قارا باشلاردان (سومئر)،  قارا پاپاقلارادك(تورك)  ایل‌باشی بایرامی

  علی شامیل حسین‌اوغلو 

  كؤچورن: عباس ائلچین

   

 اؤزت:

      آذربایجاندا  یئنی ایل آسترونومیك تقویمله گئجه ایله گوندوزون برابرلشدیگی  یاز برابرلیگی دئییلن واختدا قئید ائدیلیب. روسییا قافقازی ایشغال ائدندن سونرا آذربایجاندا رسمی تقویم دَییشدی. لاكین خالق حؤكومته بویون اَیسه ده، عادت-عنعنه‌سیندن ده ال گؤتورمه ‌دی.یاساقلارا باخمایاراق  ائولرده هر ایل نووروز بایرامی طنطنه  ایله قئید ائدیلیردی.  

       سووئتلر بیرلیگی‌نین چؤكوشوندن سونرا آذربایجاندا، قازاخیستاندا،قیرغیزیستاندا، اؤزبكستاندا، توركمنیستاندا، تاجیكیستاندا نووروز بایرمی دؤولت سویییه‌سینده رسمی قئید ائدیلمه‌یه باشلاندی. توركییه ده، قوزئی قیبریسدا، ائلجه‌ده روسییا فئداراسییاسینا داخیل اولان تاتاریستاندا، باشقیردیستاندا و باشقا تورك بؤلگه‌لرینده ده نووروز بایرامی اؤز یاشامینی برپا ائله‌دی.بو مؤوضودا آراشدیرمالارین، علمی كونفرانسلارین دا سایی آرتدی. 

       قایناقلاردا شومئرلر، سومئرلر، قاراباشلار و س. آدلانان خالقین یئنی ایلی قئید ائتمه‌سیله آذربایجانلیلارین بایرام مراسیملری آراسینداكی اوخشارلیق دیقتیمیزی چكدی. سوی‌كؤكوموزده ایشتیراك ائتمیش، توركوستاندان، ایندیكی روسییا فئدئراسییاسی‌نین گونئییندن تا توركیه و ایرانادك یاییلمیش قاراپاپاقلارلا سومئرلرین یئنی ایلی قئید ائدیلمه‌سی‌نین اوخشارلیقلارینی آراشدیردیق. 

آچار سؤزلر: سومئر، شومئر، قاراباش،قاراپاپاق، توركلر، قیپچاقلار،ایل‌باشی، نووروز بایرامی. 

 

گیریش 

       سووئتلر بیرلیگی‌نین چؤكوشو میللی شوعورون اویانماسینا، اینسانلاردا میللی اؤزونودركه مونبیت شراییط یاراتدی. پئشكارلار دا، هوسكارلار دا جوشغون بیر سئوگییله منسوب اولدوقلاری خالقلارین تاریخینی، ادبیاتینی، مدنیتینی آراشدیرماغا باشلادیلار. اونلار یادائللی آغلالیغین اوزون ایللر بو ساحه ده یاراتدیغی بوشلوغو سانكی دولدورماغا گیریشمیشدیلر. 

       1985-1989-جو ایللرده ایستر تاریخدن، ایسترسه تؤره‌لردن بحث ائدن یازیلاردا بیر احتیاطلی‌لیق واردی. بونو نووروز بایرامی ایله باغلی چاپ اولونموش اونلارلا مقاله ده ده آیدینجا گؤرمك اولار. یازیلاردا اساس دیقت نووروز بایرامی‌نین ایسلام دینی ایله هئچ بیر باغلیلیغی اولمادیغینا یؤنلدیلیردی . بو، بیر طبیعت حادیثه‌سی‌نین - باهارین، یازین گلیشی‌نین، طبیعتین اویانماسی‌نین اینسانلار طرفیندن قئید ائدیلمه‌سیدیر-دئییلیردی ان چوخ. 

       1990-جی ایللردن سونرا چاپ اولونان مقاله‌لرده ایسه نووروز بایرامی ایستر دینی، ایستر میفولوژی، ایستر ائتنوقرافیك یؤندن آراشدیریلیر. بیر آز دا قطعیتله دئیه بیلریك كی، بعضی مؤلیفلر ایفراطا واراراق، علمی اساسدان اوزاق تعصوب‌كئش‌لیكدن  دوغان مقاله‌لر چاپ ائتدیردیلر نووروزلا باغلی. 

       دیقتی چكن جهت بودور كی، سووئتلر بیرلیگینده یاشایان تورك-موسلمان آراشدیریجیلار رئژیمین قورخوسوندان نووروز بایرامی‌نین اوبیئكتیو اؤیره‌نیلمه‌سینه دیقت یئتیره بیلمیردیلر. توركیه‌‌لی آراشدیریجیلار اوزرینده بو باسقی یوخ ایدی. آنجاق اونلاردا دا بیر سوسقونلوق واردی. توركییه ده نووروز بایرامینا دیقتین آرتماسی سووئتلر بیرلیگی‌نین چؤكوشو  ایله عئینی واختا دوشور. 

      اؤتن قیسا مودتده ایستر توركیه ده، ایسترسه اسكی سووئتلر بیرلیگی‌نین موسلمان خالقلاری یاشایان بوتون بؤلگه‌لرینده اونلارلا علمی كونفرانس كئچیریلمیش، رئسپوبلیكالارین اكثریتینده نووروز بایرامی رسمی دؤولت بایرامی كیمی قئید ائدیلمه‌یه باشلامیشدیر. 

     اؤتن 10-12 ایلده نووروز بایرامی ایله باغلی چاپ اولونان مقاله‌لر توپلانسا، جیلدلرله كیتاب آلینار. سون زامانلار چاپ اولونان آراشدیرمالاردا نووروز بایرامی‌نین تصویری و میفولوژی كؤكلرینه دیقت یئتیریلمه‌سی اؤنه چكیلیر. بعضی  اوخوجولارا ائله گلیر كی، نووروز بایرامی ایله باغلی هر بیر مسله اؤیره‌نیلیب، آراشدیریلیب. 

     پروبلئمه موختلیف یؤنلردن یاناشاندا ایسه هله اؤیرنمه‌دیگیمیز چوخلو مسله‌لر  اورتایا چیخیر. هر بیر خالق اونونلا عئینی بؤلگه ده قونشو كیمی و یا قاریشیق حالدا یاشایان خالقلارین دیلیندن، مدنیتیندن، تؤره‌سیندن نَیسه آلیر و اونلارا دا نَیسه وئریر. بو قارشیلیقلی تاثیر دیللرین، مدنیتلرین، ادبیاتلارین زنگینلشمه‌سینه خیدمت ائدیر. 

     نووروز بایرامی ایله ایلگیلی ماتئریاللار توپلانیب آراشدیریلاركن بؤلگه‌سل‌لیگه داها چوخ دیقت یئتیریلیر. آما بیر آز دیقتلی یاناشاندا عئینی بؤلگه ده یاشایان، عئینی میللتدن اولان ایكی قونشو كندین ساكینلری‌نین لهجه‌لرینده فرقلر اولدوغو كیمی، اونلارین نووروز بایرامینی قئید ائتمه‌لرینده ده قاباریق گؤرونمه‌ین فرقلر اوزه چیخیر. بو جوزی، حیس اولونماز فرقلر توپلومون منسوب اولدوغو ائتنوسون كئچیب گلدیگی ایلسیرایا، تاریخی یولا ایشیق سالیر. محض بونا گؤره ده تورك خالقلاری‌نین سوی‌كؤكونده ایشتیراك ائدن ائتنوسلاردان بیری‌نین - قاراپاپاقلارین نووروز بایرامینی نئجه قئید ائتمه‌لرینه دیقت یئتیرمه‌یه چالیشاجاغیق. 

  اؤنجه:  قاراپاپاقلار  كیمدیر؟ 

     كوتلوی نشرلردن اولان آذربایجان سووئت ائنسیكلوپئدییاسینین(ASE) III جیلدینده قاراپاپاقلار حاقیندا یازیلیر:  " آذربایجانلیلارین ائتنوقرافیك قروپو. آذربایجان SSR-ای‌نین غربینده (اساسن قازاخ رایونوندا)، قیسمن گورجوستان، ائرمنیستان SSR-ده، چوخ حیصه‌سی خاریجده (توركیه و ایراندا) یاشاییر. SSRی-ده یاشایان قاراپاپاقلار آذربایجانلیلارلا قایناییب قاریشمیشلار. معیشتلرینده كی  بعضی یئرلی خوصوصیتلر تدریجن آرادان قالخمیشدیر. قاراپاپاقلار توركیه و ایرانا 19 عصرین اوللرینده كؤچموشلر. اونلار اكینچیلیك و قیسمن مالدارلیقلا مشغول اولورلار؛ زنگین خالق ادبیاتلاری وار. دیندار قاراپاپاقلار موسلماندیرلار. آذربایجان SSR قازاخ رایونونداكی قاراپاپاق كندی‌نین آدی قاراپاپاقلارلا علاقه داردیر "  (ASE ،1979:64). 

    بو معلوماتداكی روسییا استراتئقلری‌نین اسارت آلتینا آلدیقلاری خالقلاری اریتمك سییاستی اوزرینده گئنیش دایانمایاجاغیق. ایشغال ائتدیگی بؤلگه‌لرده كی  توركلری تاتار، اؤزبك، قازاخ، قیرغیز، آذربایجانلی، كوموك و س. دئیه آییردیغی حالدا  " قاراپاپاقلارین آذربایجانلیلارلا قایناییب قاریشمالاری، بعضی یئرلی خوصوصیتلرینی تدریجن آرادان قالدیرمالاری "-ندا بیر سطیرآلتی تأسوف حیسی گیزله‌دیلیر. 

     سوی‌كؤكوموزده ایشتیراك ائدن هر بیر تورك طایفاسینی آیریجا بیر خالق كیمی فورمالاشدیرماغا چالیشان روسییا استراتئقلری سووئتلر بیرلیگی دؤنمینده سؤزده چاریزمی اینكار ائتسه‌لر ده، عملده همین سییاستی داوام ائتدیریردیلر. حتّی 1926-جی ایلده اهالی‌نین سییاهییا آلینماسیندا ائرمنیستان SSR-ده قاراپاپاقلار آیریجا خالق كیمی گؤستریلیردی. اونلارین گورجوستاندا و آذربایجاندا یاشایان سویداشلاری ایسه تورك كیمی تقدیم ائدیلیردی. 

     سوی‌كؤكوموزده ایشتیراك ائدن قارابؤركلولر، قاراقالپاقلار، قاراپاپاقلار، قاراگؤزلولر و س. طایفالار حاقیندا ایستر تاریخ كیتابلاریندا، ایسترسه ده سورغو كیتابلاریندا خئیلی بیلگی وار.(دونیا خالقلاری، 1998:93) بیر-بیریندن آز-چوخ فرقلی اولماسینا باخمایاراق، بیر آز دیقتلی اوخوجو بؤرك، پاپاق، قالپاق سؤزلری‌نین عئینی آنلام داشیدیغینی گؤردویو كیمی، بو آد آلتیندا تانینان سویون دا تاریخن كئچدیگی یولون عئینی‌لیگینی موشاهیده ائده بیلر. اونا گؤره  بو مسله اوزرینده ده گئنیش دایانمایاجاغیق. 

     میلادی 11. یوزایلدن باشلایاراق، قافقازدا قیپچاقلارین سایی آرتماغا باشلادی. بونا طبیعی آرتیم دئییل، بوگونكو روسییانین گونئیینده - اسكی  دشتی قیپچاك آدلانان چؤلدن توپلوم حالیندا دعوت ائدیلمه‌لر سبب اولدو. اوغوزلارین یوروشلری قارشیسیندا تاب گتیره‌بیلمه‌ین گورجو چارلاری اونلارا قارشی دؤیوشمك اوچون اونلارین سویداشلارینی دعوت ائتدیلر. بئله‌لیكله، یئنی گلن نسیل بورادا ضعیفله‌نن، اریمه‌یه دوغرو گئدن توركلرله بیرلشه‌رك گوجلو حربی قوووه یه چئوریلدیلر و اوغوزلارلا اوزون مودت ساواشدیلار. 

      دشتی-قیپچاقدان دعوت ائدیلن قیپچاقلار بیر نئچه طایفادان عیبارت ایدی. بو طایفالار آراسیندا قاراپاپاقلارین نوفوذو موعین زامان كسیمینده گاه ضعیفله‌میش، گاه دا گوجلنمیشدی.  19 یوزایلده قاراپاپاق ائلینه آشاغیداكی تیره‌لر داخیل ائدیلیر: بؤیوك چوبان‌كَره (159 عاییله، 988 نفر)، ساراشلی (90 عاییله، 541 نفر)، دمیرچیلر (31 عاییله، 228 نفر)، كریم‌بیلی (55 عاییله، 357 نفر)، قافارلی (58 عاییله، 652 نفر)، شئیخلر (34 عاییله، 232 نفر)، قاراباغلی (12 عاییله، 68 نفر)، جعفرلی (16 عاییله، 82 نفر)، علی-شرورلو (12 عاییله، 75 نفر)، گؤدكلی (24 عاییله، 158 نفر)، جام میللی (10 عاییله، 65 نفر)، چاخیرلی (57 عاییله، 308 نفر)، كركی‌باشلی (13 عاییله، 72 نفر) (شوپئن،1852:136). 17. یوزایلین سونلاریندا صفویلر قافقازدا مؤوقئعلرینی گوجلندیرمك و عوثمانلی دؤولتینی بؤلگه ده‌سیخیشدیرماق اوچون همدان اطرافیندان قاراپاپاقلارین بعضی تیره‌لرینی قافقازا كؤچورموشدولر. 

     بئله‌لیكله، 11.یوزایلدن باشلایاراق ایندیكی ائرمنیستان جومهوریتی‌نین اراضیسینده، گورجوستان جومهوریتی‌نین دوغوسوندا، آذربایجان جومهوریتی‌نین باتیسیندا - یعنی موعین بیر بؤلگه‌ده قاراپاپاقلار توپلو شكیلده یاشامیشلار. بؤلگه ده یوز ایللر بویو اونلارا قارشی چیخاجاق بیر گوج اولمادیغینا گؤره اؤز سویداشلاری ایله ساواشمالی اولموشلار. 

      گوندن-گونه حربی گوجو آرتان روسییا قافقازا یوروش ائدنده قاراپاپاقلار اونلارا شیدتلی موقاویمت گؤسترمیشدیلر. 

     دؤیوشلرده قالیب گلن(عوثمانلی و قاجار دؤولتلرینی مغلوب ائدن) روسییا قاراپاپاقلاری تام حالدا یوزایللر بویو یاشادیقلاری بؤلگه‌ده ساخلایا بیلمه‌میشدیر. اونلارین بیر قیسمی دؤیوشه-دؤیوشه گونئیه چكیلمیش، عوثمانلی و قاجار دؤولتلری‌نین اراضیلرینده مسكونلاشمیشلار.  

  قاجار خاندانی‌نین ولیعهدی عباس میرزه 1828-جی ایل توركمنچای آنلاشماسیندان سونرا اونلاری سولدوز ماحالیندا (ایندیكی نقده‌ ده) یئرلشدیرمیشدی. قاراپاپاقلارین عوثمانلی دؤولتی اراضیسینه كؤچلری ایسه 19 یوزایلین اؤنلریندن باشلاسا دا، 20. یوزایلین 20-جی ایللرینه دك (1948-جی ایلدك داوام ائدن تك-تك كؤچلری نظره آلمیریق) داوام ائتمیشدیر. چار روسییاسی‌نین مأمورو ای.شوپئنین 1831-جی ایلده آپاردیغی سییاهییا آلمادا یالنیز ایروان خانلیغی اراضیسینده قاراپاپاقلارین سایی 8445 ایدیسه (علی‌اكبرلی، 2002:59)، ائرمنیستان SSR-این 1926-جی ایل اهالی‌نین سییاهییا آلینماسیندا اونلارین سایی 326-یا ائنمیشدیر. 

     سووئتلر بیرلیگی سرحدلرینیی قاپاییب، اؤزونو دمیر حالقایا سالدیغیندان قاراپاپاقلارین دا اقرابالاری، سویداشلاری ایله علاقه‌سی كسیلمیشدیر.لاكین اونلار اؤز عادت-عنعنه‌لرینی اونوتمامیشلار. 

    حؤرمتلی آراشدیریجیمیز فخرالدین كیرزی‌اوغلونون قاراپاپاقلارلا باغلی چوخ دیرلی اثرلری (كیرزی اوغلو، 1972) اولدوغونا گؤره بو مؤوضویا دا توخونمایاجاغیق. بورایا توپلاشان آراشدیریجیلارین توركولوگییادا بؤیوك نوفوذلارینی نظره آلاراق، كیچیجیك بیر مسله‌نی اونلارین دیقتینه چاتدیرماق ایسته ییرم. 

  سومئرلی شاعیر لودینگیررا(Ludingirra)  ندن  شیكایتله‌نیر؟     

     سون زامانلار اسكی متنلرین اوخونوشو ایله ایلگیلی دَیرلی اثرلر چاپ اولوندوغوندان ان تانینمیش آراشدیریجیلاریمیزین، عئلمده نوفوذ صاحیبلری‌نین اثرلرینه ده یئنی باخیشلا  یاناشمانین واجیب اولدوغونو دوشونورم. سایین معزز ایلمییه‌ جیگ اوزون ایللر گیل تابلئتلری  بیر یئره تورلایاراق متینلری توركجه‌یه  چئویریب  " سومئرلی لودینگیررا "  كیتابینی  چاپ ائتدیریب.  سون 6 ایلده اوچ دفعه  چاپ اولونان كیتابین اوچونجو نشریله تانیش اولا بیلمیشیك. لودینگیررا  " یاشام اؤیكوسو " نده اؤزو و نسلی حاقیندا قدرینجه بیلگی وئردیگیندن علاوه  قایناغا احتییاج دویمادیق.   

     كیتابداكی بعضی پارچالار  گونوموزده یازیلانلارلا اویغوندور . اینانماق اولمور كی،  4000 ایله یاخین بیر واخت كئچسه ده عادت-عنعنه میزده بو قدر اوخشارلیق وار. 

   لودینگیررا كیمدیر و  ندن ناراحاتدیر؟ بو سوالا جاواب شاعیرین گیل لؤوحلر  اوزرینده یازدیغی بیرینجی  تابلئتده كی   متنلرده بئله تصویر اولونور: 

   "  من بیر سومئرلی اؤگرتمن،شاعیر و یازارام. یاشیم  یئتمیش بئشی  بولدوغوندان اؤیرتمنلیگی بوراخدیم چوخدان؛ فقط شاعیرلیك و  یازارلیغیم اؤلونجه‌یه قدر سوره جك هرحالدا. 

  بو یاشام‌اؤیكومو داها چوخ گله‌جك قوشاقلار اوچون یازماغا باشلادیم. بیزیم اولوسوموز،دیلیمیز، گله‌نگیمیز، سوسیال یاشانتیمیز، صنعتیمیز اونودولور آرتیق. 

  بو گوزل و اویغار اولكه‌میزه هر طرفدن گؤز تیكیلیر....كؤكو مینلرجه ایل اؤنجه‌یه دایانان اولوسوموز یورولدو،دایانامایاجاق حالا گلدی و ایچیمیزه یاواش یاواش سیزیب بیزی یئین یابانچیلارین قوجاغینا بوراخدی اؤزونو. اونلار یؤنه‌تیر  بیزی ایندی....هئپ قورخورام، بیر  گون گله‌جك، آدیمیز  دا اویغارلیغیمیز دا اونودولاجاق. بیز نه یاپدیق نه باشاردییساق هره‌سینی اونلار اوستله‌نه‌جكلر.

  بو دوروم منی ایللردن بری اوزوردو... 

      من بو یاشا قدر بیر چوخ اولایا تانیق اولدوم. آرشیو و كیتابلایقلاردا آراشدیرما یاپدیم. بؤیوكلریمدن، چئوره‌مدن بیلگیلر توپلادیم. "  (جیگ، 2000:12-13)  

  لودینگیررانین  " یاشادیغیم شهر نیپپور "  آدلاندیریلان ایكینجی تابلئتده كی   یازیسیندا دا دیقتی چكن بیر چوخ مقاملار وار.او دوغولدوغو اؤلكه، یاشادیغی شهر، میللییتی و س. حاقیندا اولدوقجا دیرلی بیلگی وئریر:  "من تام بیر نیپپورلویام. ایندی منه " باشدا سومئرلی‌یم" دئدین،ایندی ده  " نیپپورلویام "  دئییرسن؛ نه دئمك بو دئیه سورورسونوز هر حالدا. سومئر منیم اؤلكه‌م،  نیپپور دا دوغوب بویودویوم شهر. حتا، بابامین دده‌سی بئله بورادا دوغولموش و یاشامیش. آرخادان دده‌م و  بابام دا اونو ایزلمیش. سیزین آنلایاجاغینیز، من دؤردونجو قوشاغام بورادا یاشاییرام. 

     بو اؤلكه‌یه آتالاریم مینلرجه ایل اؤنجه كؤچ ائتمیشلر.هارادان،ندن كؤچ ائتدیكلرینی، او زامان یازی بیلمه‌دیكلریندن یازمامیشلار. فقط آتادان آتایا سؤیله‌نه سؤیله‌نه قولاغیمیزا گلن بعضی اؤیكولر وار. یازیمیز ایجاد ائدیلیب بیر خئیلی گلیشدیكدن سونرا، ماراقلی سارای یازیچیلار و ارشیوچیلری بو و یا بو قونونو یازاركن بیرآز دئیینمیشلر بونلارا. قوزئی دوغو یؤنونده‌كی داغلیق بیر اؤلكه‌دن گلمیشلر. 

  ...فقط بو یولچولوق هئچده قولای اولمامیش. گلدیكلری یئر چوخ اؤزاق‌ایمیش؛ یولدا آشیلماسی بیرچوخ داغلار وارمیش. حئیوانلاری، اوغول اوشاقلاری، چادیرلاری ایله ایللر سورموش بو كؤچلری. یوللاردا بعضن یئیه‌جك، بعضن سو بولمامیشلار، چئشیدلی خسته‌لیكلره توتولموشلار. اؤلنلر، قالانلار اولموش.

   ...تانری طرفیندن سئچیلمیش بیر اولوس اولدوغوموزدان قوشقوم یوخ. حتا آتالاریمیزدان گلن بیر سؤزه گؤره، بیز سومئرلیلر " یئر اوزونون دوزو" ایمیشیك (جیگ، 2000:14-15)  

  قاراباشلار كیمدیر؟ 

     بونو آیدینلاشدیرماق  اوچون آشاغیداكی پارچالارا دیقت یئتیرمك یئتر. لودینگیررا یازیر:  " منیم شهریم  نیپپورو بوتون تانریلارمیزین باباسی و كرالی اولان اوجا ائنلیل قورموش. بیز  " قاراباشلیلار" این بیر قیسمینی بورایا یئرلشدیرمیش. گئری قالانلار دا اؤته‌كی تانریلاریمیزین شهرلرینه داغیلمیش. هر شهریمیز بیر تانری‌نین دئنه‌تیمی و قوروماسی آلتیندادیر.  " بیز، قاراباشلیلار "  دئیینجه شاشیردینیز هر حالدا: حاقلی‌سینیز قوشقوسوز. بیر آز غریب بیر آد، بیر اولوس اوچون. هارادان اؤزوموزه بو آدی وئرمیشیك دئیه آپاردیغیم آراشدیرمالار و سؤیلنتیلردن چیخاردیغیم سونوجا گؤره، آتالاریمیز  بورالارا كؤچ ائتمه‌دن اؤنجه‌كی اوتوردوقلاری یئرلره گوموشو توپراقلاردا ساری ساچلی، ماوی گؤزلو اینسانلار یاشاییرمیش. هر حالدا اونلاردان اؤزلرینی آییرماق اوچون بو آدی قویموشلار. ساری ساچلی، ماوی گؤزلو اینسان نئجه اولور، بیر تورلو گؤزومده جانلاندیرا بیلمیرم ، چوخدا خوش اولاجاغینی دا دوشونمورم. منیم اؤلكه‌مده بئله بیرینی هئچ گؤرمه‌دیم. بیز قارا ساچلی، قارا گؤزلویوك،ساقین دریمیزین ده قاپقارا اولدوغونو سانمایین. بیر آز بوغدا رنگینه بنزر بدنیمیز.

   نیپپورا دئییشیك بیر چوخ اینسان دولو. هامیسی دا " نیپپورلویام دئیه اؤوونمك اوچون گلیر. چونكو نیپپورلو اولماق، بورادا یاشاماق بؤیوك بیر غورور قایناغی اؤلكه‌میزده. او، سومئرین باشدا گلن شهری، فقط اونو باش شهر اولاراق دوشونمه‌یین" (جیگ،2000:15).  

  قاراباشلارلا قاراپاپاقلارداكی اوخشارلیقلار. 

  لودینگیررانین  " یاشام اؤیكوسو "  تابلئت 3-دكی بعضی پارچالاری سون ایللرده چاپ اولونموش و توپلانمیش فولكلور نومونه‌لری ایله موقاییسه ائدك:  

  1.لودینگیررا یازیر: " بیز، قاراباشلیلار "  دئیینجه شاشیردینیز هر حالدا: حاقلی‌سینیز قوشقوسوز. بیر آز غریب بیر آد، بیر اولوس اوچون. هارادان اؤزوموزه بو آدی وئرمیشیك دئیه آپاردیغیم آراشدیرمالار و سؤیلنتیلردن چیخاردیغیم سونوجا گؤره، آتالاریمیز  بورالارا كؤچ ائتمه‌دن اؤنجه‌كی اوتوردوقلاری یئرلره گوموشو توپراقلاردا ساری ساچلی، ماوی گؤزلو اینسانلار یاشاییرمیش....  

   قاراباشلارلا قاراپاپاقلارین  اوخشارلیغینی دانماق اولماز. بو اوخشارلیق یالنیز آد اوخشارلیغیندا دئییل. لودینگیررانین تصویرینه گلین دیقت یئتیرك:  " بیز قارا ساچلی، قارا گؤزلویوك،ساقین دریمیزین ده قاپقارا اولدوغونو سانمایین. بیر آز بوغدا رنگینه بنزر بدنیمیز. "  یازیلدیغی واختدان مین ایللر كئچسه ده، سانكی بیزلرین تصویرینی وئریب. قیپچاق كؤكنلی سایدیغیمیز قاراپاپاقلار دا، قاراقالپاقلار دا، قاراگؤزلر ده عئینی گؤرونوشده دیر.  

  شومئرلردن گونوموزه دك گلیب چاتان بارئلیئفلری - شكیللری اینجه‌له‌ین صنعتشوناسلار بو قناعتده دیرلر كی، اونلارین باشلارینداكی-ساچلاری‌نین اوزانتیسی دئییل، باشلارینا قویولموش ظریف یوندان توخونموش پاپاقلاردیر. بو فیكیر ده اونو گؤستریر كی، ائله قاراباشلار دا، قاراپاپاقلار عئینی آنلامدادیر. 

  2. لودینگیررا یازیر: " ... آتالاریمین بورالارا گؤچ ائتمه دن اؤنجه‌كی اوتوردوقلاری یئرلره قونشو توپراقلاردا ساری ساچلی، ماوی گؤزلو اینسانلار یاشاییرمیش... "  

  لودینگیررا سانكی شومئر دؤورونو - 4 مین ایل اؤنجه‌نی دئییل، اون بیرینجی یوزایلین قیپچاق چؤلونو، اورادا قاراپاپاقلارلا اسلاولارین قونشو یاشادیغی زامانی تصویر ائدیب.  

  3. لودینگیررا یازیر: " ... بو اؤلكه‌یه آتالاریم مینلرجه ایل اؤنجه كؤچ ائتمیشلر.هارادان،ندن كؤچ ائتدیكلرینی، او زامان یازی بیلمه‌دیكلریندن یازمامیشلار. فقط آتادان آتایا سؤیله‌نه سؤیله‌نه قولاغیمیزا گلن بعضی اؤیكولر وار. یازیمیز ایجاد ائدیلیب بیر خئیلی گلیشدیكدن سونرا، ماراقلی سارای یازیچیلار و ارشیوچیلری بو و یا بو قونونو یازاركن بیرآز دئیینمیشلر بونلارا. قوزئی دوغو یؤنونده‌كی داغلیق بیر اؤلكه‌دن گلمیشلر. "  

   بو گون هانسی تورك توپلومونداكی اینسانی دیندیرسن، بابالاری‌نین اورایا گلمه اولدوقلارینی سؤیله‌ییرلر.حتّی توركلرین آلتایدان كؤچدوكلری حاقیندا   عئلمده اؤزونه گئنیش یئر تاپمیش نظرییه ده لودینگیررانین  دؤرد مین ایل اؤنجه یازدیقلاری ایله اویغوندور. 

  4.لودینگیررا یازیر: " اونلار اویون اویناییب گئدركن، بیردن بیره غریب گئییملر ایچینده، بعضیلری ماسكا تاخمیش، بعضیلری اوزلرینی، گؤزلرینی بویامیش بیریلری گیردیگی آلانا هوببانیب توللاناراق ، تپیك آتاراق، بیربیرلری‌نین اوزه‌رینه مینه‌رك تورلو مسخره‌لیكلر ائتمه‌یه باشلادیلار. هركس گولمكدن گئچینیردی " . (جیگ، 2000:19)  

  بو گونون یازیلاریندا:  " بایرام گونلرینده جاوانلارین و اوشاقلارین ان چوخ سئودیگی و چوخ یاییلمیش اویونلاریندان بیری ده  " كوس-كوسا " دیر... بیر نفر زیرك و حاضیرجاواب اوغلانا ترسینه كورك گئیدیررلر، اوزونو مؤحكم-مؤحكم اونلاییر، باشینا بیر اوزون موتال پاپاق قویور، آیاقلاری‌نین آلتینا آیاق فورماسیندا آغاج ساریییرلار. بوینونا زینقیروو سالیر، پالتاری‌نین آلتیندان قارنینا یاستیق باغلاییر، بیر چؤمچه نی قیرمیزی بزه‌ییب، الینه وئریر و قاپی-قاپی گزدیریب اویناداراق پول توپلاییرلار " . (آذربایجان فولكلور،1968:224) 

   " یاز بایرامی ایله علاقه دار تاماشایا قویولان اویونلاردان بیری  " كوسا-گلین "  یاخود  " كوسا-كوسا "  آدلانیر. بو تاماشادا آشاغیداكی شخصلر ایشتیراك ائدیر: كوسا، اونون كؤمكچیسی اولان ایكینجی بیر كوسا و كئچی؛ چوخ زامان ایسه همین كؤمكچی كوسانین عوضینه صحنه‌یه یالانچی پهلوان چیخیر. یالانچی پهلوان سیركلرده گؤردویوموز كلوونو خاطیرلادیر. اساس كوسا گئیینیب تاماشایا حاضیرلاشیر، اوزونه ماسكا تاخیر، باشینا اوزون شیش پاپاق قویور، اوزون لباده‌نین آلتیندان یورغان قورشاق ساریییر، زینقیروولار آسیر، چؤمچه گؤتورور، اوزونه تاخدیغی ماسكادا ایسه كوسالیق، دازلیق علامتلری  آیدینجا اؤزونو گؤستریر. " (بابایئو،1970:93) 

   " كوسا - بیر عنعنه  اولاراق كَوسَج، نووروز، كوسا-كوسا مراسیم شنلیكلری  و بیر سیرا ائل تاماشالاریندا ایشتیراك ائدن باش صورتین آدی قدیم شامان - قام صنعتی و اسكی چاغلارین ایناملاری ایله باغلی اولوب قوجالمیش گونش تانریسی‌نین یئر اوزونده كی   عوضینی تمثیل ائدن بو صورت سونرالار مراسیم تاماشالاریندا كؤهنه ایله و قیش فصلی‌نین شیكست و چیركین بیر اوبریزیندا تجسوم اولونوردو… اونون گؤركمینده شامان گئییمی‌نین رمزی علامتلری گوجلو اولموش، او صیفتینه یاش یومشاق آغاج قابیغی و یا كئچه‌دن حاضیرلانمیش ساققاللی ماسكا تاخیب باشینا اوزون، شیش تس‌كولاه قویموش و اَینینه یولوق آغ لبّاده گئیمیش، بو صورتین قورشاغینا و بوینونا كیچیك زینقیروولار دوزولور، بئلینه چؤمچه، سوپورگه و سوموك آسیلیردی. روسلارین  " كوششئی koşşey "  سؤزو بیلاواسیطه بو دئییمله باغلیدیر. دئییم بعضی قایناقلاردا كووسج(kousəc)، كوسه، كؤسه كیمی سسله‌نیر. 

  …اویون ایشتیراكچیلاری اونونلا بیرلیكده دف چالا-چالا ائو-ائو، قاپی-قاپی گزیب اَیلنمیش، اطرافداكیلاری یازین گلیشی موناسیبتیله تبریك ائتیمیشلر. همن ائل اویونو 1917-جی ایلده باكیدا ایلك دفعه  تئاتر صحنه‌سینده اوینانیلمیشدیر. "  (اسلانوو،1984:110-111) 

  اولژاس سولئیمانوو  "  آز-یا "  اثرینده سومئرلرین قود سؤزونو بوینوزلو حئیوان، اؤكوز كیمی معنالاندیریر.    (سولئیمانوو، 1993:119). پروفسور.دوكتور.ن.تونا ایسه داها چوخ قایناقلارا دایاناراق سومئرجه گود سؤزونو سیغیر،اؤكوز، بوغا بورجو كیمی ایضاح ائدیر. (تونا، 1997؛7) نووروز بایرامیندا قودو-قودو دا گزدیریرلر. بلكه بوراداكی قود،گود سؤزو سونرالار قودو شكلینه دوشوب؟ آخی نووروز بایرامی دا  بوغا بورجونده اولور. بلكه قود/گود شرفینه قوشولموش ماهنیلار، كئچیریلن مراسیملر سونرالار اینسانلارین یادداشیندا قودو،قودو كیمی قالیب؟ 

  5. لودینگیررا یازیر: " ائولرده گؤزل یئمكلر پیشیریلدی، بركت و بوللوق گلسین دئیه دها چوخ یومورتا و یومورتا یئمكلری دوزلدی. هر كس نئشه ایچینده ایدی، موتلولوقدان عادتا اوچوردو" (جیگ،2000:21). 

  بو گونون یازیلاریندا: " بایراما 15 گون قالمیش یومورتا دؤیوشدوررلر. 

  ...ایلین آخیر چرشنبه‌سینده بیر یئره یومورتا، بیر یئره جؤوهر، بیر یئره كؤمور باسدیرار، نیت ائدرلر، یومورتا كؤمور ایله یازیلسا نیت پیس، جؤوهر ایله یازیلسا نیت یاخشی اولار. سونرا بونلاری یئردن چیخاریب اریك آغاجی‌نین دیبینده باسدیرارلار. "  (آذربایجان فولكلور،1968:253-254) 

   " مارتین 21-ای باجا-باجا گونو اولور. جاماعات قیریمزی یومورتا بویاییر. كیم كیمین خطیرینی ایسته‌ییر رنگبرنگ یومورتا، شیرنی-زاد گؤتوروب بایراملاشیر. اوشاقلار بویونلارینا توربا آسیب قونشولارین قاپیلارینی دؤیوب دئییرلر:  " باجا-باجا پاییمی وئر. "  (آذربایجان فولكلور، 1968:223) 

    " ...یومورتا بویاماق و اونلاری بیربیرینه توققوشدورماق بیر  شاه عابباس دئوریندن قالمیشدیر و ایندی ایسه ایرانین هر یئرینده بو اویونلار  نووروز بایرامیندا اوینانیلیر. فرانسالی شاردئن، ایران خاطیره‌‌لری آدلی كیتابیندا بئله یازیر كی، نووروز بایرامیندا ان یایغین، اویونلاریندان بیریسی  " یومورتا دؤیوشدورمك " دیر. بو اویوندا ایكی كیشی بیرر یومورتا آلاراق، اوج-اوجا توققوشدورورلار و هانسی‌نین یومورتاسی قیریلارسا، چاتلارسا، او اودوزموش ساییلیر. شاه عابباسین ان سئودیغی اویونلاردان بیریسی بویموش و شاردئنین یازدیغینا گؤره شاه عابباس نووروز بایراملاریندا امر وئریرمیش كی، ایصفاهان شهرینی چیلچیراقلا بزه‌سینلر و اؤزو آخشام اوستو بازارا چیخارمیش  و بیر گون اؤنجه‌دن شاهین شهر گزیسینه چیخاجاغینی خبر وئریرمیشلر. شاهین امری ایله بویا چاتمیش، گؤزل گنجلری ماغازالارین ائشیگینده توتارمیش و شاه عابباس هر بیر گنجه یئتیشدیگینده اونونلا یومورتا دؤیوشدورورموش. شاه عابباس هر بیر گنجه یئتیشدیگینده اونونلا یومورتا دؤیوشدورور و اگر اودوزوردوسا موطلق او گنجه بؤیوك بیرهدیه باغیشلارمیش" (عظیمی،2000:71-72) 

   " قیریم توركلری آراسیندا 12 مارت گونونده  (كؤهنه تقویمله - ع.ش.)  " آمئل "  دئییلیر بو گونده یومورتا پیشیریرلیر. پیشن یومورتا ایله بیر  چئشید فالا باخیلاراق، او ایلین نئجه كئچه‌جگینی تعیین ائدیلمه‌یه چالیشیلیر. اینانیشا گؤره یورمورتانین ایچی قیسمن بوشسا ویا یاریمسا او ایل قیتلیق اولاجاغینا اینانیلیر. داها سونرا  دا  " آریشكه(Arişke) " دئییلن تویوق اتی، تویوق سویو، یئرآلما، خمیر و یومورتادان اولوشان یئمك حاضیرلاناراق یئییلیر. "  (ییلدیز، 2000:366) 

  گؤردویوموز كیمی، نووروز بایرامی عرفه‌سینده یومورتا دؤیوشدورمك و قاتار قویماق گئنیش یاییلمیش بیر عادت ایدی. بو زامان چوخلو یومورتا سینیر. سینمیش یومورتانی ایسه اوزون مودت ساخلاماق مومكون دئییلدی. محض بونا گؤره ده یومورتادان چوخلو چئشیدده یئمكلر حاضیرلانیردی. مثلا، قایغاناق، باللی قایغاناق، یومورتا یاغا سالما، چیرپما، سیلكمه، قووورمالی چیرپما، سویوتما، كولده كاباب و س. 

  حتّی باجا-باجا گزنلرین ان حؤرمتلی‌سینه، نیشانلی اوغلانلارا دا بویانمیش یومورتا هدیه وئرردیلر.  

  6. لودینگیررا یازیر:  "بو آرا بونو سؤیله‌مكدن كئچمه‌یه‌جگم، بیز اوزان روحلو بیر میللتیك، هر حالدا  هر قونونو شئعیر شكلینده یازماقدان چوخ خوشلانیریق" (جیگ، 2000:21). 

  بو گونون اؤزونده ده دونیانین اكثر خالقلاری توركلری شاعیر خالق كیمی تانیییر. 

  7. لودینگیرران یازیر: " ...تانری طرفیندن سئچیلمیش بیر اولوس اولدوغوموزدان قوشقوم یوخ حتی اتالاریمیزدان گلن بیر سؤزه گؤره بیز سومئرلیلر" یئر اوزونون دوزو" ایمیشیك" (جیگ، 2000:21). 

  پئیغمبریمیز محمد(ص) حاقیندا حدیثلرده دئییلیر:  " توركلر سیزه توخونمادیقجا سیز اونلارا توخونمایین، چونكی اونلار چوخ خشین (توند، دؤیوشكن) طبیعتلی میللتدیرلر. "  و یا باشقا بیر حدیثده دئییلیر:  " حربلر، فیتنه-فساد آرتدیقجا آللاه بو اومّته بیر اوردو یوللایاجاقدیر. اونلار آتا مینمكده عربلردن داها اوستون، سیلاح ایشلتمكده اونلاردان داها ماهیردیرلر. آللاه بو دینی اونلار واسیطه‌سیله تزه دن یوكسلده‌جكدیر. "  (آلتایلی، 2000: 5) 

  سومئرلردن گونوموزه دك نووروز مراسیمینده شامانچیلیق ایزلری 

  قاراپاپاقلارین یئنی ایلی قئید ائتمه‌لریندن  آیدین گؤرونور كی، اونلارین مراسیملری بایات، قایی، قاجار، افشار و ب. بویلاری نووروز بایرامیندان او قدر ده فرقلنمیر. اونلار دا چرشنبه‌لری قئید ائدیر، تونقال قالاییر، سو اوستوندن آتلانیر، قولاق فالینا چیخیر و س. بوتون بو اوخشارلیقلاری سادالاییب واختینیزی آلمایاجاغیق. قاراپاپاقلاردا فرقلی گؤروننلره دیقتی جلب ائتمه‌یه چالیشاجاغیق. بونلاردان بیریسینی  " كولفه ایله دانیشماق " ، او بیریسینی ایسه روحلارا  " قوش كیمی موناسیبت بسله‌‌‌‌مك "  آدلاندیراجاغیق. 

   " چرشنبه آخشامی (قاراپاپاقلار یاشایان بؤلگه‌لرده بو گونه  " تك گونو "  ده دئییلیر) قارانلیق باسان كیمی بیر نفر نیسبتن اوركلی قادین ائوین تندیر دامینا گئدر، كولفه‌نین قارشیسیندا دوروب دئیرمیش:  " آی باجی‌خانیم، حاجی كریم ساغ اولسون، منه قارداشیمدان، آتامدان بیر خبر... "  گویا بو زامان كولفه‌دن سس گ‌لرمیش. همین قادین نیت ائدیب یاتارمیش. اگر یاخشی یوخو گؤرسه، اونون نیتی قبول ائدیلمیش ساییلارمیش " . (صمیمی،:3) 

  بورادا بیر مسله‌یه دیقت یئتیرك. ایستر آغبابادا، ایستر گؤیچه ده، ایستر نقده‌ده تندیر تورپاغا باسیریلمیش، یعنی یئرین ایچینده اولور. كولفه ایسه تندیرده یانمایا شراییط یارادیر. یعنی اورانی هاوا ایله تامین ائدن بیر لوله‌دیر. سانكی كولفه یئر آلتینا اوزانمیش بیر یولدور. 

  اینسانلارین نیت ائدیب كولفه‌یه سؤزلرینی دئمه‌سی اونلارین یئر آلتی دونیانین وارلیغینا اینانجیندان خبر وئرمیرمی؟ زامانیندان قالماییب كی؟! 

  آخی قاملارا - شامانلارا گؤره روحلار هم ده یئر آلتیندا یاشاییرلار. یئر آلتیندا یاشایان روحلارا سؤزونو، سسینی چاتدیرماق اوچون كولفه، یعنی تندیرین لوله‌سی بیر واسیطه حساب ائدیلمیرمی؟! 

   " قدیم تورك اینامیندا یئرین بیر گون یاریلاجاغی، گؤیون اوچاجاغی فیكری حاكیمدیر.  " گؤی اؤز ائكسینی توركون  " اوجاق " ،  " یووا "  ،   " یورد "  دئدیگی بارناغیندا، یعنی چادیرین  قورغوسوندا تاپمیشدیر.چادیرین قوببه‌سی‌نین اورتاسیندا اولان و موقدّس ساییلان اوجاغین دومانی‌نین چیخدیغی باشا ویا نفسلیك، عئینی واختدا گؤیون زیروه‌سیله، یعنی تانرییلا بیرباشا علاقه‌یه ده ایمكان یارادیردی.... 

   توركلر كایناتی سیلیندر شكیللی و قوببه‌لی بیر خاقان اوتاغینا اوخشاتمیشلار. كاینات گؤی‌تورك و اویغور خاقانلیقلاری دؤورونده ده ‌سیلیندرشكیللی، قوببه‌لی حؤكمدار اوتاغینا اوخشادیلیردی. داها دوغروسو، خاقانین اَیلشدیگی اوتاق قوببه‌یه اوخشادیلاراق تیكیلیردی. كورقانلارین دا قوببه‌لی شكیلده قورولماسی هئچ ده تصادوفی دئییل. قیپچاقلاردا  كورقانلارین موقدس ساییلماسی و اونلارین یانیندا دایانیب تانرییا دوعا ائدیلمه‌سی كئچمیشلرده موقدس حساب ائدیلن اولو داغلاردا گؤی تانرییا دوعا ائدیب قوربان كسن، نذیر وئرن آتالاریمزین میراثینیین داوامی‌نین ایفاده‌سیدیر. تورك باریناغی اولان چادیرین تاوانی‌نین قوببه شكییلده تیكیلیب گؤیه اوخشادیلماسی اونا اولولوق صیفتینی قازاندیرماق فیكریندن بهره‌له‌نیردی.  

  قازاخ و قیرغیزلاردا، ائلجه ده قاراپاپاقلاردا  بؤركلری‌نین یوخارییا ساری  اوزاناراق داغ شكلینی آلماسی و نازیله‌رك یوكسلمه‌سی ده اولولاماغین موشخصله‌مه‌سی‌، اؤزگه بیر ایفاده‌دیر. هون و گؤی‌تورك دؤورونده گؤرولن كئچه چادیرلارین قوببه‌سی‌نین اورتاسیندا  هم ایچری ایشیق دوشسون، هم ده اوجاغین دومانی ائشییه چیخسین دئیه بیر دئشیك آچیلدیغی بیلینمكده‌دیر. قیپچاقلارین كورقانلاری موقدس داغلارا اوخشاتماغی و كورقانین تپه‌سینده كرپیجله چادیرین تاوانینا اوخشار قوببه یاراتمالاری دا اولولاماغین اؤزگه بیر نومونه‌سیدیر. قدیم توركلره گؤره چادیرین قوببه‌سی‌نین اوستونده قویولان باجا تانری ایله علاقه ، تانریدان موژده آلماق واسیطه‌سی ایدی. "  (التایلی.:5-6) 

   20-جی یوزایلین ایكینجی یاریسنادك گؤیچه ده، آغبابادا، ایغدیر و باشقا بؤلگه‌لرده تیكیلن ائو داملاری‌نین دا اوستو چادیر قوببه‌سی كیمی اولور و اورادا باجا قویولوردو. نووروز بایرامیندا شال ساللاماق، قورشاق آتماق، توربا گزدیرمك، ایفاده‌لری ایله یاناشی، بیر  " باجا-باجا گزمك "  ایفاده‌سی ده وار.باجادان شال، توربا ساللایاراق پای آلینیر. ائو صاحیبی سانكی شخصی آداما دئییل، پایی تانرییا وئریر. 

  گؤردویوموز كیمی، باجا گؤی تانریسی ایله علاقه  واسیطه‌سی اولدوغو كیمی، كولفه ده یئرالتی دونیا ایله علاقه  واسیطه‌سی ساییلیرمیش.  

  باشقا بیر میثال: - روحلار حاقیندا اكثر دینلرده گئنیش بیلگیلر وار. قاراپاپاقلار دا 700-800 ایلدن بعضی  ایسلامی قبول ائتسه‌لر ده، اونلارین نووروز بایرامیندا روحلارا موناسیبتی شامانچیلیقداكی موناسیبته اوخشاییر. قاراپاپاقلاردا نووروز بایرامی‌نین آخیرینجی چرشنبه‌سینده دوغمالارینی یولوخماغا گلمیش روحلار قوش كیمی تصوور ائدیلیر. همین آخشام اساسن اؤلو بایرامی كیمی قئید ائدیلیر. مث:  " اؤلو بایرامی نووروز بایرامی‌نین آخیرینجی چرشنبه‌سی اولور. اؤلو بایرامینا كیمی ائو-ائشیك تمیزله نیر، یورغان-دؤشك ائشییه تؤكولور. تندیر دامی‌نین توفارراری خال-خال اوننانیر. اََوین داملاری هامارلانیر. بایرام گونو اَوده یاخجی یئمی، چؤری پیشیر، یئددی جور مئر-مئیوه آلینیر. گونورتا كیمین تزه اؤلوسو وارسا، ییغیلیف قبری‌نین اوسته گئدیف آغلیییللار. سورا اَوه گلیف یاخچی یئمی وئریللر. آخشاما یاخین پوتون اَولرده یاخچی حالوا چالیللار، آش پیشیریرلر. بونو اونا گؤره ائدیرلر كی، اؤلولرین روحو اَوه گلنده پیس اولوف گئتمه‌سین، شاد گئتسین. اؤلولرین روحو آخشام شر توشمه‌میش گلیف گئدیر. گری بو واخت اَودن قوخو چیخا " . 

  باشقا بیر متنده ایسه بو مراسیم بیر آز دا دقیقلشدیریلیر:  " آخیرینجی تك گونو هر ائوده-اوجاقدا قازان آسیلار، اولو بابالار یاد ائدیلردی. چونكی بو گون اولو بابالارین روحلاری باجایا دولانار، ائوه دیقت یئتیرر، ائوده بو واخت قازان آسیلماماسی، های-كوی ائوین اطرافینا دولانان اولو بابانین روحونا خوش گلمه دیگیندن او پئریكیر، بیر ده اؤز اوجاغی‌نین باشینا دولانماغا گلمیر. "  (سمیمی، :7) 

  روحون قوش كیمی تصویر اولونماسی یالنیز قاقاپاپاقلار یاشایان بؤلگه‌لرده دئییل توركلرین یاشادیغی اكثر بؤلگه‌لرده موشاهیده ائدیلیر. آراشدیریسی گوللو یولوغلو یازیر: " تیوا توركلری‌نین اینامینا گؤره جان(سونئزین/ sünezin) موختلیف قوشلارا...چئوریله بیلیر...  " ملیك محمد "  ناغیلی و اونون عایید اولدوغو باشقا تورك واریانتلاریندا دا جانین قوشا چئوریلمه‌سی‌نین شاهیدی اولوروق.جانین قوش جیلدینده اولماسی اینامی ائل بایاتیلاریندا بو گون ده قالماقدادیر: 

                            من آشیق یارا جانیم، 

                            زای ائتدی یارا جانیم.  

                            توتون قویون قفسه،  

                            گؤندرین یارا جانیم. 

  گؤروندویو كیمی بایاتی... جان اوستونده اولان آدامین دیلیندن اوخونور....سون آرزوسو بودور كی،او اؤلندن سونرا چیخان جانینی (قوشو) توتوب قفسه قاتسینلار و یارینا گؤندرسینلر "  (یول اوغلو،1999:119)   

  قاراپاپاقلار یاشایان بعضی بؤلگه‌لرده كولك چرشنبه‌سی آدلاندیریلان چرشنبه آخشامی آش، خشیل بیشیریب دامین اوستونه، قالاق باشینا قویارلار. قوش گلیب نیت اوچون قویولموش آشدان، خشیلدن هانسی طرفه آپارسا، نیت ائدن اینسان سئوگیلیسینی، بوتاسینی همن طرفده آختاراردی. (شامیل،: 3) 

  قوبوستان قایا اوستو تصویرلرینده  ایلباشی 

  قاراپاپاق قاراباش پارالئلی بیزه ایمكان وئریر كی، " نووروز بایرامی‌نین فارسلارین تاثیری آلتیندا توركلرین قئید ائتدیگی "  حؤكمونو وئرنلره بیر آز دیقتلی اولمالاری گركلیگینی خاطیرلاداق. بئله كی، سون ایللر باكی‌نین 60 كیلومئترلیگینده‌كی قوبوستان یازیلی داشلاری آراشدیریجیلارین دیقتینی اؤزونه چكیر. بو قایا اوستو رسم و یازیلاردا باهارین گلیشینی عكس ائتدیرن تصویرلرین اولدوغونو سؤیله‌ین آراشدیریجیلارین سایی گوندن گونه آرتیر. بیز ایسه همین آراشدیریجیلاردان اونلاردان یالنیز بیرینی - مرحوم دوسئنت حیكمت محمدزاده‌نین فیكیرلری ایله ‌سیزلری تانیش ائتمكله یئترله‌نیریك. تئخنیكا عئلملری نامیزه دی، ائلئكترونیكانین نظری اساسلارینی اؤیرنن آراشدیریجی حیكمت محمدزاده یازیر:  " گؤروندویو كیمی، یازیلی داغداكی (موللیف قوبوستانداكی یازیلی‌داغی نظرده توتور - ع.ش.) 14 نؤمره‌لی قایانین اوزرینده نووروزون گلیشی صحنه‌سی عكس اولونموشدور: گونش قوچ بورجونه داخیل اولور، اولجه بوغا، سونرا ایسه مارال بورجلری اوفوقدن چكیلیب یوخ اولورلار. اللرینی یوخاری قالدیرمیش بوینوزلو آنتروقومورف  تصویری  ایسه (II) قوچ بورجو اوبرازیندا تصویر اولونان گؤیون-تانری‌نین اؤزودور. 

  اوزونو قارا رنگلی مارالا (12) توتان تانری اللرینی یوخاری قالدیریب هر ایكی الی ایله مارالی قورخوداراق، اونو قووور و بئله لیكله یئنی ایلین اوغورلو گلیشینی تامین ائدیر. 

  گؤروندویو كیمی، هله بیرینجی مینیللیگین اورتالاریندا یازیلی‌داشدا نووروزون گلیشینی عكس ائتدیرن اینسانلار گؤی حاقیندا اطرافلی آسترونومیك بیلگیلره مالیك اولموشلار " . (محمدزاده، 2000:120)  

  سونوج 

  بوتون بونلار اونو گؤستریر كی، قاراپاپاقلار نووروز بایرامینی قئید ائدركن اسكی چاغلارداكی اینانجلاردان بو گون ده ایستیفاده ائدیرلر. قاملید اینانجلاری‌نین نووروزلا چوغلاشماسی هئچ ده تصادوفی دئییل. بو  گونون اؤزونده ده تووالیلار، آلتایلیلار بیزیم نووروز بایرامی كیمی قئید ائتدیگیمیز بایراما  " چیلدایاك بایرامی/ Çildayak bayramı " ،  " ییلباشی "  ایله یاناشی،  " كاملیك بایرامی/ Kamlık bayramı "  دا دئییرلر.(یوگوسئوا،2000:166)   

   " سومئر و تورك دیللری‌نین تاریخی ایلگیسی " نی آراشدیران پوفئسسور عوثمان نئدیم تونا یازیر:  

   " توركلرین ان آز م. اؤ. 3500 لرده توركیه‌نین دوغو بؤلگه‌سینده بولوندوغو تثبیت ائدیلمیشدیر...   

  تورك دیلی‌نین زامانیمیزدان 5500 ییل اؤنجئ موسقیل و ایكی قوللو بیر دیل اولاراق وارلیغی ایثباتلانمیشدیر. اگر دوغوشدان سومئرلرله تماسدا گلدیكلری زامانا قدركی چؤزولمه خیزی ثابیت ایسه، ایلك توركجه و یا آنا توركجه‌‌نین موعظّم بیر زامان اؤنجه یاشامیش اولماسی گركیر. بو سونوج بنیم ... ایله‌ری سوردویوم  " یاشی ان پینتی حئسابلارا گؤره 8500-دور "  (س. 52-55) ایفاده‌مله قارشیلاشدیریلا بیلیر. ایندی، بو رقم دوغرولانماقدادیر. چونكو آنا توركجه‌دن آنا دوغو و باتی  توركجه یه قدر گئچن زامانی دا حئسابا قاتساق  بو دؤوردن زامانیمیزا قدر كئچن 5500 ایلین  ایكییه قاتیلماسی مومكوندور.   

  بوگون، یاشایان دونیا دیللری آراسیندا، ان اسكی یازیلی بلگه‌لره صاحیب اولان دیل، تورك دیلیدیر. بونلار، چیوی یازیلی سومئرجه  تابلئتلرده‌كی آلینتی كلمه‌لردیر " . (تونا،1997:49)  

  تانینمیش شومئرولوق عوثمان نئدیم تونانین دیل تاریخی اوزرینده آپاردیغی آراشدیرمالاردان گلدیگی قناعتله بیزیم ائتنوقرافیك ماتئریاللار اساسیندا الده ائتدیگیمیز نتیجه‌لر اویغوندور.  

      سونوج اولاراق  دئیه بیلریك كی، دونیا ایله نه قدر قایناییب-قاریشساق دا، قونشو خالقلاردان نه قدر اؤیرنسك ده، داورانیشیمیزدا، دانیشیغیمیزدا، مراسیملریمیزده اوزاق كئچمیشیمیزدن نییسه یاشادیریق. سون یوزایللیكلرده روسیانین تحریكی ایله ائرمنیلر موسلمانلاری یورد-یووالاریندان بیر نئچه دفعه  دیدرگین سالیب، سوی‌قیریمینا معروض قویسا دا قاراباشلار 1988-جی ایله‌دك ایندیكی ائرمنیستان رئسپوبلیكاسی‌نین كافان رایونونون زئیوه، باهارلی، قوووشوق و ب. كندلرینده و ه. آخوندووون یازدیغی كیمی " قاراباشلی قبیله‌سی ایندیكی قاراباشلی آدلی قدیمدن خارابالیغا  چئوریلمیش یئرده(ایندیكی قوبادلی رایونونون اراضیسی-ع.ش) یاشاییردیلار. (اخوندوو، 2003:7). خاطیره‌لریم.آذربایجان میللی ائنسیكلوپئدییا نشریاتی، باكی بو كیچیك، بلكه ده ایلك باخیشدا دیقتی چكمه‌ین دئتاللاردا خالقیمیزین تاریخی یولونا ایشیق سالا بیله‌جك، ایپ اوجو اولا بیله جك ایزلر گیزله نیب. 

  قایناقلار 

  آخوندوو، ا. (2003) خاطیره‌لریم. آذربایجان میللی ائنسیكلوپئدییا نشریاتی، باكی. 

  آلتایلی، س. آذربایجان توركجه‌سینده ایشله دیلن بعضی دئییملرین تاریخی و سوسیولژی خاراكتئری. 2003-جو ایلین یانوارین 9-11-دباكیدا كوچیریلن  " اورتاق تورك كئچمیشیندن اورتاق تورك گله‌جگینه " مؤوضوسوندا اولوسلاراراسی فولكلور كونفرانسینداكی معروضه‌سی. 

  آلتایلی، س. (2000) اؤن سؤز یئرینه. علی شامیل. تانیدیغیم اینسانلار. باكی.  

   آسلانوو، ائ. (1984) ائل-اوبا اویونو، خالق تاماشاسی.  " ایشیق "  نشریاتی. باكی. 

   آذربایجان فولكلور آنتولوگییاسی. (توپلایانی و ترتیب ائدنی اهلیمان آخوندوو). (1968) بیرینجی كیتاب.  " آذربایجان SSR ائا نشریاتی " ، باكی.  

  آذربایجان فولكلور آنتولوگییاسی. آغبابا فولكلورو.(توپلایانی او ترتیب ائدنی سوجددین آغبابالی) (1997) اوچ جیلد. آذرنشر. باكی.  

   آذربایجان سووئت ائنسیكلوپئدییاسی. (1979) اوچ جیلد. باكی.  

   عظیمی، حكیمه (2000)  " نووروز تؤره‌نی و آذربایجانلیلار آراسیندا ایجرا اولونماسی. تورك دونیاسیندا نووروز .(اوچونجو اولوسلاراراسی بیلغی شؤلنی) 18-20 مارت 1999 ائلازیغ آتاتورك كولتور مركزی باشكانلیغی. آنكارا.  بابایئو ای. افندییئو پ. (1970) آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتی. باكی  

   دونیا خالقلاری (ئنسیكلوپئدیك معلومات كیتابی) (1998) آئ نشریاتی، باكی.  

  الكورلی، عزیز. (2000). قربی‌  آذربایجان.ایكینجی كیتاب.(زنگیباسار، گرنیباسار، قیرخ‌بولاق ماحاللاری)  " آغری‌داغ "  نشریاتی، باكی. 

  جیگ، معزز ایلمییه. (2000). شومئرلی لودینگیررا (كئچمیشه دؤنوك بیلیم‌ كورگو). 3. باسیم آنالیز باسیم یایین تاساریم اویغولاما لتد . شتی. بئی اوغلو - ایستانبول. مارت.  

  كیرزی اوغلو ف. (1953) قارص تاریخی، ایسیل مئتبئئسی، ایستانبول 

  كیرزی اوغلو  (1992) قیپجاقلار، تورك تاریخ قورومو یایینلاری، آنكارا 

  كیرزی اوغلو (1972) قاراپاپاقلار. ارضروم. 

  محمدزاده، حیكمت. (2000)  " كیتابی-دده قورقود و سوی‌كؤكوموزون قایناقلاری " . باكی. 

  تونا،  عوثمان نئدیم  (1997)  سومئر و تورك دیللری‌نین تاریخی ایلگیسی ایله تورك دیلی‌نین یاشی مسله‌سی. آنكارا. 

  صمیمینی، تاجیر شخصی آرخیوینده. نووروز مراسیملری (ماكینا یازیسی) ص. 3. 

  سولئیمانوو، اولژاس. (1993) آز-یا. 

  شامیل،علی. بو روایتین گؤیچه و نقده بؤلگه‌سیندن توپلانمیش واریانتلاری دا مؤلیفین شخصی آرخیوینده وار. 

    Şopen İ. (1852.) İstoriçeskiy pamətnik sostoəniə Armənskoy oblast (Grivanskoy qubernii) v gpoxu prisoedineniə k Rossiyskoy imperii, SPB.Azərbaycan Dömlət Nəşriyyatı,Bakı.

 

  ییلدیز، ناجییه (2000) " قیریم توركلرینده نووروز "  تورك دونیاسیندا نووروز .(اوچونجو اولوسلاراراسی بیلغی شؤلنی) 18-20 مارت 1999 ائلازیغ آتاتورك كولتور مركزی باشكانلیغی. آنكارا.  

  یول اوغلو،گوللو.  (1999) دده قورقود یاشی. یئنی  نشریات ائوی. باكی. 

  یوقوسئوا، نادیا. (2000) آلتای توركمنلرینده خاكاسلاردا جیلدایاك. اولوسلاراراسی نووروز سیمپوزیومو بیلدیریلری 21-23 مارت 2000، آنكارا.