارینادك ایراندا  " شعرئ-نوو " نون (یئنی شئعیرین) بانیسی نیما یوشیج ساییلیردی. سونرالار، سید نفیسی و و دیگر اونون كیمی نوفوذلو تنقیدچیلرین جیدی آراشدیرمالاریندان سونرا، نیما یوشیجدن هله 15-17 ایل اؤنجه بو ایشی تقی رفعتین باشلادیغی فیكری اورتایا قویولدو. (بو گونه قدر ده پولئمیكا و دارتیشمایا سبب اولدو-پ. م. ) 

  قدم قویدوغوموز عصرین اولیندن ادبی مئیدانا چیخان گنج شاعیرلر ایسه داها چوخ اؤزلریندن اؤنجه كی  نسیللردن فرقلی، قرب تمایوللو، آوانقارد شئعیر یازماغا مئیلله‌‌نیبلر. 

  قئید ائتدیگیم كیمی، بو گون گونئی آذربایجاندا  " دیره‌نیش ادبیاتی "  اؤن پلاندادیر. اثرلرین اساس موتیوی وطندیر. بوندان سونرا كیملیك آختاریشی، آزادلیق ائلجه ده ناراضیلیقلاردان دوغان داخیلی عوصیان حیسی كیمی مؤوضولار یئر آلیر. 

  ایران تاثیری آلتیندا اولان گونئی آذربایجاندا یئنی ادبی نسیل چتینلیكله ده اولسا فورمالاشیب آرتیق، اؤزللیكله سون اون ایلده، اینتئرنئتین ده یایغینلاشماغا باشلاماسیندان سونرا، گنجلر آراسیندان ادبی یارادیجیلیغا مئیل گؤسترن و سؤزون اصل معناسیندا گؤزل اثرلر یارادان یازارلار یئتیشیب. چوخ سایدا ادبیات پورتاللاری و بلوقلار یایینلانماقدادیر. آوروپادا و آمئریكادا یاشایان و چوخ دیرلی اثرلر یارادان یازارلار واردیر. 

  گنج شاعیر و تنقیدچی ملیحه عزیزپورون تعبیرینجه دئسك، بو گون گونئیده قلوبال دوشونوب، میللی دیلده یاراتماق چوخ اؤنملیدیر. آنا دیللی یئنی ادبیات دالغاسی‌نین  آلت یاپیسی حاضیرلانماقدادیر. بو ایشی گوجلندیرمك اوچونسه ترجومه یه دیقت یئتیرمك و دونیا ادبیاتینی منیمسه‌مك لازیمدیر. بیر سؤزله چاغداش فیكیر و دوشونجه‌لره یییه‌لنمك و دونیا بدیعی-ائستئتیك صنعتی‌نین  قازاندیغی اوغورلاردان فایدالانماق بو چتین یولدا یاردیمچی اولاجاق. 

  بو گون ادبی موحیطده هر ایكی تایدا بوتون چاغلارا مخصوص  " آتالار و اؤولادلار "  پروبلئمی یاشانیر. ینی یئنی ادبی نسیلله یاشلی نسلین دارتیشماسی. بو طبیعیدیر، اولكی نسیل نوستالگی حیسلرله یاشاییب یارادیر، قاپانیر، گنجلر ایسه ادبی كلیشه و شابلونلاری سیندیرماق ایدیعاسیندا بولونوب، اوّّلكیلری اینكار ائدیرلر. سونونجولار اؤزلرینی پوست‌مودئرنیست جریانی‌نین  نوماینده‌سی آدلاندیریر. 

  حمید نطقینی، هئچ شوبهه‌سیز، گونئیده مودئرن شئعیرین باباسی سایماق اولار. چونكی مودئرن ادبیاتی یاراتماق اوچون مودئرن بیر دیل اولمالیدیر. دوكتور حمید نطقی بونو عملینده، شئعیرلرینده گؤستردی؛ 

  دئمه، 

  دئمه 

  گوللرین 

  هامیسی بیر. 

  هر رنگین 

  دَییشیك بیر عطری وار. 

  آرزونون دؤرد یؤنوندن اسن 

  هر یئل، هر كولك 

  باشقا بیر دیل دانیشار. . .  

  ادبی پروسئسین حاضیركی دورومونا و بو دورومون اساس جهتلرینه نظر سالساق، بئله بیر منظره ایله قارشیلاشمالی اولاریق؛ 

  ادبیاتین اساس وظیفه‌سی آنا دیلینده یازما و اونو ایشلك ادبی دیله چئویرمكدیر. لاكین گونئیده بونو انگلله‌ین سببلر آز دئییل. اوزون مودت آنا دیله یاساق قویولدوغوندان بو دیلده یازما-اوخوما عادت-عنعنه‌سی ضعیفله‌ییب. 

  فرانسادا یاشایان تانینمیش شاعیر سولئیمان اوغلونون بئله بیر فیكری وار:  " دیل وارلیغین ائوی‌دیرسه، گونئیده آذربایجانلیلار اوچورولموش بیر ائوده یاشاماق زوروندا قالیبلار " . او، چیخیش یولونو بو ائو-وارلیغی یئنیدن تیكمكده گؤرور. بونو دا شاعیر و یازارلارین گؤره‌وی اولدوغونو سؤیله‌ییر. سهند هله 33 ایل بوندان اؤنجه شئعیرلریندن بیرینده اوزونو خالقا توتوب آذربایجان توركجه‌سی‌نین  ادبی دیل شكلینده ایشلنمه‌سینی، عئلمی‌لشمه‌سینی تؤوصیه ائدیردی: 

  ائلیمین، خالقیمین مین نیسگیلی وار، 

   " یاخشی حیات " آدلی بیر سئوگیلی وار. 

  ایللرله تاپدانمیش زنگین دیلی وار، 

  سئوگییه چاتماسی دیله باغلیدیر. 

  آنا دیلده یازاق اؤز خالقیمیزا 

  میلیونلوق كوتله‌لر گؤز دیكیب بیزه. 

  جهالت داغلاری چؤكه جك دیزه 

  آنجاق گوجلو آخان سئله باغلیدیر. . .  

  بو گون گونئیده بیر ادبی دیل پروبلئمی وار. هره بیر لهجه ده، شیوه ده یازیر. بعضاً، كیم هانسی لهجه ده دانیشیرسا، ائله ده اونو كاغیذا كؤچورور. دانیشیقدا لهجه‌لرین چوخ اولماسی طبیعی حالدیر. رسمی یازیدا ایسه واحید قبول اولونموش دیل ایشلنمه‌لیدی. گونئیده سون ایللرده كی  یازیلار، آنادولو و یا ایستانبول توركجه‌سی، قوزئی آذربایجان توركجه‌سی و اورتاق توركجه ده اولور (مرحوم دیلچی پروفئسسور حمید نیطقی ده 32 ایل اؤنجه اورتاق توركجه نی تكلیف ائتمیش و دوكتور جاواد هئیتله بیرگه  " وارلیق " درگیسی تیمثالیندا بونا نایل اولوب گؤسترمیشدی. -پ. م.). سون ایللر گنج یازارلار آراسیندا بیرینجی حال داها چوخ یاییلیب. 

  ادبیاتین ایره‌لیله‌مه‌سینده، داها موكمّل اثرلرین اورتایا چیخماسیندا، تنقیدین رولو عوضسیزدیر. تنقیدی فیكیر آز اولدوقدا اثرلر ده ضعیف اولور. اؤزللیكله گنج یازیچیلارین تنقیدچی سؤزونه احتییاجی وار. پروفئسیونال ادبیاتین یارانماماسی تك دیل پروبلئمی ایله دئییل، هم ده تنقیدچیلرین اولماماسی اوزوندندیر. 

  چاغداش مودئرن شئعیره كؤرپو سالانلارین اؤنونده گئدنلردن بیری سحر خانیم رئیس‌زاده دیر. ناصر مرقاتی، هادی قاراچای، كیان خیاو، حمید  شهانقی ، لاله جاوانشیر، صالح عطایی ، رضا غفاری و آدینی چكه‌بیلمه‌دیگیم دیگرلری بو یولدا یئنی جیغیرلا ایره‌لیله‌ییبلر. موشاهیده‌لر گؤستریر كی، كلاسیك ایفاده طرزی ایله چاغداش ایفاده طرزی بیر چوخ حاللاردا عئینی بیر شاعیرین یارادیجیلیغیندا مؤوجود اولور. بو ایسه او دئمكدیر كی، اینقیلابی حركات دؤورونده اؤزونو یئنیدن تاپان خالق ادبی-بدیعی دیل مؤوجودلوغونون بوتون فورمالاریندان ماكسیموم ایستیفاده ائتمه یه چالیشیر، كؤهنه فورمانین یئنی ایمكانلارینی اوزه چیخاریر. بوگونكو گنج نسیل گولدن-بولبولدن اوزاقلاشیب، حسرت، آیریلیق، گؤز یاشی مؤوضولاری‌نین  واختی‌نین  كئچمیش اولدوغونو آنلاییب. اوربانیستیك مؤوضولار، پوست‌مودئرن ائستئتیك تمایول اونلارین اثرلرینده آپاریجی یئر توتور. بیر سؤزله، گونئیده ادبیات بوتون گوجو ایله اینكیشافدادیر. 

  اسكی نسیللر توركجه دوشونوب فارسجا یازیرلاردیسا، سونراكی نسیلسه، عكسینه فارسجا دوشونوب توركجه یازیردی. بو خالقین فاجیعه‌سی ایدی، طالعیین قارا حؤكمو ایدی كی، اوندان قاچماق مومكون دئییلدی. گونئیده هر دؤورون ضیالیلاری‌نین  اؤز گؤره‌وی، اؤز فونكسییاسی اولوب. 1978-1979-جو ایللر ایران اینقیلابی‌نین  یئدگینده گلن ضیالیلار(باشدا جاواد هئیت، حمید نطقی، محمدعلی فرزانه، محمدتقی ذهتابی اولماقلا) خالقا آنا دیلینده دانیشماغی، یازماغی اؤیرتدیلر.  " وارلیق "  ژورنالی بو یؤنده بیر مكتب اولدو. بو مكتبین ایستعدادلی طلبه‌لری ده آز اولمادی. اونلار اؤنجه كی  نسیلدن چوخ شئیلر اؤیرندیلر، آما اونلارا بنزمه‌دیلر. بو دا طبیعیدیر. یئنی نسلین دونیا ادبییاتیندان چئویرمه‌لری آنا دیلی‌نین  دریندن منیمسه‌نیلمه‌سینه، یئنی ادبی آخینلارین ایزله‌نیلمه‌سینه، چئشیدلی دوشونجه و ایدئیالارین یارانماسینا خیدمت ائدیر. آذربایجان تاریخ بویو ایراندا آپاریجی ایدئیالارین اؤتوروجوسو اولوب. بو گون ده اؤتن عصرلرده اولدوغو كیمی بو میسسییا داوام ائدیر. سعید موغانلی، نیگار خیاوی، جعفر هوشنگی، ناصر منظوری، ملیحه عزیزپور، رقیه كبیری، نادر ازهری، اسماییل اولكر، باراز، ائلیاد موسوی، مسعود ایسلامی، باراز، دومان اردم، آیدین آراز، سكینه پورحسن ، رامین جاهانگیرزاده، فرزاد لئیسی، رضا احسانی، ائلشن بؤیوكوند، عیسی زئینی، رقیه صفری، ایلقار مؤذن‌زاده، زامان پاشازاده، حسن صفری، ائلوار قولیوند، سایمان آروز، اولكر اوجقار، توركان اورمولو، خسرو باریشان، مرتضی سلمانی، بهمن ارك، صالح سجادی، موغان اوغلو، محمد آذرشین، وحید طلعت، سولماز محمد رضایی، قادر جعفری، آیمان قولوزاده، بهروز صدیق، بختیار موغان اوغلو، رسول یونان، علی عباسی، حمید آرغیش، محمد صبح‌دل، رضا كاظمی، آتیلا ایسكندانی، حامد احمدی، محمود مهدوی، واله شیری، باشقا اؤلكه‌لرده یاشایان یازارلاردان سولئیمان اوغلو، والی گؤزه‌تن، عزیز سلامی، علیرضا میانالی، محمدرضا لوایی، توركان اورمولو، گونتای گنجالپ، زیبا كرباسی، فرقلی جریانلارا مخصوص اولسالار دا، گونئی ادبیاتی‌نین  یئنی سیمالاریدیر. یئنی ادبی نسیل بیر واریث كیمی زنگین ادبی ایرثه صاحیب چیخیب اونو قورویور و ادبیاتدا یئنی صحیفه‌لر آچیرلار. بیزه ایسه چتین و شرفلی یولدا اونلارا اوغورلار دیله‌مك قالیر.

 قایناق: ۵۲۵ نجی قزئت

كؤچورن: عباس ائلچین