اسكی تورك طیبّی

پرفئسور-دوكتور؛ علی حیدر بایات

كؤچورن:عباس ائلچین

            اوْتاچی و اَمچی اولاراق آدلاندیران حكیملر، قاملارین عكسینه بیتكی، حئیوان و مینرال كؤكنلی درمانلارلا خسته‌لیك‌لری تداوی ائدیردیلر. اوْتاجی، اوْت كلمه‌سیندن تؤره‌دیلمیشدیر. اسكی توركجه ده اوْت، طیبّی بیتكی، درمان، زهر و اؤزباشینا یئتیشن بیتكی آنلامیندادیر. اوْتاجی ایسه، اوْتاماق (درمان ائتمك) فئعلی‌نین كؤكونه مسلك بیلدیرمه اَكی (جی، چی) گتیریله‌رك تؤره‌دیلمیش توركجه بیر كلمه اولوب حكیم آنلامیندادیر. 

       اسكی توركجه ده درمان و دوا قارشیلیغی ایلك دؤورلرده اَم، اوْت اَم و سَم ایله برابر اَمسَم اولاراق ایشله‌دیلمیشدیر . ام كلمه‌سیندن تؤره‌ین اَمله‌مك، خسته‌لیگی درمانلارلا تداوی ائتمك دئمكدیر. 

     امچی حكیم آنلامینا گلدیگی كیمی درمان ائدن داواچی آنلامینی‌دا داشیر. دیوان لغات الترك‟ده حكیم قارشیلیغی آتاساغون دا ایشلنمكده‌دیر. 

  قوتادغو بیلیگ، اسكی اویغور توركجه‌سی سؤزلوگونده كی ، و آشاغیدا اؤرنكلرینی وئره‌جگیمیز  دیوان لغات الترك’ده كی   طیبّ‌له ایلگیلی كلمه‌‌لره باخاراق، اویغورلاردان اعتیبارن ایسلام اؤنجه‌سی اورتا آسیا تورك طیبّی‌نین گئچمیشه گؤره چوخلو گلیشمیش اولدوغونو سؤیله‌یه بیلیریك. 

  دیوان لغات الترك’ده طیبّ‌له ایلگیلی كلمه‌لر بونلاردیر:

ساغ: ساغلیق، سۆكَََل، ایگچیل: خسته، ایگ، كَم: خسته‌لیك، ایگله‌مك، كَمله‌مك : خسته‌ اولماق، ایگلَلمك، كملنمك: خسته‌لنمك، ایگلتمك، كملتمك: خسته‌لتمك ، ایگلنمك: بیر پارچا خسته‌لنمك، آغریسی توتماق ، قارتاماق، قارتانماق، ساملاتماق: ساغالتماق، اوْنغولماق: یاخشیلاشماق، اوْت، اَم، سم: درمان ، اوتاچی، امچی، آتاساغون: طبیب ، اوتاماق، امله‌مك: تداوی ائتمك؛ آتقاق: قاریندا سو ییغیشماسی، هیدروپسی، بارس: بیت و بیره سانجماسی‌ ایله دری‌ده اوْلوشان قابارتی، باش: یارا، بالیق: یارالی، باش توكنمك: یارانین آتشله داغلانماسی ، بَزگَچ: تیتره‌دیجی قیزدیما، تیترمه ، بیچگیل، بیچیلقان: ال و آیاق دریسینده اولوشان چاتلاقلار ، چكتۆرمك: قان آلدیرماق، چَلپَكلنمك: گؤزون چاپاقلانماسی ، چَرلنمك: ووجودون آغیرلاشیپ، خسته‌لنمه‌سی ، داغ، تۆكۆن: داغلاما، امریشمك: اویوز و.س.‟دن قاشینماق، دری‌‌ده قارینجالانما، قیزدیرماق: قیزدیرما توتماق، قابارقان: دری‌ده قاشینتی ویا ایستیدن اولوشان قابارتی، سیویلجه ، كپك: كپك، كیچینمك: قاشینماق ، كؤگلنمك: اوزده چیل چیخماق، قاناقو: قان آلماقدا ایشله‌دیلن نشتر، سۆرگو: قان آلماقدا ایشله‌دیلن بیر آلت، بئلیگ: یارالاری دئشمكده ایشله‌دیلن میل، آرقاجاق: آغیزا درمان داملاتماق اوچون ایشله‌دیلن ایچی بوش آلت. 

  خسته‌لیك تۆرلری، آنۇمی: جوززام، چئچئك: چیچك خسته‌لیگی، چوْر: عورت یئری بیتیشیك قادین، انۆچ: گؤزه ائنن پرده ، اێسرێق: گؤزه پرده ائنمه‌سی ، انۆچله‌مك: گؤزه ائنن پرده‌نین تداویسی، اینه‌گو: گؤبك اوزرینده قولونجا بنزر خسته‌لیك، ایسیتمك: قیزدیرمایا توتولماق ، ساریقلیغ: ساریلیق خسته‌لیگی اولان، تیرسَك: ایت‌دیرسگی، بۆقوق: گواتر، چیپقان: ووجوددا اورتایا چیخان قیرمیزیلیق (zizyphus vulgaris) ، كؤزومكلیغ: گئجه گؤروب، گوندوز گؤرمه‌ین خسته، كۆلتگو، كولگو: قلب دورماسی ، اؤترۆم: موسهیل، ساریق سۇو: قاریندا ییغیشان ساری سو، اؤدم، ساریغ كزیك: ساریلیق خسته‌لیگی، سنگیل: اوزده چیخان ارگنلیك، سیگیل؛ اوزده میدانا گلن ایگید خسته‌لیگی ، تامورماق: بورون قاناماق، تمرگو: تمره ، تیرسگك: آرپاجیق ، توْقا: ایچ آغریسی ، اۇدهۇز: اۇیوز ، اۇم: قارین شیشكینلیگی، قورساق پوزوقلوغو، حضم‌سیزلیكدن معده‌ سی شیشمك ، یۇباقۇلاق: قیزدیرمادان تیتره‌مه ، اۇچقوق: نَزله ، سۆكۆل: سیییل . 

  درمانلاردان، آویلكو: میوه سی نین سودا اریتیله‌رك گؤز خسته‌لیگینده ایشله‌دیلن بیر بیتكی، بئزینچ: باغلاردا بیتن، قیزیل رنگلی، دال و یاپراقلاری درمان اولاراق ایشله‌دیلن بیر بیتكی، ایپرۆك: قبیض‌لیغه قارشی یوغورت ایله سود قاریشدیریلاراق ك ایشله‌دیلن درمان، كوندوز قایری: كوندوز داشاغیندان دوزه‌دیلن درمان، ایشقۇن: شربتی چیچك خسته‌لیگینده ایشله‌دیلن، قیرمیزی چیچكلی بیتكی ، چاهشو: فیلیز هئرچ. Lycium اوتو اولوب، عصاره‌سی گؤز خسته‌لیكلرینده ایشله‌دیلیر، چۇرنی: تورك حكیملری‌نین دوزه‌لتدیكلری سۆرگۆنلوك درمان، یاكریكان: یلدن .آتلایان دوداقلارین تداویسینده ایشله‌دیلن بیر بیتكی، ایلرۆك: صفرا و بلغمی سؤكتۆرن بیتكی توخومو، اوزرلیك توخومو، كَكۆش: شیشلیكلرده ایشله‌دیلن بیر درمان آقسیرقان اوتو ، كزیك: قیزدیرما، قیزلاموق: قیزامیق، سیقۇن: آدام اوتو (جینس. گوجو آرتیرماق اوچون ایشله‌دیلیردی) ، سوت اؤترۆم: قبیض‌لیكده ایشله‌دیلن مرجیمكه بنزر بیر بیتكی، تانفا یاوا: كاسنی آغاجی پۆسه‌سی. یوغوردلا قاریشدیریلاراق توتماجا قاتیلاراق اونا رنگ وئرن بیر درمان ، توْی: درمان دوزه‌لن بیر اوت یاخیغ: یارا تداویسی اوچون چشیدلی اوت و نسنه‌لردن دوزه‌له‌رك آغریلی، خسته یئرین اوستونه قویولان درمان ، بو ایشله‌مه ده یاخیغ یاخماق  دئییلیر. اۇرۇمدای: زهر ائتكیسینی آپاران داش، پادزهر، اۇیودوجو اوتلار دا ایشله‌دیلیردی. دستانلاریندا ایفاده ائدیلن داغ چیچگی ایله آنا سودو قاریشیمی یارالاردا ایشلنمكده ایدی. 

  قونشو اؤلكه‌لردن هیندیستاندان گتیریلن درمانلار آراسیندا، آرۇبات: دمیرهیندی، هاسنی (اوشاقلاری كؤكلتمك اوچون كیسه ایچینه قویولوب امزیك كیمی اوشاغین آغزینا قویولوردو)، ایروی ، اۇراقون و زهرلی بیر بیتكی اولان فارا اوت  ساییلابیلیر. 

  آیریجا بعضی خسته‌لیكلرده اوخویوب پوفله‌مه، یئل یئلپینمه‌سی دئیلن جین چارپماسیندا، خسته‌نین اوزونه سویوق سو سرپیله‌رك  " كوْوۇچ كوْوۇچ! "  (قاچ قاچ) دئیلیر و اوزرلیك ویا اؤد آغاجی ایله توتسوله‌نیر  ویا اوشاغین اوزونه توتسو وئریلدیغی سیرادا  " اێسریق اێسریق! " ، دئیلیر كی  " اَی پری ایسیریلمیش اولاسان! " ، دئمكدیر اوشاقلارین گؤز دیمه‌سیندن قوروماق اوچون ایسه اوزونه ائگیت دئییلن، زعفرانا بعضی مادّه‌لر قاریشدیریلاراق، اوزه سۆرتولوردو. 

  كودئس‌كومانیكوسدا(Codex cumanicusta) ، قیپچاقلاردا صحت آنلامیندا ساغلیق، خسته‌یه سؤكئل، خسته‌لیگه سؤكئللیك، درمانا اوْت، حكیمه اوْتاچی، نشتره سۇنقولزا، جوززاما كئلئپئن، اویوزلو كیشییه قۇتۇرقان، قیزدیرمایا ایسسیلیق دئیلیردی. 

    ایسلام اؤنجه‌سی اورتا آسیا تورك دونیاسیندا طبابت مقاله‌سیندن آلینمیشدیر .