زامانین اؤزو، یازیچی‌نین سؤزو

  فلورا خلیل‌زاده 

    اؤتن عصرین 20-جی ایللرینده ایمضاسی قزئت و ژورنال صحیفه‌لرینده تئز-تئز گؤرونن گولوش دولو كیچیك حئكایه‌لری ایله دیقت جلب ائدن قانتمیر آذربایجان ادبیاتیندا نثرین، خوصوصیله ده ساتیریك حئكایه ژانری‌نین یارانما و اینكیشافیندا موعین خیدمتی اولان گؤركملی یازیچیلاریمیزدان بیریدیر. اونون حئكایه‌لرینی اوخودوقجا تامامیله امین اولورسان كی، او دؤورون آب-هاواسیندان، زامانین، قورولوشون دیكته‌سیندن، ضیدّیت دولو حیاتین اصل اوزوندن خبر توتماق ایسته‌ییرسنسه، گرك قانتمیرین یارادیجیلیغینا موراجیعت ائده‌سن. عادتن اونون ساتیریك اوسلوبدا یازدیغی نثر نومونه‌لرینده تیپین دیلی ایله دؤورون بوتون ضیدیتلری، باش وئرمیش موركب پروسئسلر، موختلیف حادیثه‌لر اولدوغو كیمی قلمه آلینیب. 

    كیم ایدی قانتمیر؟ اصلینده اونون آدی قافور، سوی‌آدی افندی‌یئودیر. 1888-جی ایلده گؤی‌چای ماحالی‌نین پوتو كندینده آنادان اولوب. دئییلنه گؤره، قافورون آتاسی صدرالدین افندی مدرسه موعلیمی اولسا دا، دؤورونون تانینمیش ضیالیلاریندان ساییلیب. حتّی سعدی ثالیث تخلوصو ایله  شئعیرلر ده یازاردی. قافور دا ائله ایلك تحصیلینی محض آتاسی‌نین موعلیم ایشله دیگی مدرسه ده آلیب. اوشاقلیق ایللریندن كلاسیك شاعیرلری، خوصوصیله ده شرق ادبیاتینی مونتظم موطالیعه ائدر، صنعته، عئلمه خوصوصی ماراق گؤسترردی. شاعیر طبیعتلی صدرالدین كیشی اوغلونون قابیلیتیندن خبردار اولدوغوندان اونو موكمل اوخوتماق آرزوسوندا ایدی. بو سببدن ده قافور 1905-جی ایلده گؤی‌چایا گله‌رك او دؤورون آچیق فیكیرلی، دونیاگؤروشلو، تانینمیش ضیالیلاریندان اولان ایبراهیم حقّی‌نین یئنی اوصولدا آچدیغی مكتبده اوخویوب. تحصیلینی باشا چاتدیردیقدان سونرا قافور افندی‌یئو بیر مودت  " ایقبال "  مكتبینده موعلیملیك ائدیب. موعلیم ایشله‌دیگی دؤورده عباس صحت‌له، میرزه علی اكبر  صابیرله اولان گؤروشلری بو ایستعدادلی گنجین بیر قلم صاحیبی كیمی اینكیشافیندا اؤز سؤزونو دئییب. اوزون مودت صابیرین  شئعیرلری‌نین تاثیریندن چیخا بیلمه‌ییب. قانتمیرین اثرلرینی اوخودوقجا حئكایه‌لرینده محض صابیر روحونون تاثیرینی آیدین دویماق اولور. دوغرودور، قانتمیر اساسن  شئعیر یوخ، حئكایه یازیردی، ساده‌جه فرق بوندان عیبارت ایدی. صابیر اؤز  شئعیرلرینده میلتی‌نین معاریفلنمه‌سینی، آییق اولماسینی نه قدر چوخ ایسته‌ییردیسه، ائلجه ده قانسیزلاری، میلت دوشمنلرینی، چار مأمورلارینی ساتیرا آتشینه توتوردوسا، قانتمیر ده حئكایه‌لرینده بو ایدئیانی اؤزونه‌مخصوص شكیلده قاباردیردی. 

     ماراقلیدیر كی، قافور افندی‌یئو 1911-جی ایلده تحصیلینی داوام ائتدیرمك مقصدیله توركییه‌یه گئده‌رك ایستانبول اونیوئرسیتئتی‌نین تاریخ-فیلولوگییا فاكولته‌سینه داخیل اولوب. توركییه موحیطی گنجین حیاتیندا خوصوصی بیر مرحله  تشكیل ائدیب. او، بورادا دا یارادیجیلیقلا مشغول اولور، كیچیك حئكایه‌لر یازیردی. یقین كی، ائله قانتمیر ایمضاسینی دا توركییه موحیطینده یاشایاركن گؤتوروب. حسین جاویددن سونرا آذربایجان ادبیاتینا، موحیطینه ایستانبول روزیگاری گتیرنلردن بیری ده محض اونودولماز و سئویملی یازیچیمیز قانتمیر اولوب. گنجلیگینده یازدیغی بیر-ایكی  شئعیری نظره آلماساق، بو یازیچی ادبیاتیمیزدا اساسن ساتیریك حئكایه‌لر مؤلیفی كیمی اؤز آدینی ابدی حك ائتدیریب. 

  سونرالار سوراغی قوبادان گلن قانتمیر بیر مودت بو بؤلگه ده یئنی تیپلی مكتبلرین تشكیلینده و فعالیتینده فداكارلیقلا چالیشیب. گاه موعلیم، گاه دا مكتب دیرئكتورو كیمی عؤمرونو گنج نسلین تعلیم-تربییه‌‌سینه حصر ائدن قانتمیر خالقین ساوادلانماسی اوچون بؤیوك زحمت چكیب. بیوقرافییاسیندان معلوم اولور كی، عؤمرونون سونونا كیمی ده اورتا و عالی مكتبلرده موختلیف فنلردن درس دئییب. باكی عالی پئداقوژی اینستیتوتو نزدینده فعالیت گؤسترن  " شایق "  مكتبینه رهبرلیك ائدیب. 

      بیر ماراقلی فاكتلا دا اوزلشدیك كی، آلدیغی موفصل تحصیلله هئچ زامان كیفایتلنمه‌ین قانتمیر 1924-جو ایلدن موعلیملیكدن آیریلمادان آذربایجان دؤولت اونیوئرسیتئتی‌نین طیب فاكولته‌سینه داخیل اولوب. موعلیم، یازیچی اولان قانتمیر دیش حكیمی كیمی ده هموطنلرینه خیدمت گؤستریب. بوتون فعالیتی مودتینده اصل وطنداش یانغیسی ایله خالقین معاریفلنمه‌‌سینه چالیشان قانتمیر هم ده میلتین معنوی و فیزیكی ساغلاملیغی یولوندا دا اؤز تؤهفه‌سینی اسیرگمه‌‌ییب. 

  ساغلیغیندا بیر نئچه كیتابی ایشیق اوزو گؤرن قانتمیر اؤلكه‌‌نی بوروموش رئپرئسسییالاردان چكدیگی معنوی عذابلار نتیجه سینده 1944-جو ایلده 56 یاشیندا دونیاسینی دییشیب. 

  بیر سیرا تدقیقاتچیلار اونو سووئت یازیچیسی آدلاندیراراق بو تمایوللو ادبیاتین اینكیشافیندا بؤیوك رولو اولدوغونو بیلدیریرلر. بئله یازانلار دا وار:  " اونون اثرلرینده یئنی حیات ترننوم اولونور، ایجتیماعی ترقّی‌یه مالیك اولان كؤهنه‌لیك و آزادلیق دوشمنلری كسكین ساتیرا آتشینه توتولور " . دوغرودور، سووئت زامانیندا یاشاییب یاراتمیشدی قانتمیر. او، قورولوشا نه درجه ده اینانیردی، رئژیمین دیكته‌سی و تضییقلری آلتیندا هانسی عذابلا چالیشیردی، یالنیز اؤزو بیلردی. سووئت دؤورونده یارادان یازیچیلارین عونوانینا چامیر آتماق ان آزی عدالتسیزلیكدیر. بیر مسئله‌نی اعتیراف ائتمك لازیمدیر كی، سووئت دؤورونده ادبیاتا محض ایستعدادلیلار گلیردی. ایندی ایسه چوخو گلیر. زامانسا هر شئیی اله‌ییب سیناقدان كئچیریر. عصردن-عصره كئچیب قالماق، یاشاماق او قدر ده آسان دئییل. بو گون ده قانتمیرین اثرلری ایدئیاسینا، ایجتیماعی مضمونونا، بدیعی دَیرینه گؤره اؤز اهمیتینی ایتیرمه‌ییب. مؤلیفین  " بوغدا قوروسو "  آدلی حئكایه‌سی‌نین پرولوقوندا اوخویوروق:  " آدام دا وار آدام دا. كیمی‌نین دیلی وار، قلمی یوخدور، كیمینینسه قلمی وار، دیلی یوخدور. و كیمی‌نین نه دیلی وار، نه قلمی. بو جور آداما بیزلرده كند آغ‌ساققالی دئیرلر. عالیم مجلیسینده، اولما ییغینجاغیندا آغ‌ساققال دینمز، دانیشماز، قولاق آسار. اونا باخار، غئیریلری ده دانیشماز. بؤیوك وار، كیچیك وار، عالیم وار، اولما وار، آخوند وار... اؤلكه صاحیبسیز دئییل كی؟ دونیا بیر قیلدان آسیلیدیر و او قیل دا قیلینجدان كسكیندیر. كولگی، سویو، داشی، تورپاغی، آغاجی، حئیوانی البتّه، بیر یارادان وار". 1927-جی ایلده یازیلیب بو حئكایه. علاوه  ایضاحاتا احتییاج یوخدور. یاخود دا باشقا بیر حئكایه سینده ( " دفاتیراتی-عوضویییه " ) مؤلیف اؤز قهرمانینی بئله تقدیم ائدیر:  " 22-جی ایلدن بری فیرقتچی اولدوغو حالدا... هامی اونا كومسومول محمد جعفر دئییر. او، بوتون معناسی ایله ضیالی بیر فیرقه‌چیدیر... بیزلرده بئله بیر مثل وار:  " عملی صالئح اولان اؤولاد داییسینا اوخشار " . محمد جعفر ده رحمتلیك داییسی حاجی ستّار به‌یه چوخ اوخشاییر. دئییرلر كی، حاجی ستّارین دانیشدیغی سؤزلرین یوزده دوخسان بئش حیصه‌سی یالاندیر " . فیكیر وئریرسینیزمی، كومسومولچونون، فیرقه‌چی‌نین پورترئتینی نئجه اوستالیقلا یارادیب. مؤلیف 1930-جو ایلده یازیب بو حئكایه‌سینی. او دؤور اوچون بو، هئچ ده آسان بیر مسله دئییلدی. اصل حقیقتی چوخ اوستالیقلا تیپین دیلیندن سؤیله‌یه‌رك گله‌جك اوچون منبع حاضیرلاییب. 

  دؤورون، زامانین عئیبجرلیكلرینی چوخ مهارتله حئكایه‌لرینده وئرمگی باجاران قانتمیرین  " وصیت "  آدلی باشقا بیر اثرینه دیقت یئتیرك: آتا اؤلوموندن اول بیر وصیتنامه یازدیریب. اون بیر بنددن عیبارت همین وصیتین اونونجو بؤلومونده اوخویوروق:  " نامازیمی خلوت قیلدیرین. آما اؤزومو موزیكا ایله دفن ائدین. بونون سیزه فایداسی اولار " . بلی، شورا حؤكومتی دینی قاداغان ائتدی، نامازین، اوروجون اوستوندن خط چكیردی. دونیاسینی دییشنلریمیزی شریعتله، عادتله یوخ، محض  " موعاصیر "  فورمادا، حتّی موسیقی ایله دفن ائتمگی زورلا حیاتا كئچیریردی. بونا عمل ائتمه‌ینلری ایسه زیندانلار، سیبیره سورگونلر گؤزله‌ییردی. اؤولادلارینی بو چك-چئویردن قوروماق اوچون آتا  " منیم نامازیمی خلوتجه قیلین "  دئییردی. بو آرزونو، بو اعتیراضی یادداش كیمی قلمه آلان قانتمیر اؤز اثرینده آتانین دیلی ایله اونو دا بیلدیریردی كی  " عاغلیمی ایتیرمه‌میشم، هوشوم یئرینده‌دیر بو وصیتلری ائدیرم " . بو وصیتین بؤیوك اهمیتی اوندادیر كی، اونون هر بیر بندینده دؤورون سرت هاواسی، شورا حؤكومتی‌نین مینبیر داواسی چوخ آچیق-آیدین دویولور. مثلن،  " اگر قارداشلاردان بیری توتولسا، فامیلییانیزی ائله دَییشدیرین كی، قارداش اولدوغونوز بیلینمه‌سین " . رئپرئسسییایا قارشی درین نیفرتین بوندان دوروست ایفاده‌سی نئجه اولا بیلر؟! بیر ده سوندا گؤرون آتا نه دئییر:  " تینلرده دانیشیلان سؤزلره قولاق وئرمه‌یین... دوز اون ایل اولور كی، آذربایجان شورالاشیبدیر. اگر داغیلسایدی، ایندییه قدر داغیلاردی " . آما آتانین آتماجالاریندان، ایرادلاریندان بیر مسئله‌نین ماهیتی تام آیدینلاشیر. ابدی هئچ نه یوخدور... 

   " قیصاص آلیندی "  حئكایه سینده ده مؤلیفین مقصدی آیدیندیر. شورا حؤكومتی قورولاندان سونرا بیر چوخلاری اؤز قان دوشمنلریندن اینتیقام آلماق اوچون یاخشی فورصت الده ائتدیلر. حئكایه ده اوخویوروق:  " آذربایجاندا آپرئل اینقیلابی اولدو. جعفرقولو فرهاد بَیین ائولرینی ضبط و اؤزونو ایسه حبس ائتدیردی. حبس ائتدیرمك اوچون ایكی نفر قیرمیزی اوردو عسگرلریندن گؤتوروب تاپانچاسینی حاضیرلادی. جعفرقولو ائوی ضبط ائده‌جك و فرهاد بیی  " اینقیلاب كومیته‌سینه "  ساغ گتیرمه‌یه‌جكدی.  " قاچیردی، یولدا ووردوم "  - دئیه جكدی. 

  بیر باشقا حئكایه سینده ایسه ایكی تیپین دانیشیغی دیقت چكیر: 

  - بیر سن منی باشا سال گؤروم، آخی لنكراندا آلدیغیم كاوئركوت پالتارلار، شئویوت كوستیوملار نئجه اولوب كی، ایندی بئله كؤهنه پالتاردا گزیرسن؟ مثلن، منیمله برابر تیكدیردیگین 43 ماناتلیق توفلیلری نه عجب گئیمه‌ییب بئله ساری ساندالدا دولانیرسان؟ 

  - نه شئویوت، نه كاوئركوت؟ مگر سنین دونیادان خبرین یوخدور؟ آدامین هشتاتی-پوشتی یاندیریلان گونلریدیر. هله گلیب بورادا سنینله چای ایچدیگیمی قنیمت سایمیرسان؟ اؤزون ده سوس، یاواش دانیش. 

  قانتمیر ساتیریك یازیچی اولدوغوندان اونون یارادیجیلیغیندا یومور چوخ قوووتلیدیر. و بو گولوشون آهنگینده كی  حقیقتلر بو گون بیزه بیر چوخ قارانلیق مطلبلرین آیدینلاشماسیندا كؤمك ائدیر. اونون اثرلرینده كی  پسیخولوژی آنلار، دیالوق و موناقیشه‌لر ائله بیر طرزده قلمه آلینیب كی، تكجه اؤز دؤورو اوچون دئییل، بوتون زامانلاردا حیاتی دوزگون، بدیعی عكس ائتدیرمه سینه گؤره آذربایجان نثری‌نین ان یاخشی نومونه‌لریندن بیری كیمی قییمتلندیریلمه‌یه لاییقدیر. عاریف عبدالله‌زاده یازیچی‌نین 1972-جی ایلده چاپ ائدیلمیش  " سئچیلمیش اثرلری " نه یازدیغی اؤن سؤزده بیلدیریر:  " قانتمیر رئالیست یازیچیدیر. بو رئالیزمین گوجو هر شئیدن اول آذربایجان خالقی‌نین 1905-جی اینقیلابیندان سونراكی و خوصوصن سووئت دؤورو حیاتینی، معیشتینی یئنی جمعیتین بیر چوخ ایجتیماعی خوصوصیتلرینی (بلكه ده ان چوخ بلالارینی - ف.خ.) رئال، بدیعی جیزگیلرله عكس ائتدیرمه‌سینده دیر " . قانتمیرین رئالیزمینده حیاتین تصویری تنقیدی مؤوقئع، ساتیریك گولوش و یومور ایله عوضوی صورتده باغلانیر. ادیبین یارادیجیلیغیندا ساتیرا داها قوووتلی اولدوغوندان، یومور، گولوش اؤزونون ان یوكسك ایفاده سینی یالنیز بو ساتیرادا تاپیر. جیدی و آیدین كومپوزیسییا، روان و دوزلو دیل، تام پورترئتلی و بیتكین خاراكتئرلی اوبرازلار قالئرئیاسی قانتمیر یارادیجیلیغینی سجیییلندیرن خوصوصیتلردیر ". 

     قانتمیرین بدیعی یارادیجیلیغی حاقیندا تام و اطرافلی بیلگییه نایل اولماق اوچون اثرلرینی بوگونون گؤزو ایله موطالیعه ائتمك گركدیر. اوندا امین اولورسان كی، او، حقیقتن ده اوزاق‌گؤرن و مودریك بیر اینسان ایمیش. حئكایه‌لری‌نین هر بیری‌نین آیریجا مؤوضوسو، اوبرازلاری و ایشلنمه‌سی، تصویری اولماسینا باخمایاراق بوتون اثرلری‌نین بیر عومومی جهتی دیقت چكیر. او، ایجتیماعی مؤوقئعلری، معنوی خوصوصیتلری ایله عكس-جبهه‌لرده دایانان اوبرازلار قروپونو او قدر ماراقلی، بدیعی و طبیعی یارادیب كی، محض بو قروپلارین موناسیبتینده یارانان تضادلی منظره ده دؤورون جوغرافییاسی اولدوغو كیمی گؤرونور. مؤلیفین یاراتدیغی اوبرازلار اؤز داخیلی عالملرینی نیطقلری واسیطه‌سیله بیان ائدیرلر. اونون هر بیر حئكایه سینده ساتیریك تیپین خوصوصیتی هم ده اثرین ایدئیاسینی آیدینلاشدیریر. بو دا بیر حقیقتدیر كی، مؤلیفین ساتیریك حئكایه‌لرینده هم ده میرزه جلیل اوسلوبونون تاثیری حیسّ ائدیلیر. هئچ اولا بیلمزدی كی، قانتمیر  " موللا نصرالدین "  ادبی مكتبی‌نین تاثیرینی اؤز یارادیجیلیغیندا حیسّ ائتدیرمه‌یه‌یدی. ائله بو مكتبین ان قابیل نوماینده‌لریندن بیری ده محض قانتمیر ایدی. آرخیولرده اولان فوتولارا باخاندا قانتمیری عبداله شایق، حسین جاوید كیمی ادیبلرله قوشا شكلینی ده گؤرمك اولار. بو، ساده‌جه عؤمرون بیر آنی دئییل. سارالمیش كاغیذلاردان بویلانان باخیشلاردا یاخین دوستلوغون، ایدئیا بیرلیگی‌نین، عقیده همرأی‌لیگی‌نین حئكایتی بویلانیر... 

      قانتمیرین گئنیش ادبی فعالیت ایللری قیرمیزی اوردونون آذربایجاندا حیاتا كئچیردیگی ایشغالچیلیق دؤورونه تصادوف ائتدی. قورولوش دَییشدی، میلتین ضیالیلاری وطندن دیدرگین دوشدو، شاعیر و یازیچیلار، ایجتیماعی خادیملر، آچیق فیكیرلی اینسانلار حبس ائدیلدی. بئله چتین، موركب بیر زاماندا قانتمیر یارادیجیلیقدا ساتیرا یولونو توتاراق ادبی فعالیتینده بو معمّالی قاریشیقلیقدان قالیب چیخماغی باجاردی. او هم ده حساس اینسان ایدی. یومورو دا، كسرلی ساتیرانی دا یئرینده ایشلتمگی باجاریردی. اونون ایستئهزا ایله گولدویو تیپلر كیم ایدی - مئششانلار، نادانلار، فیریلداقچیلار، یئنیلیگی سئومه‌ینلر، خالقا كلك گلنلر و باشقالاری. قانتمیری بو گون ده یاشادان و سئودیرن جهت محض اونون حیات حقیقتینه صادیقلیگی اولدو. یاشادیغی دؤورون بوتون ضیدیتلرینی بدیعی واسیطه‌لرله اؤز اثرلرینده اولدوغو كیمی عكس ائتدیرمگی باجاران قانتمیر اصلینده موختلیف شتریخ و جیزگیلرله دؤورون عدالتسیزلیگینی، زامانین دییشكنلیگینی سون درجه جانلی و طبیعی یارادا بیلدی. 

     اؤتن عصرده اونا سووئت یازیچیسی كیمی ائپیتئت وورولسا دا، اصلینده قانتمیر بوتون وارلیغی ایله اؤز میلتینه باغلی، خالقینی اوركدن سئون، اونون آغریلارینا جان یاندیران، اوزلشدیگی حاقسیزلیقلاردان عذاب چكن، آما صیدق اوركله آیدین صاباحلارا اینانان، میلّی دویغو و دوشونجه‌لره صاحیب اولان اوزاق‌گؤرن، مودریك بیر شخصیت ایدی. بو گون اونودولموش بو  اونودولمازی خاطیرلاماق دا بیزیم قانتمیر یارادیجیلیغینا اولان احتیرام و محبتیمیزین ایفاده‌سیدیر. تضییقله دولو بیر زامانین اوجالیغیندا دایانماقلا اؤز سؤزونو دئمگی باجاران قانتمیر ائله اثرلره ایمضا آتدی كی، ابدی‌یاشارلیق قازانا بیلدی. چوخ یاخشی اولاردی كی، اونو گنج نسیل ده تانییاردی. قانتمیرین  " سئچیلمیش اثرلری " ای، ائلجه ده توركییه ده یازدیغی، لاكین چاپ اولونمایان حئكایه‌لری لاتین قرافیكاسی ایله نشر ائدیله‌رك اوخوجولارا چاتدیریلاردی. بو، هم ده بیزیم وطنداشلیق بورجوموزدور. 

  آذربایجان.- 2012.-1 فئورال.- س.  7. 

كؤچورن: عباس ائلچین