پروانه محمّدلی 

  فیلولوگییا اوزره فلسفه دوكتورو 

   " موللا نصرالدین "  ژورنالی‌نین آذربایجان مطبوعاتی تاریخینده ایلك ساتیریك مطبوع اورقانی اولدوغو عئلم عالمینه چوخدان بللی‌دیر. ایستر-ایسته‌‌مز منطیقی بیر سوال یارانیر؟ گؤره‌سن  " موللا نصرالدین " نه قدر آنا دیلینده اونا بنزر بیر مطبوع نومونه سی وار ایدیمی؟ و  " موللا نصرالدین " نین یارادیجیسی میرزه جلیلین او باره ده معلوماتی اولوبمو؟ 

  منبعلردن اؤیرنمك اولور كی، اون دوققوز عصرین 90-جی ایللرینده، ایكی یئره بؤلونموش آذربایجانین او  بیری حیصه‌‌سینده - جنوبی آذربایجاندا،  تبریز شهرینده 1892-جی ایلدن باشلایاراق  " شبنامه "  آدلی كیچیك فورماتلی مطبوع نومونه‌لری گؤرونمه‌‌یه باشلاییب. اونون صحیفه‌لرینده خالقی ناراحات ائدن سوسیال پروبلئملره توخونولور، مؤوجود قورولوشداكی چاتیشمازلیقلاری تنقید ائدن كسكین یازیلار حاضیرلانیردی. 

  گیزلی اوصوللا چاپ اولونان  " شبنامه "  عادتن گئجه‌لر قاپی و دیوارلارا یاپیشدیریلیردی. سحر آچیلاندا آرتیق اهالی‌نین گور اولدوغو بازار، مكتب و مدرسه‌لرده یاییلیر، الدن-اله گزیردی. گئجه‌لر یاییلاندیغی اوچون ده آدی  " گئجه ورقلری "  معناسینی داشیییردی. 

  او دؤورده دؤولت قزئتلری چوخ زامان ماراقسیز و جان‌سیخیجی اولدوغوندان چتینلیكله ساتیلیر، اهالی‌نین موعین بیر قیسمینه مجبوری آبونه فورماسیندا پایلانیردی. بئله  " داریخدیریجی "  روزنامه‌لر (فارسجا قزئتلر آنلامیندادیر - پ.م.) خالق آراسیندا روزنامه-زورنامه آدینی قازانمیشدی. بئله قزئتلردن بیرینی واختیله م.ف.آخوندوو  " ایران "   قزئتی‌نین مونشیسینه... "  مقاله سینده كسكین تنقید ائتمیشدی. 

  لاكین پولسوز یاییلان، ایچریسی بامزه، دوزلو یازیلارلا و گولمه‌‌‌لی شكیللرله بول اولان ایری ورقه‌لری ساده خالق بؤیوك هوسله اوخویوردو. ساوادلیلارین بارماقلا ساییلدیغی او دؤورده بو قزئته ماراق او قدر چوخ ایدی كی، بعضاً محلله-محلله گزیب، اونو اوخوتدورماق اوچون یازی-پوزونو بیلن آدام سوراقلاییردیلار. 

  حاقیندا صؤحبت آچدیغیمیز قزئتین ناشیری و رئداكتورو ایستعدادلی پوبلیسیست علی‌قولو صفروو ایدی. گونئیلی آراشدیرماچی صمد سرداری نییانین یازدیغینا گؤره ع.صفروو جاوان یاشلاریندا آتاسی‌نین یانیندا روسییا و توركییه ده تیجارتخانالارین ایداره‌سی ایله مشغول اولوردو.(اونون صفروو سوی‌آدینی كوللاماسی دا گؤرونور روسییادا اولدوغو دؤورلردن باشلامیشدی-پ.م.)  بو اؤلكه‌لرده ایران حؤكومتی طرفیندن سورگون ائدیلمیش سیاسی موهاجیرلری و یئرلی موترققی فیكیرلی ضیالیلار ایله سیخ تماسدا اولوردو. سونرالار خالقا خیدمت ائتمكدن اؤترو تیجارتی ترك ائدیب وطنه دؤنور.  

  معاریفچیلیك حركاتی‌نین اؤنونده گئدن ضیالیلار همین ایللرین 80-جی ایللریندن اعتیبارن اؤلكه یه فایدا گتیرمك و خالقا عملی خیدمت ائتمك نیتیله یئنی مكتبلر، كیتابخانالار آچیر، علمی-بدیعی كیتابلارین یازیلماسی، ترجومه‌‌سی و چاپی ایله مشغول اولور، یئنی قزئت و ژورناللار تاسیس ائدیردیلر. دؤورون ان قاباقچیل زومره‌سینی تشكیل ائدن بو ضیالیلار چوخ زامان گیزلی جمعیتلر، سیاسی قروپلار داخیلینده بیرله‌شه‌رك، مؤوجود قورولوشا قارشی موجادیله آپاریردیلار. 

  بئله ضیالیلاردان بیری ده علی‌قولو خان صفروو ایدی. او، اؤلكه‌سینی كونستیتوسییا ایله ایداره اولونان، هر ساحه ده اینكیشاف ائتمیش، خاریجی ایستیثمارچیلاردان آسیلی اولمایان آزاد بیر دؤولت كیمی گؤرمك ایسته‌ییردی. 

  ع.صفروو قزئتی خالقی اویاتماغین ان تاثیرلی واسیطه‌لریندن بیری حساب ائدیردی. اولجه  او اؤز همفیكیرلری ایله برابر گیزلی بیر مركز یارادیر.  " گیزلی انجومن "  آدلانان بو مركزده علی‌قولو صفروولا یاناشی دؤورون گؤركملی وطنپرور ضیالیلاری م.تربییت، س.م.شبوستری، ه.عدالت ایشتیراك ائدیردیلر. 1892-جی ایلده ع.صفروو تبریزده غئیری-لئقال اولاراق  " شبنامه "  آدلی، كیچیك اؤلچولو ساتیریك قزئت - ورقه بوراخماغا نایل اولور. ا.كسروی‌نین یازدیغینا گؤره ع.صفروو  " گیزلی انجومن " این عوضوو اولماقلا برابر محمدعلی میرزه نین گیزلی پولیس رئیسی ایدی. محمدعلی میرزه یه گلن راپورتلار، مكتوبلار علی‌قولو خانین الیندن كئچیردی. او بو وظیفه‌سیندن ایستیفاده ائده‌رك ال‌بیر و همفیكیر اولدوغو یولداشلارینی پولیسدن قورویور، هم ده اؤلكه‌ده باش وئرن جینایتلری، منفی حاللاری آچیب  " شبنامه " ده یاییر گئنیش كوتله‌لری خبردار ائدیردی. 

  اون دوققوزنجو عصرین سونلاریندا ایراندا، ائلجه ده جنوبی آذربایجاندا یئرلی فئوداللارا، یادائللی اینحیصارچیلارا، شاه رئژیمینه قارشی ناراضیلیقلار گئتدیكجه اهالی آراسیندا كسكین شكیل آلیردی. سونرالار تاریخده  " تنبه‌‌كی  عوصیانی " ،  " زئینب پاشا "  و س. آدی آلتیندا اینگیلیسلرین توتون اینحیصارینا، یئرلی فئوداللارین تاخیل مؤحتكیرلیگینه قارشی باش وئرن خالق حركاتلاری او دؤورون مطبوعاتیندا؛ اؤلكه‌دن خاریجده نشر اولونان موهاجیر مطبوعاتیندا و اؤلكه‌ده‌كی  گیزلی نشریییه‌لرده اؤز عكسینی تاپمیشدی. 

  عومومیتله، او دؤورده  " شبنامه "  آدی آلتیندا  گیزلی چاپ اولونان نشر نومونه‌لرینه چوخ راست گلمك اولاردی. مشروطه اینقیلابی عرفه سینده  دؤورونون گیزلی حالدا یاییلان قزئت، ورقه و بیاننامه‌لره ده شبنامه دئییلیردی. 

  ساتیریك روحلو بو كیچیك اؤلچولو قزئت و یا ورقه‌لرده دؤورون علی‌قولو صفروو، میرزه حسن روشدیییه  محمدعلی تربییت كیمی موترققی ضیالیلاری ایرانین رئال ایجتیماعی-سیاسی وضعیتینی آچیب گؤستریر، خالقی موستملكه‌چیلره و ایستیبدادا قارشی موباریزه یه سسله ییر، اؤلكه ده ایصلاحاتلار كئچیریلمه سینه، قاباقجیل ایدئیالارین یاییلماسینا سعی گؤستردیلر. 

   " شبنامه "  نین نشری تاریخی ایله باغلی اینگیلیس شرقشوناسی ائدوارد براونون 1914-جو ایلده لوندوندا چاپ ائتدیردیگی  " موعاصیر ایرانین ادبیات و مطبوعات تاریخی "  كیتابیندا  (ائ.براون بیر مودت ایراندا یاشامیش، علمی تدقیقات ایشی آپارمیشدیر. او ایران ادبیاتی، مشروطه اینقیلابی تاریخی و س. اثرلرین مؤلیفیدیر. او جنوبی آذربایجانین گؤركملی ضیالیلاریندان اولان م.تربییتله یارادیجیلیق علاقه‌سی ساخلاییردی. ائ.براون اینگیلتره یه قاییداركن اونون  " ایران مطبوعات تاریخی "  آدلی الیازماسی‌نین اوزرینده ایشله میش اؤز علاوه‌لرینی و او دؤورده ایرانین رشت شهرینده اینگیلتره سفارتخاناسی‌نین كونسولو ایشله ین رابینونون دا یئرلی مطبوعاتلا باغلی قئیدلرینی اورایا داخیل ائده‌رك آیریجا بیر اثر كیمی چاپ ائتدیرمیشدیر. كیتابین اولینده اثرین اصل مؤلیفی‌نین م.تربییت اولدوغونو دا خوصوصی وورغولاماغی اونوتمامیشدیر)  " شبنامه "  نین 1892-جی ایلده تبریزده مئیدانا گلدیگینی، مونتظم دئییل، مووافیق واختلاردا چاپ اولوندوغونو، رئداكتورونون و اوراداكی بیر چوخ مقاله‌لرین مؤلیفی‌نین علی‌قولو خان صفروو اولدوغونو و چوخ زامان آغاقولو ایمضاسیندان ایستیفاده ائتدیگینی، گیزلی چاپ اولونوب یاییلاندیغینی، یئنی ایدئیالارلا زنگین، چوخ دوشوندوروجو و ساتیریك اولوب صحیفه‌لری‌نین اكثریتی‌نین كاریكاتورالارلا بزه دیلدیگینی قئید ائدیر، اونو چوخ یوكسك قییمتلندیریردی. ان باشلیجاسی ایسه ائ.براون نوسخه سی گونوموزه قدر گلیب چیخمایان بو قزئتین سایلاریندان بیرینی 1906-جی ایلده گؤردویونو یازیر، اوخوجولاری  " شبنامه "  نین ساتیریك اوسلوبو ایله تانیش ائتمك اوچون قزئتده كی  یازیلاری اؤرنك گتیریر. 

  همین سایداكی مقاله‌لرین بیرینده او دؤورده كی  چؤرك قیتلیغی ایله باغلی دوكان-بازارلاداكی قارما-قاریشیقلیق و زوراكیلیقدان بحث اولونور:  " دونن خیدمتچینی سحر قلیان‌التیسی اوچون بازارا  چؤرك آلماغا یوللادیم. او سحر ائركندن چیخدی، ائوه 3 ساعاتدان سونرا گلدی. گئری قاییداندا اونون پالتاری جیریق-جیریق، اوزو جیزیق-جیزیق اولوب، بدنی بیر نئچه یئردن یارالانمیش، بوتون ووجودو گؤم-گؤی گؤیرمیشدی. او دؤورده توغیان ائله‌‌ین آجلیق بیزه ده سیرایت ائتدیگیندن اونون گتیردیگی چؤرگین چوخ قورو و كیچیك اولماسینا باخماییب بیز او لوخما چؤرگی درحال پارچالاییب بیر نئچه حیصه یه بؤلدوك... " .  

  دیگر بیر یازیدا ایسه كوچه‌لرده خیرتده‌یه‌جن چیخان پالچیقدان و بو خوشاگلمز وضعیتین شاه سارایینا یاخین اولان باش كوچه ده ده آدی حال اولدوغوندان  بحث اولونور:  " دوه كاروانی باش كوچه یه چاتاندا پالچیق باتاقلیغی‌نین ایچینده باتیب گؤزدن ایتدی. بیر آز كئچدیكدن سونرا اونلار آجی چایین ساحیلینده پئیدا اولدولار و یوللارینا داوام ائتدیلر " . (مقاله نین اینگیلیسجه دن ایختیصارلا ترجومه سی مؤلیفه مخصوصدور.) 

  قئید ائتمك لازیمدیر كی، ائ.براون  " شبنامه "  نین همین سایینداكی یازیلارین توركجه (ازربایجانجا - پ.م.) یازیلدیغینی،ورقلری‌نین 149 اؤلچوده اولوب 13-14 صحیفه دن عیبارت اولدوغونو، صحیفه  نین تن یاریسی‌نین شكیللرله بزه دیلدیگینی یازیر. لاكین قزئتین نشری تاریخی‌نین و مكانینی گؤستریلمه‌دیگینی همچنین رئداكتور و مؤلیفلری حاقدا هئچ بیر معلومات وئریلمه‌دیگینی بیلدیریر. 

  علی‌قولو صفرووون ژورنالیستلیك فعالیتی تك  " شبنامه "  ایله بیتمیر.  " شبنامه "  پریمیتیو ژئلاتین اوصولو ایله حاضیرلاندیغیندان اونو تئخنیكی چهتدن بؤیوك تیراژلا یایماق مومكون دئییلدی. اونا گؤره ده او مسلكداشلاری دا داخیل اولماقلا لیتوقرافییا اوصولو ایله موعاصیر مطبوعات اورقانلارینا یاخین اولان قزئت نشر ائتمك فیكرینه دوشور. ع. صفروو 1898-جی ایلده دئموكراتیك یؤنو و یئنی مضمونو ایله سئچیلن  " احتییاج "  و  " ایقبال "  قزئتلرینی، 1906-جی ایلده ایسه ساتیریك  " آذربایجان "  ژورنالینی نشر ائدیر. او همچنین میرزه جلیلین  " موللا نصرالدین "  ژورنالی ایله امكداشلیق ائده‌رك ژورنالین صحیفه‌لرینده ساتیریك فلیئتونلارلا چیخیش ائتمیشدیر. 

  اؤنجه قئید ائدیلدیگی كیمی ع.صفروو بیر مودت روسییا و قافقازدا یاشاییب فعالیت گؤسترمیشدیر. قافقازین موترققی ضییاللاری ایله یاخیندان علاقه  ساخلادیغی اوچون، چوخ احتیمال كی، اونون جلیل محمدقولوزاده ایله تانیشلیغی و دوستلوغو اولموشدور.  " موللا نصرالدین "  ژورنالی‌نین ایلك نؤمره‌لرینده چیخیش ائتمه‌سی ( " خورتدان "  ایمضاسی ایله) بیر نئچه منبع طرفیندن تصدیق اولونموشدور. بئله گومان ائتمك اولار كی، ج.محمدقولوزاده ع.صفرووون اؤزو و اونون یارادیجیلیغی ایله  " موللا نصرالدین " این نشریندن اؤنجه تانیش ایمیش. 

  فیكریمیزی اساسلاندیرماق اوچون یئنه ده منبعلره موراجیعت ائدیریك. محمد تاغی صیدقی‌نین شخصی آرخیوینده اونون 1903-جو ایلده قوربانعلی شریفزاده یه یازدیغی مكتوبوندا آز دا اولسا  " شبنامه "   قزئتی حاقدا معلوماتا راست گلیریك. م.ت.صیدقی دوستو ت.شریفزاده یه قزئت حاقیندا قیساجا معلومات وئردیكدن سونرا اونا یوكسك دَیر وئریب یازیر كی، باشقا دؤولتلرین پایتاخت - قزئتی مقامیندا اولان  " شبنامه "  نین منفعتی، ایستر میللت، ایستر مملكت، ایسترسه ده دؤولت اوچون قزئتدن آرتیقدیر " . 

  جلیل محمدقولوزاده آوتوبیوقرافییاسیندا دوستو م.صیدقی‌نین ناخچیواندا آچدیغی یئنی مكتب حاقدا یازیردی كی،  " همین مكتب بیز یئنی‌یئتمه موعللیم و ادیبلر اوچون بیر دارولفونون حساب اولونور " . 

  عئینی زاماندا هم محمدتاغی صیدقی‌نین اوغلو، محمدعلی صیدقی  " ترجومئیی - حالیم "  آدلی خاطیراتیندا آتاسی‌نین ایران، روسییا و توركییه دن اونا گؤندریلن قزئتلری آلیب اوخودوغونو، بو قزئتلرین تك م.ت.صیدقی‌نین     دئییل، اونون هم‌سمسلكلری طرفیندن ده گیزلینده اوخوندوغونو قئید ائدیردی. 

  شوبهه‌‌سیز كی، محمدتاغی صیدقی‌نین ناخچیواندا آچدیغی مكتبی تك مكتب یوخ، دارولفونون حساب ائدن و م.ت.صیدقی‌نین هم‌مسلكی  كیمی م.جلیل، اونون اوغلو محمدعلی صیدقی‌نین یوخاریدا قئید ائتدیگی كیمی، ایران و باشقا اؤلكه‌لردن گؤندریلن قزئتلری  اوخویانلار سیراسیندا اولموشدور. سؤز یوخ كی، بو قزئتلرین ایچینده  " پایتاخت - قزئتی "  مقامیندا دَیرلندیریلن  " شبنامه "  ده وار ایدی. 

  ان نهایت، مطبوعات تاریخیمیزین گؤركملی آراشدیریجیلاریندان اولان عزیز میراحمدوو اثرلریندن بیرینده ( " آذربایجانین موللا نصرالدینی " . ب. 1980) گله‌جك  " موللا نصرالدین "   رئداكتورونون ساتیریك یارادیجیلیغی ایله اون دوققوزنجو عصرین سون دؤورونده تبریزده گیزلی بوراخیلان ساتیریك  " شبنامه "  آراسیندا موعین یاخینلیق اولدوغونو گومان ائتدیگینی یازیردی.مطبوعات تاریخیمیزله باغلی سامباللی اثرلرین مؤلیفی، ان نهایت م.جلیل ایرسی‌نین آردیجیل تدقیقاتچیسی ه.میرهمدوو بو فیكرینده یانیلا بیلمزدی.                       

   م.س.اوردوبادی حیاتی ایله باغلی خاطیره‌لرینده ناخچیواندا تحصیل آلدیغی مكتبده اینقیلابی روحون حاكیم اولدوغونو، بو آب-هاوانی مكتبه روسییا و قافقاز ایله دئییل، ایران یولو ایله داخیل اولدوغونو قئید ائدیر، بو یؤنده خاریجدن گلن مطبوع اورقانلاری نین، خوصوصیله علی‌قولو خان اختر كیمی آزادی‌خاهلار طرفیندن نشر اولونان قزئتلرین خیدمتینی خوصوصی وورغولاییردی. ادیب مقاله‌لریندن بیرینده موعللیمی‌نین (م.صیدقی‌نین - پ.م.) اون دوققوزنجو  عصرین دوخسانینجی ایللرینده میرزه علی‌قولو خان اخترله بیرلیكده ایران شاهی   موظفرالدین شاه قاجارین اوصول ایداره‌سینه قارشی  " شبنامه‌ بصیرت "  آدلی قزئت چاپ ائدیب یایدیقلاری حاقدا بیلگی وئریر.  

  ادبیات و مطبوعات تاریخیمیزین گؤركملی آراشدیریجیسی، مرحوم پروف.عزیز میراحمدوو دؤورونون تانینمیش ضیالیلاریندان اولان محمدتاغی صیدقی‌نین حیاتینی آراشدیراركن یوخاریدا قئید اولونانلاری اؤنه چكیردی. او، همچنین م.صیدقی ایله میرزه علی‌قولو خانین دوستلوق علاقه‌لری ساخلادیغینی، حتّی بو دوستلوغون شرفینه م.صیدقی‌نین اوردوباددا آچدیغی مكتبه  " اختر "  آدی وئردیگینی بیلدیریر. لاكین میرزه علی‌قولو خان اختر و اونون  " شبنامه‌ بصیرت "  قزئتی ایله باغلی معلوماتلارین چوخ آز اولدوغونا دریندن تأسوفله نیردی. 

  بئله لیكله بو سونوجدا بئله نتیجه یه گلمك اولار كی، یوخاریدا آدی چكیلن میرزه علی‌قولو خان اختر چوخ گومان كی،  " شبنامه " نین رئداكتورو علی‌قولو صفروودور. 

  او كی، قالدی  " شبنامه‌ بصیرت "  قزئتینه یقین كی، صؤحبت  " شبنامه " دن گئدیر. چونكی جنوبی آذربایجاندا او دؤورده  " بصیرت "  آدلی قزئت، ژورنال و یا ورقه نین اولماسی باره ده الده دلیل یوخدور.  

  م.س.اوردوبادی‌نین آدی چكیلن مقاله ده  " شبنامه‌ بصیرت " این علی‌قولو خانلا بیرلیكده دیگر هم رئداكتورونون دا (م.صیدقی‌نین - پ.م.) اولدوغو باره ده  پروف.ع.میراحمدوو وئردیگی اینفورماسییا  اؤزلوگونده چوخ ماراقلی فاكتدیر و آیریجا بیر بحثین مؤوضوسودور. 

  ایراندان ناخچوانا محمدتاغی صیدقییه گؤندریلن بیر چوخ قزئتلری، او جومله‌دن  " شبنامه " نی اونون اؤزو ایله برابر مكتبده كی  مسلكداشلاری دا گیزلی اوخویارمیش. هئچ شوبهه سیز كی، اونلارین سیراسیندا محمدتاغی‌نین دوستو  جلیل محمدقولوزاده ده وار ایدی. بئله لیكله، گله‌جك  " موللا نصرالدین "  ژورنالی‌نین رئداكتورونا  " شبنامه "  بیر قایناق كیمی موعین تاثیرینی گؤسترمیشدیر. ساده آنا دیلینده یازیلان گولمه‌لی شكیللرله بزه‌دیلن، خالق طرفیندن بؤیوك رغبتله قارشیلانان بو كیچیك فورماتلی مخفی قزئت میرزه جلیلده خالقا هر جهتدن یاخین اولان بیر ژورنال چیخارماق ایدئیاسینی دوغورموش،  " موللا نصرالدین "  كیمی مؤحتشم بیر ساتیریك مطبوع اورقانی‌نین  مئیدانا چیخماسینا سبب اولموشدور. 

  بوتون یوخاریدا یازیلانلاردان بو قناعته گلمك اولار كی،  " موللا نصرالدین "  ژورنالی چاپ اولونمامیشدان هله 14 ایل اؤنجه 1892-جی ایلده تبریزده آذربایجان دیلینده  " شبنامه "  آدلی كیچیك فورماتلی ساتیریك مطبوع اورقان مؤوجود اولوب. 

  كؤچورن: عباس ائلچین

قایناق: 525-ci qəzet