تورک دستانلاری

پروفئسور دوکتور، اومای گونای

کؤچورن: عباس ائلچین

     بوتون دونیا ادبییاتلاریندا اولدوغو کیمی تورک ادبییاتی‌نین دا ایلک اؤرنکلری دستانلاردیر. تورک ادبییات گله‌نگی ایچینده "دستان" تئرمینی بیردن چوخ نظم شکلی و تورو اوچون ایشلنمیش و ایشلنیلمکده‌دیر. اسکی تورک ادبییاتی نظم شکیللریندن مثنویلرین بیر بؤلومو و منظوم حیکایه‌لر، آنونیم ادبییاتدا و آشیق ادبییاتیندا قوشما ویا مانی(بایاتی) دؤردلوکلری ایله یازیلان ویا سؤیله‌نن فردی، سوسیال،تاریخی، آجیقلی ویا گولونج اولایلاری تحکییه تئکنیکی ایله چئشیدلی اوسلوبلارلا کؤچورن نظم تورونه و بو یازیدا اله آلینان کایناتین، اینسانلیغین، میلّتلرین یارادیلیشینی،گلیشیمینی، حیاتدا قالما موباریزه‌لرینی و چئشیدلی اولای و نسنه‌لرله ایلگیلی سبب آچیقلایان و باتی ادبییاتیندا "ائپوس" تئرمینی ‌ایله آنیلان اثرلرین تمامی ده تورک ادبییاتی گله‌نگی ایچینده "دستان" آدی ایله آنیلماقدادیر.

     بوتون دونیا ادبییاتلاری‌نین باشلانغیج اثرلری اولان دستانلار، چئشیدلی قونولاردا یارادیلیش حیکایه‌لری یانیندا، میلّتلرین حیاتیندا بؤیوک یانقیلار(عکس‌صدا) اویاندیرمیش بیر قهرمانین ویا تاریخ اولایی‌نین میلّت موخیّیله‌سینده اورتاق سمبول و ایفاده‌لرله زنگینلشدیریلمیش اوزون منظوم حیکایه‌لریدیر. دستانلار بوتون بیر میلّتین اورتاق موباریزه‌سینی اورتاق دگرلر، قوراللار، آنلاملار بوتونلوگو ایچینده یوروملادیغی و یاشادیلدیغی توپلومون گئچمیشینی و گله‌جگینی تمثیل ائتدیگی اوچون دونیا ادبییاتی‌نین ان اولکوجو اثرلری اولاراق قبول ائدیلیر. دستانلار هر زامان تاریخی گئرچکلری دوغرو بیچیمده نقل ائتمزلر. دستانلاردا تاریخی اولای و قهرمانلار میلّتین اورتاق بیلینج‌آلتی‌نین، ویجدانی‌نین ایستک، گؤِزلنتی،دوغرولاری و دگرلری ایله ایدال‌لاشدیریلیر، اسکی خاطیره‌لرله بیرلشدیریله‌رک تاریخی گئرچکمیش کیمی آنلادیلیر.هر میلّتین میلّی کیملیک و نیته‌لیکلری، اورتاق دونیا گؤروشو،خاطیره و گؤِلنتیلر یانیندا قوصورلاری و یانلیشلاری دا دستانلارینا یانسیر. جهانگیرلیک توتقوسو، قووّت، مینیجیلیک و ساواشچیلیق یانیندا وئردیگی سؤزده دورما،عاجیزلره و مغلوبلارا خوش‌گؤرو ایله یاناشما، یاردیمچی اولما تورک دستانلاریندا دیله گتیریلن اورتاق دگر و قبوللاردیر. تورک دستانلاری،کایناتین، اینسانین، قادینین و کیشی‌نین یارادیلیشی، تورک میلّتی‌نین دوغوشو، چئشیدلی تورک دؤولتلری‌نین قورولوش گلیشمه، چؤکوشلری، ظفر و یئنیلگیلری کیمی قونولارلا برابر بیر چوخ سبب آچیقلاییجی افسانه‌نی ده ایچینده باریندیریر. ایلک اؤرنکلری‌نین منظوم اولدوغو قبول ائدیلن تورک دستانلاریندان قیرغیز تورکلری آراسیندا یاشایان ماناس دستانی قیراغیندا بوتونویله گونوموزه گله‌بیلن اؤرنک بولونماماقدادیر. دیگر تورک دستانلاری چئشیدلی قایناقلاردا اؤزت، اپیزود، خاطیره، قیسالدیلمیش سئچمه متنلر حالیندا بولونماقدادیر.

     تورک تاریخینه آناخطلریله باخیلدیغیندا تورک حیاتی فتحلرله باشلامیش و یئنی توپراقلاری الده ائده‌رک گلیشمیشدیر. ایلک آنایورد اولان اورتا آسیا هئچ بیر زامان ترک ائدیلمه‌میشدیر. تورک خالقلاری ایلک آنایورد اولان اورتا آسیادان اعئتیبارن دونیا جوغرافیاسی اوزرینده گئنیش آلانا یاییلمیش و بوگون یئددی تورک جومهورییتینده، بیر چوخ اؤز أرک توپلولوقدا و چئشیدلی دؤولتلرین ایداره‌سینده آزینلیق حالیندا یاشاماقدادیر. تورک کولتورو ده تاریخ و جوغرافیاداکی چوخ بویوتلولوغا پارالئل اولاراق چئشیدلنمیش فرقلی سوییّه و بیریکیملرله زنگینلَشه‌رک و فرقلیله‌شه‌رک آنجاق ایلک قایناقدان گلن اورتاقلیقلارینی سوردوره‌رک گونوموزه اولاشمیشدیر. بو سببله تورک دستانلاری دا تاریخی و جوغرافی چوخ بویوتلولوغون گتیردیگی دیل و کولتور دایره‌لرینه پارالئل اولاراق چئشیدلنمیشدیر. تورک دستانلاری، آناخطلریله کولتور دایره‌لرین، کرونولوژیک و ایچینده تشکّول ائتدیکلری ویا موحافیظه ائدیلدیکلری سییاسی بیرلیکلره گؤره بئله تصنیف ائدیلمکده‌دیر:

ایلک تورک دستانلاری

1.آلتای-یاکوت

یارادیلیش دستانی

2.ساکالار دؤنمی

آ. آلپ ار تونقا دستانی

ب. شو دستانی

3. هون دؤنمی

اوغوز قاغان دستانی

4.کؤک تورک دؤنمی

آ.بوزقورد دستانی

ب.ارگنه‌قون دستانی

5.اویغور دؤنمی

آ. تؤره‌ییش دستانی

 ب.گؤچ دستانی

ایسلامییتین قبولوندان سونراکی تورک دستانلاری:

1.قاراخانلی دؤنمی

ساتوق بوغراخان دستانی

2.قازاق-قیرغیز کولتور دایره‌سی

ماناس

2.تورک-موغول کولتور دایره‌سی

چنگیز-نامه

4.تاتار-قیریم

تیمور و ائدیگه دستانلاری

5.سلجوقلو- بگلیکلر و عوثمانلی دؤنملری

آ. سئییدباتتال غازی دستانی

ب. دانیشمندغازی دستانی

ج. کور اوغلو دستانی

تورک کوزموقونیسی-یارادیلیش دستانی:

   آلتایلاردان وئربیتسکی‌نین درله‌دیگی یارادیلیش دستانی اؤزتله بئله‌دیر: یئر گؤی هئچ بیر شئی یوخکن دونیا اوچسوز بوجاقسیز سولاردان عیبارتدی. تانری اۆ‌‌لگن بو اوچسوز بوجاقسیز دونیادا دورمادان اوچوردو. گؤیلردن گلن بیر سس تانری اۆلگنه دنیزدن چیخان داشی توتماسینی سؤیله‌دی. گؤیون امری ایله اوتوراجاق یئر تاپان تانری اۆلگن آرتیق یاراتما زامانی گلدی دئیه دوشونه‌رک بئله دئدی :

بیردونیا ایسته‌ییرم، بیر سوْیلا یارادیم

بو دونیا نئجه اولسون، نه بوْیلا یارادیم

بونون چاره‌سی ندیر، نه یوْللا یارادیم

سو ایچینده یاشایان آغ آنا،سو اوزونده گؤروندو و تانری اۆلگنه بئله‌ دئدی :

یارادماق ایسته‌ییرسن اۆلگن، یارادیجی اولاراق بو قوتسال سؤزو اؤیرن :

دئ کی همیشه،" ائتدیم اولدو "باشقا بیر شی سؤیله‌مه.

هله یارادیر ایکن،"ائتدیم اولمادی" دئمه.

     آغ آنا بونلاری سؤیله‌دی و یوخ اولدو. تانری اۆلگنین قولاغیندان بو بوُیروق هئچ گئتمه‌دی . اینسانا دا بو اؤیودو ایلتمکدن بیخمادی : " دینله‌یین اَی اینسانلار، واری یوخ دئمه‌یین. وارلیغا یوخ دئییب ده ، یوخ اولوب دا گئتمه‌یینیز." تانری اۆ‌‌لگن یئره باخاراق : " یارادیلسین یئر!" گؤیه باخاراق "یارادیلسین گؤی!" بو بویروقلار وئریلینجه یئر و گؤی یارادیلمیش. تانری اۆ‌‌لگن چوخ بؤیوک اوچ بالیق یاراتمیش و دونیا بو بالیقلارین اوزرینه قونموش. بئله‌جه دونیا گزر اولمامیش بیر یئرده ثابیت اولموش. تانری اۆ‌‌لگن بالیقلارین قیمیلدادیقلاریندا دونیایا سو قاپلاماسین دئیه ماندیشیره‌یه بالیقلاری دئنتله‌مه گؤره‌وی وئرمیش. تانری اۆ‌‌لگن، دونیانی یاراتدیقدان سونرا تپه‌سی آیا گونشه دگن اتکلری دونیایا دگمه‌ین بؤیوک آلتین داغین باشینا گئچیب اوتورموش.دونیا آلتی گونده یارادیلمیشدی، یئددینجی گونده ایسه تانری اۆ‌‌لگن اویوموش قالمیشدی. اویاندیغیندا نه‌لر یاراتدیم دئیه باخدی: آیلا گونشدن باشقا دوققوز دونیا بیرر جهنّم ایله بیر ده یئر یاراتمیشدی. گونلردن بیر گون تانری اۆ‌‌لگن دنیزده اوزن بیر توپراق پارچاجیغی اوزرینده بیر پارچا گیل گؤردو" اینسان اوغلو بو اولسون، اینسانا اولسون بابا." دئدی و توپراق اوستونده‌کی گیل بیردن اینسان اولدو. تانری اۆ‌‌لگن بو ایلک اینسانا "ارلیک" آدینی وئردی و اونو قارداشی قبول ائتدی. آنجاق ارلیکین اوره‌گی قیسقانجلیق و هیرسلا دولویدو. تانری اۆ‌‌لگن کیمی گوجلو و یارادیجی اولمادیغی اوچون اؤفکه‌لندی.

     تانری اۆ‌‌لگن، سوموکلری قامیشدان، اتلری توپراقدان یئددی اینسان یاراتدی. ارلیکین یاراتدیغی دونیایا ضرر وئره‌جگینی دوشونه‌رک اینسانی قوروماق اوزره ماندیشیره آدلی بیر قهرمان یاراتدیقدان سونرا یئددی اینسانین قولاقلاریندان اوفله‌یه‌رک جان، بورونلاریندان اوفله‌یه‌رک باشلارینا عاغیل وئردی. تانری اۆ‌‌لگن اینسانلاری ایداره ائتمک اوزره مای-تئره‌یی یاراتدی و اونو اینسان اوغلونون باشینا خان ائتدی. یاکوتلاردان (ساکا) درله‌نن یارادیلیش افسانه‌لری ده آلتای یارادیلیش دستانی‌نین یاخین واریانتی نیته‌لیگینده‌دیر . 19.یوزایلده درله‌نن بو افسانه‌لرین چئشیدلی دین و کولتورلرین ائتکیلرینی داشیدیقلاری دوشونولمکده‌دیر.

آلپ ار تونقا

     ساکالار دؤنمینه عایید آلپ ار تونقا و شو اولماق اوزره ایکی دستان تثبیت ائدیلمیشدیر. آلپ ار تونقا، م.اؤ. 7. عصرده یاشامیش قهرمان و چوخ سئویلن بیر ساکا حؤکومداریدیر. آلپ ار تونقا اورتا آسیاداکی بوتون تورک بویلارینی بیرلشدیره‌رک حاکیمییتی آلتینا آلمیش داها سونرا قافقازلاری آشاراق آنادولو سورییه و میصری فتح ائتمیش و ساکا دؤولتینی قورموشدور. آلپ ار تونقانین حیاتی ساواشلارلا گئچمیشدیر. اوزون سوره موباریزه ائتدیگی ایرانلی مئدلرین حؤکمداری کیخسروون دعوتینده حیله ایله اؤلدورولموشدور. آلپ ار تونقا ایله ایرانلی مئد حؤکمدارلاری آراسینداکی بو موباریزه‌لرین خاطیره‌لری اوزون عصرلر هم تورکلر هم ایرانلیلار آراسیندا یاشادیلمیشدیر. آلپ ار تونقا، آسور قایناقلاریندا مادوُوا(Maduva)، هردوتدا مادیئس(Madyes)، ایران و ایسلام قایناقلاریندا افراسیاب آدلارییلا آنیلماقدادیر.

     اورخون یازیتلاریندا "دوققوز اوغوزلار" آراسیندا "ار تونقا" آدینا ائدیلن "یوغ" مراسیمیندن سؤز ائدیلمکده‌دیر. تورفان شهری‌نین باتیسیندا بولونان "بئزه‌گه‌لیک" معبدی‌نین دیواریندا دا آلپ ار تونقانین قانلی رسمی بولونماقدادیر. "دیوان لغات‌الترک"-ون یازاری قاشغارلی ماحمودا و " قوتادغو بیلیگ" یازاری یوسوف خاص حاجیبه گؤره "آلپ ار تونقا" ایران دستانی "شهنامه" ده‌کی بؤیوک و افسانوی توران حؤکمداری "افراسییاب"دیر. دیوان لغات ‌الترکده توران حؤکمدارلیغی‌نین مرکزی اولاراق "قاشغار" شهری گؤستریلمکده‌دیر. ایسلامییتی قبول ائتمیش اولان قاراخانلی دؤولتی حؤکمدارلاری دا اؤِزلری‌نین "افراسیاب" سولاله‌سیندن گلدیکلرینه اینانمیشلار و بونو ایفاده ائتمیشدیرلر. موغول تاریخچیسی جووئینی ده اویغور دؤولتی‌نین حؤکمدارلاری‌نین دا افراسیاب سویوندان اولدوغونو یازماقدادیر. شجره-ای تراکمه‌یه گؤره سلجوقلو سولطانلاری اؤزلرینی افراسیاب سویوندان قبول ائدردیلر. سوویئت سوسیالیست جومهورییتلر بیرلیگی‌نین داغیلماسیندان سونرا ایله‌تیشیم قورماق ایمکانی بولدوغوموز و روسلارین یاکوت آدینی وئردیگی تورک قوروب اصلینده اؤزلرینه ساکا دئدیکلرینی سؤیله‌میشدیلر. تاریخ ایچینده یوخ اولدوغونو دوشوندوگوموز ساکا تورکلری‌نین آز دا اولسا بیر بؤلومونون بوگون وارلیقلارینی قورومالاری بیر چوخ مسله‌نین یئنیدن آراشدیریلاراق دوغرولارین اورتایا چیخماسینا یاردیمچی اولابیله‌جکدیر. تاریخچی مسعودی ده م.س. 7. عصرین باشینداکی گؤی‌تورک خاقانی‌نین "افراسیاب" سویوندان اولدوغونو یازماقدادیر. بوتون بو بیلگیلردن حرکتله "تونقا آلپ" له ایلگیلی افسانه‌لرین گؤی تورکلردن اؤنجه دوغو و اورتا تییانشان آلانیندا یاشایان تورکلر آراسیندا مئیدانا گلدیگینی و بو دستانین داها سونرالاری گؤی تورک و اویغورلار آراسیندا یاشایاراق دوام ائتدیگینی گؤسترمکده‌دیر. آلپ ار تونقا دستانی‌نین متنی بو گونه اولاشامامیشدیر. بیر قیسمیندان یوخاریدا دانیشدیغیمیز قایناقلاردا بو دگرلی ساکا حؤکمداری و قهرمانی حاقّیندا بیلگیلر و بیر ده ساغو (اغیت) تثبیت ائدیلمیشدیر:

آلپ ارتونقا اؤلدو مو

دونیا یییه‌سیز قالدی می

قورخاق اؤجونو آلدیمی

ایندی اوره‌ک ییرتیلیر

فلک یارار گؤزتدی

گیزلی توزاق اوزاتدی

بگلربگینی قاپدی

قاچسا نئجه قورتولور

ارلر قورد کیمی اوُِلادیلار

هیچقیریب یاخا ییرتدیلار

آجی سسلرله باغیردیلار

آغلاماقدان گؤزلری قاپاندی

بگلر آتلارینی یوْردولار

قایغی اونلاری دوردوردو

بنیزلری اوزلری سارالدی

زعفران سورولموش کیمی اولدولار

     قوتادغو بیلیگده "آلپ ار تونقا" حاقّیندا بو بیلگی وئریلمکده‌دیر: " اگر دیقّت ائدرسن گؤرورسن کی دونیا بگلری آراسیندا ان یاخشیلاری تورک بگلریدیر. بو تورک بگلری آراسیندا آدی مشهور ایقبالی آچیق اولانی تونقا آلپ ار ایدی. او یوکسک بیلگی‌یه و چوخ فضیلتلره صاحیب ایدی. نه سئچکین، نه یوکسک، نه ایگید آدام ایدی؛ ذاتن عالمده فراستلی اینسان بو دونیایا حاکیم اولور. ایرانلیلار اونا افراسییاپ دئیرلر؛ بو افراسییاپ آخینلار حاضیرلاییب اؤلکه‌لر فتح ائتمیشدیر. دونیایا حاکیم اولماق و اونو ایداره ائتمک اوچون بیر چوخ فضیلت، عاغیل و بیلگی لازیمدیر. ایرانلیلار بونو کیتابا گئچیرمیشدیلر.کیتابدا اولماسا اونو کیم تانیردی." بوگونکو بیلگیلریمیزه گؤره آلپ ار تونقا ایله ایلگیلی ان گئنیش بیلگی ایران دستانی شهنامه‌ده تثبیت ائدیلمیشدیر. شهنامه‌نین باشلیجا قونولاریندان بیری ایران -توران ساواشلاریدیر. بو دستانا گؤره ان بؤیوک توران قهرمانی اؤنجه شهزاده سونرا حؤکمدار اولان افراسیابدیر. شهنامه‌ده‌کی آلپ ار تونقا ایله ایلگیلی بیلگیلر بئله اؤزتله‌نه بیلر:

     "توران شهزاده‌سی افراسیاب باباسی‌نین ایستگی اوزرینه ایرانا ساواش آچدی. ایکی اوردو دیهیستاندا قارشیلاشدیلار. بویو سروی، کؤکسو و قوللاری آرسلان کیمی و فیل قدر قووّتلی اولان افراسیاب، ایرانلیلاری یئندی. ایران پادیشاهی افراسیابا اسیر دوشدو. ایرانین ایلک اینتیقامینی او زامان ایرانا باغلی اولان کابیل پادیشاهی زال آلدی. زال باشاریلی اولماسینا باخمایاراق ایران شاهی‌نین اؤلدورولمه‌سینی انگلله‌یه‌ بیلمه‌دی. افراسیاب ایرانی اله گئچیرمک اوچون یئنی بیر ساواش آچدی. ایرانین یئتیشدیردیگی ان بؤیوک قهرمانلاردان زال اوغلو روستم افراسیابین اوزرینه یورودو.. افراسیاب ایله زال اوغلو روستم آراسیندا بیتمز توکنمز ساواشلار اولدو. ایران تختینده اوتوران کیکاووس، هم اوغلو سییاووشو هم ده زال اوغلو روستمی داریخدیردی. سییاووش افراسیابا سیغیندی . سییاووشون توراندا بولوندوغو سیرادا ائولندیگی تورک بگی پیرانین قیزیندان بیر اوغلو اولدو. سییاووش اوغلونا باباسی کیخسروین آدینی وئردی. افراسیاب اوزون ایللر توراندا حؤکمدارلیق ائتدی. ایرانلیلار سییاووشون اوغلو کیخسروی قاچیرارارق ایران تختینه اوتورتدولار. کیخسرو زال اوغلو روستمله ایش‌بیرلیگی ائتدی و توران اوردولارینی یئندی. کیخسرو ایله افراسیاب دفعه‌لرجه ساواشدیلار. سونوندا اوردوسوز قالان افراسیاب کیخسروین آداملاری طرفیندن اؤلدورولدو. شهنامه‌ده افراسیاب آدییلا آنیلان توران حؤکمداری آلپ ار تونقانین ایران حؤکمدارلارینا سیخ-سیخ یئنیلدیگی آنلادیلماقدادیر. آنجاق ایران توران ساواشلاریندا ایران حؤکمدارلاری سورکلی دگیشمیش 140 ایل یاشادیغی روایت ائدیلن آلپ ار تونقا ایسه ساواشا دوام ائتمیشدیر. بو دوروم افراسیابین باشاریسیز اولمادیغینی گؤستریر. گئرچک دستان متنی تاپیلدیغی تقدیرده بو دستانلا ایلگیلی داها ساغلیقلی دگرلندیرمه‌لر آپاریلابیلر گؤروشونده‌یم.

شوُ دستانی :

     شو دستانی م.اؤ. 330-327 ایللرینده‌کی اولایلارلا باغلانتیلیدیر. بو تاریخلرده ماکئدونیالی ایسکندر، ایرانی و تورکیستانی ایستیلا ائتمیشدی. بو دؤنمده ساکا حؤکمداری‌نین آدی شوُ ایدی. بو دستان تورکلرین ایسکندرله موباریزه‌لرینی و گئرییه چکیلمه‌لری آنلادیماقدادیر. دوغویا چکیلمه‌ین 22 عاییله‌نین تورکمن آدییلا آنیلمالاری ایله ایلگیلی سبب آچیقلاییجی بیر افسانه ده بو دستان ایچینده یئر آلماقدادیر.   قاشغارلی ماحمود دیوان‌لغات‌الترکده ایسکندردن ذوالقرنین اولاراق دانیشماقدادیر. دستانین تثبیت ائدیله بیلن قیسا متنی بئله اؤزتله‌نه‌بیلر: ایسکندر، تورک مملکتلرینی آلماق اوزره حرکته گئچدیگینده تورکیستاندا حؤکمدار شو آدیندا بیر گنجدی. ایسکندرین گلیب گئچیجی بیر آخین دوزنله‌دیگینه اینانیردی. بو سببله ده ایسکندرله ساواشماق یئرینه دوغویا چکیلمگی اویغون گؤرموشدو. ایسکندرین یاخینلاشدیغی خبری گلینجه اؤِزو اؤنده خالقی دا اونو ایزله‌یه‌رک دوغویا دوغرو یول آلدیلار. ییرمی ایکی عاییله یوردلارینی بوراخماق ایسته‌مه‌دیکلری اوچون دوغویا گئدنلره قاریشمادیلار. گئدن قوروبون ایزلرینی تعقیب ائده‌رک اونلارا قاریشماغا چالیشان ایکی کیشی بو 22 کیشییه راستلادی. بونلار بیربیرلری‌ ایله گؤروشوب دارتیشدیلار. 22 کیشی بو ایکی کیشییه: "ارلر ایسکندر گلیب گئچیجی بیر کیشیدیر. نئجه اولسا گلیب گئچر،او سورکلی بیر یئرده قالا بیلمز. قال آچ" دئدیلر. گؤِزله،اگلن، دور آنلامینا گلن "قالاج" بو ایکی کیشی‌نین سویوندان گلن تورک بویونون آدی اولدو. ایسکندر تورک یوردلارینا گلدیگینده بو 22 کیشینی گؤردو و تورکه بنزه‌ییر آنلامیندا " تورک مانند " دئدی. تورکمنلرین آتالاری بو 22 کیشیدیر و آدلاری دا ایسکندرین یوخاریداکی سؤزوندن قایناقلانمیشدیر. اصلینده تورکمنلر، قالاجلارلا بیرلیکده 24 بویدور آما قالاچلار اؤِلرینی آیری قبول ائدرلر. حؤکمدار شو اویغورلارین یانینا گئتدی. اویغورلار گئجه باسقینی یاپاراق ایسکندرین اؤنجولرینی پوزغونا اوغراتدیلار. سونرا ایسکندر ایله شو باریشدیلار. ایسکندر اویغور شهرلرینی یاپدیردی و گئری دؤندو. حؤکمدار شو دا بالاساغونا دؤنه‌رک بوگون شو آدییلا آنیلان شهری یاپدیردی و بورایا بیر طیلسم قویدورتدو. بوگون ده لئی‌لکلر بو شهرین قارشیسینا قدر گلیر، فقط شهری گئچیب گئده‌ بیلمزلر. بو طیلسمین ائتکیسی هله ده سورمکده‌دیر.

     بو دستانا گؤره ایسکندر تورکیستانا گلدیگینده تورکمنلرین دیشینداکی تورکلر دوغویا چکیلمیشدیلر. ایسکندر تورکیستاندا موقاویمتله قارشیلاشمامیش بو سببله ده ایلرله‌مه‌میشدیر. بؤیوک اؤلچوده چادیرلاردا یاشایان تورکلر ایسکندرین سفریندن سونرا شهرلر قورموش و یئرلشیک حیاتی گلیشدیرمیشدیلر.

هون - اوغوز دستانی :  

     اوغوز قاغان دستانی م.اؤ. 209-174 تاریخلری آراسیندا حؤکمدارلیق ائتمیش اولان هون حؤکمداری مته‌نین حیاتی اطرافیندا شکیللنمیشدیر. بوتون تورک دستانلاریندا اولدوغو کیمی بو دستانین دا ایلک شکلی گونوموزه اولاشمامیشدیر. بوگون، الیمیزده اوغوز دستانی‌نین اوچ واریانتی بولونماقدادیر. 13. ایله 16. عصرلر آراسیندا اویغور حرفلرییله یازیلمیش و ایسلامییتدن اؤنجه‌کی اینانجی یانسیدان واریانتین ایلک اؤرنگی تمثیل ائتدیگی قبول ائدیله بیلر. 14. عصر باشیندا یازیلدیغی بیلینن رشیدالدین جامع التواریخ آدلی اثرینده یئر آلان فارسجا اوغوز قاغان دستانی ایسلامی واریانتلارین ایلکینی تمثیل ائتمکده‌دیر. اوغوز قاغان دستانی‌نین اوچونجو واریانتی ایسه 17. عصرده  ابولغازی باهادیر خان طرفیندن تورکمنلر آراسینداکی سؤزلو روایتلردن و اؤنجه‌کی یازمالاردان فایدالاناراق یازیلمیشدیر.

     اوغوز قاغان دستانی‌نین ایسلامییت اؤنجه‌سی روایتی آی قاغانین اوزو گؤی،آغزی آتش، گؤزلری آلا ،ساچلاری و قاشلاری قارا پریلردن داها گوزل بیر اوغلو اولدو. بو اوشاق آناسیندان  ایلک سودو امدیکدن سونرا قونوشدو و چیگ ات ،شوربا و شراب ایسته‌دی. قیرخ گون سونرا بویودو و یورودو. آیاقلاری اؤکوز آیاغی،بئلی قورد بئلی، اوْموزلاری سمور اوْمزو، کؤکسو آیی کؤکسو کیمی ایدی. ووجودو باشدان آشاغی توکلویدو. آت سورولری گودر و اوْولاناردی. اوغوزون یاشادیغی یئرده چوخ بؤیوک بیر اورمان واردی. بو اورماندا چوخ بؤیوک و گوجلو بیر کرگدان یاشاییردی. بیر جاناوار کیمی اولان بو کرگدان آت سورولرینی و اینسانلاری یئییردی. اوغوز جسور بیر آدامدی. گونلردن بیر گون بو کرگدانی اوْولاماغا قرار وئردی. قارغی، یای، اوخ، قیلیج و قالخانینی آلدی و اورمانا گئتدی. بیر گئییک اوْولادی و اونو سؤیود دالی ایله آغاجا باغلادی و گئتدی. دان آغاریرکن گلدیگینده کرگدانین گئییگی آلمیش اولدوغونو گؤردو. داها سونرا اوغوز، اوْولادیغی بیر آیینی آلتین قوشاغی ایله آغاجا باغلادی و گئتدی. دان آغاریرکن گلدیگینده کرگدانین آیینی دا آلدیغینی گؤردو. بو سفر اؤِزو آغاجین آلتیندا گؤزله‌دی. کرگدان گلدی و باشی ایله اوغوزون قالخانینا ووردو. اوغوز قارغی ایله گرگدانی اؤلدوردو. قیلیجی ایله باشینی کسدی. کرگدانین باغیرساقلارینی یئیین آلا دوغانی دا اوخو ایله اؤلدوردو و باشینی کسدی. گونلردن بیر گون اوغوز قاغان تانرییا یالواریرکن قارانلیق باسدی. گؤیدن بیر گؤی ایشیق ائندی. گونشدن و آیدان داها پارلاقدی. بو ایشیغین ایچینده آلنیندا قوطب اولدوزو کیمی پارلاق بیر بن اولان چوخ گوزل بیر قیز دوروردو. بو قیز گولونجه گؤی تانری دا گولور، قیز آغلایینجا گؤی تانری دا آغلاییردی. اوغوز بو قیزی سئودی و بو قیزلا ائولندی. گونلر و گئجه‌لردن سونرا بو قیز اوچ اوغلان دوغدو. اوشاقلارا گون، آی و اولدوز آدلارینی وئردیلر. اوغوز اورماندا اوْوا چیخدیغی گونلردن بیرینده گؤل اورتاسیندا بیر آغاج گؤردو. آغاجین قوووغوندا گؤزو گؤیدن داها گؤی، ساچی ایرماق کیمی دالغالی، اینجی کیمی دیشلی بیر قیز اوتوروردو. یئراوزو خالقی بو قیزین گوزللیگینی گؤرسه دایانا بیلمز اؤلوروک دئیردیلر. اوغوز بو قیزی سئودی و اونونلا ائولندی. گونلردن گئجه‌لردن سونرا اوغوزون بو قیزدان دا اوچ اوغلو اولدو. بو اوشاقلارا گؤی، داغ و دنیز آدلارینی قویدولار.

     اوغوز قاغان بؤیوک بیر توی(شنلیک) وئردی. قیرخ ماسا و قیرخ سیرا دوزلتدیردی.چئشید چئشید یئمکلر،شرابلار، تادلیلار، قیمیزلار یئدیلر و ایچدیلر. تویدان سونرا بگلره و خالقا اوغوز قاغان بونلاری سؤیله‌دی:

من سیزلره قاغان اولدوم

آلاق یای ایله قالخان

نیشان اولسون بیزه بویان

بوزقورد اولسون بیزه اوُران

اوْو یئرینده یوروسون قولان

دانادنیز،داها مۆره‌ن

گونش بایراق گؤی قوریقان

     اوغوز قاغان بو تویدان سونرا دونیانین دؤرد بیر طرفینه ائلچیلرله بو مکتوبو گؤندردی:" من اویغورلارین قاغانی‌یام و یئر اوزونون دؤرد گوشه‌سی‌نین قاغانی اولماغیم گره‌کیر. سیزدن ایطاعت دیله‌رم. کیم منیم امرلریمه باش اگرسه، هدیه‌لرینی قبول ائدر و اونو دوست توتارام. کیم باش اگمزسه، غضبه گله‌رم. اونو دوشمن سایارام. اونونلا ساواشیر و یوخ ائتدیرم". یئنه او زامانلاردا ساغ یاندا بولونان آلتون قاغان، اوغوز قاغانا بیر چوخ آلتین گوموش و دگرلی داشلار هدیه ائتدی و اونا ایطاعت ائده‌رک دوستلوق قوردو. اوغوز قاغانین سول یانیندا ایسه عسکرلری و شهرلری چوخ اولان اوروم قاغان واردی. اوروم قاغان اوغوز قاغانی دینله‌مزدی. اوغوز قاغانین ایستکلرینی یئنه قبول ائتمه‌دی. اوغوز قاغان غضبه گلدی، بایراغینی آچدی و عسکرلرییله بیرلیکده اوروم قاغانا دوغرو یورودو.قیرخ گون سونرا بوز داغین اتکلرینه گلدی. چادیرینی قوردوردو و سسسیزجه اویودو. دان آغارینجا اوغوز قاغانین چادیرینا گونش کیمی بیر ایشیق گیردی.او ایشیقدان گؤی تویلو گؤی یئله‌لی بؤیوک بیر ارکک قورد چیخدی. قورد: " اَی اوغوز، سن اوروم اوزرینه یورومک ایسته‌ییرسن؛ اَی اوغوز من سنین اؤنونده یورویه‌جگم."دئدی. بونون اوزرینه اوغوز چادیرینی توپلاتدیردی و اوردوسویلا بیرلیکده قوردو ایزله‌دیلر. گؤی تویلو گؤی یئله‌لی بؤیوک ارکک قورد ایتیل مۆرَن دنیزی یاخینینداکی قارا داغین اتگینده دوردو. اوروم خانین اوردوسو ایله اوغوز قاغانین اوردوسو آراسیندا بؤیوک ساواش اولدو. اوغوز قاغان ساواشی قازاندی، اوروم خانین خانلیغینی و خالقینی آلدی.اوغوز قاغان و عسکرلری گؤی تویلو و گؤی یئله‌لی قوردو ایزله‌یه‌رک ایتیل ایرماغینا گلدیلر. اوغوز قاغانین بگلریندن اولوغ اوردو بگ ایتیل ایرماغینی گئچمک اوچون آغاجلاردان سال تیکدی و بئله‌جه قارشییا گئچدیلر. اوغوزون بو بولوش خوشونا گئتدیگی اوچون بو اولوغ اوردو بگه "قیپچاق" آدینی وئردی. گؤی تویلو گؤی یئله‌لی قوردو ایزله‌یه‌رک یئنیدن یولا دوام ائتدیلر. اوغوز قاغانین چوخ سئودیگی آلاجا آتی بوز داغا قاچدی. اوغوز قاغانین چوخ اوزولدوگونو گؤرن قهرمان بگلریندن بیری بوز داغا چیخدی و دوققوز گون سونرا آلاجا آتی تاپاراق گئری دؤندو. اوغوز قاغان آتینی و قارلارلا اؤرتونموش قهرمان بگی گؤرونجه چوخ سئویندی. آتینی گتیرن بو بگ: " سن بوراداکی بگلره باش اول. سنین آدین ابدیین قارلوق اولسون." دئدی. بیر سوره ایلرله‌دیکدن سونرا گؤی تویلو و گؤی یئله‌لی ارکک قورد دوردو. چۆرچئت یوردو آدی وئریلن بو یئرده چۆرچئتلرین قاغانی و خالقی اوغوز قاغانا بویون اگمه‌یینجه بؤیوک ساواش اولدو. اوغوز قاغان، چورچئت قاغانی یئندی و خالقینی اؤِزونه باغلادی. اوغوز قاغان، اوردوسونون اؤنونده یوروین بو گؤی تویلو گؤی یئله‌لی ارکک قوردلا هیند، تانغوت، سورییه، گونئیده بارکان کیمی بیر چوخ یئری ساواشاراق قازاندی و یوردونا قاتدی. دوشمنلری اوزولدو، دوستلاری سئویندی. بیر چوخ غنیمت و آتلا ائوینه دؤندو. گونلردن بیر گون اوغوز قاغانین تجروبه‌لی بیلگه وزیری اولوغ بگ رویاسیندا بیر آلتین یای و اوچ گوموش اوخ گؤردو. آلتین یای گون دوغوسوندان گون باتیسینا قدر اوزانیردی. اوچ گوموش اوخ دا قوزئیه دوغرو گئدیردی.اوغوز قاغان بو رویانی دینله‌یینجه یوردونو اوغوللاری آراسیندا پایلاشدیردی.

گؤک تورک دستانی

     گؤک تورکلرله ایلگیلی تثبیت ائدیلن دستانین ایکی فرقلی روایتی بولونماقدادیر. چین قایناقلاریندا تثبیت ائدیلن واریانت "بوزقورد" ،ابولغازی باهادیر خان طرفیندن تثبیت ائدیلن واریانت شجره-ای تراکمه ایسه "ارگنه‌قون" آدییلا وئریلمیشدیر.

ارگنه‌قون دستانی

     موغول ائلینده اوغوز خان سویوندان ایلخانین حؤکمدارلیغی سیراسیندا تاتارلارین حؤکمداری سئوینج خان موغول اؤلکه‌سینه ساواش آچدی. ایلخانین ایداره‌سینده‌کی اوردونو قیرغیزلار و دیگر بویلاردان دا یاردیم آلاراق یئندی. ایلخانین اؤلکه‌سینده‌کی هرکسی اؤلدوردولر. یالنیز ایلخانینن کیچیک اوغلو قییان و ائشی ایله قارداش اوغلوسو نۆکوز ایله ائشی قاچیب قورتولماغی باشاردیلار.دوشمنین، اونلاری تاپا بیلمه‌یه‌جگی بیر یئره گئتمگه قرار وئردیلر. یابانی قویونلارین یورودوگو بیر یولو ایزله‌یه‌رک یوکسک بیر داغیدا دار بیر گئچیده واردیلار. بو گئچیتدن گئچه‌رک ایچینده آخار سولار،بولاقلار، چئشیدلی بیتکیلر، چاییرلار، مئیوه آغاجلاری، چئشیدلی اوولارین بولوندوغو بیر یئره گلینجه تانرییا شوکر ائتدیلر و بورادا قالماغا قرار وئردیلر. داغین دوروغو اولان بو یئره داغ کمری آنلامیندا "ارگنه" کلمه‌سییله "دیک" آنلامینداکی "قون" کلمه‌سینی بیرلشدیره‌رک "ارگنه‌قون" آدینی وئردیلر. قییان و نۆکوزون اوغوللاری چوخالدی. دؤرد یوز ایل سونرا اؤزلری و سورولری او قدر چوخالدیلارکی ارگنه‌قونا سیغامادیلار.آتالاری‌نین بورایا گلدیگی گئچیدین یئری اونودولموشدو.ارگنه‌قونون چئوره‌سینده‌کی داغلاردا گئچید آرادیلار. بیر دمیرجی، داغین دمیر قیسمی اریتیرلرسه یول آچیلا بیله‌جگینی سؤیله‌دی. دمیرین بولوندوغو یئره بیر سیرا اودون، بیر سیرا کؤمور دوزدولر و اود یاندیردیلار. یئتمیش یئره قویدوقلاری یئتمیش کؤروکله هامی بیردن کؤروکله‌دیلر. دمیر اریدی، یوکلو بیر دوه گئچه‌جک قدر یئر آچیلدی. ایلخانین سویوندان گلن تورکلر یئنیدن گوجلنمیش اولاراق اسکی یوردلارینا دؤندولر، آتالاری‌نین اینتیقامینی آلدیلار. اگنه‌قوندان چیخدیقلاری گون اولان 21 مارتدا هر ایل بایرام ائتدیلر. بو بایرامدا بیر دمیر پارچاسینی قیزدیریرلار، دمیر قیپ قیرمیزی اولونجا اؤنجه خاقان داها سونرا بگلر دمیری اؤرسون اوستونه قویاراق دؤیرلر. بوگون هم یئنیدن اؤزگور هم ده باهار بایرامی اولاراق ایندی ده قوتلانماقدادیر.

اویغور دستانلاری

     اویغورلارا عایید تؤره‌ییش و گؤچ آدلی ایکی دستان پارچاسی تثبیت ائدیلمیشدیر. تؤره‌ییش پارچاسی چین قایناقلاریندان گؤچ ایسه هم چین هم ایران قایناقلاریندا بولونماقدادیر.

تؤره‌ییش دستانی

     اسکی هون بگلریندن بیری‌نین چوخ گوزل ایکی قیزی واردی. بو بگ قیزلاری ایله آنجاق تانریلارین ائوله‌نه‌بیله‌جگینی دوشونوردو. بو سببله اؤلکه‌سی‌نین قوزئی طرفینده یوکسک بیر قولّه تیکدیره‌رک ایکی گوزل قیزینی تانریلارلا ائولنمک اوزره بورایا یئرلشدیردی. بیر سوره سونرا قولّه‌یه گلن بیر قوردون تانری اولدوغو دوشونجه‌سییله قیزلار بو قوردلا ائولندیلر. بو ائولنمه‌دن دوغان دوققوز اوغوزلارین سسی قورد سسینه بنزردی.

کؤچ دستانی

   اویغورلارین یوردوندا "هوُلین" آدلی بیر داغ واردی. بو داغدان توُغلا و سئلئنگه آدلی ایکی ایرماق چیخاردی. بیر گئجه اوراداکی بیر آغاجین اوزرینه گؤیدن ایلاهی بیر ایشیق ائندی. ایکی ایرماق آراسیندا یاشایان خالق بونو دیقّتله ایزله‌دیلر. آغاجین گؤوده‌سینده شیشکینلیک اولوشدو، ایلاهی ایشیق دوققوز آی اون گون شیشکینلیک اوزرینده دوردو. آغاجین گؤوده‌سی یاریلدی و ایچیندن بئش اوشاق گؤروندو. بو اؤلکه‌نین خالقی بو اوشاقلاری بویوتدو. ان کیچیکلری اولان بوُغو خان بؤیویونجه حؤکمدار اولدو. اؤلکه زنگین خالق موتلو اولدو. چوخ زامان گئچدی. یوُلوغ تیگین آدلی بیر پرنس حؤکمدار اولدو. چینلیلرله چوخ ساواشدی. بو ساواشلارا سون وئرمک اوچون اوغلو قالی تیگینی بیر چین پرنسئسی‌ ایله ائولندیرمگه قرار وئردی. چینلیلر،پرنسئسه قارشیلیق حؤکمداردان تانری داغی‌نین اتگینده‌کی قوتلو داغ آدینی داشییان قایانی ایسته‌دیلر. قالی تیگین قایانی وئردی. چینلیلر قایانی گؤتورمک ایچین قایانین اطرافیندا اود یاندیردیلار، قایا قیزینجا اوزرینه سیرکه تؤکدولر. اوفاق پارچالارا آیریلان قایانی آرابالارا قویاراق چینه داشیدیلار. مملکتده‌کی بوتون قوشلار، حئیوانلار اؤز دیللرییله بو قایانین گئدیشینه آغلادیلار. بوندان یئددی گون سونرا دا قالی تیگین اؤلدو. قیتلیق و قوراقلیق اولدو . یوردلارینی بوراخاراق کؤچ ائتمک زوروندا قالدیلار.

     بورایا قدر قیساجا تانیتماغا چالیشدیغیمیز تورکلرین ایلک دؤنم ادبی اثرلری اولان یارادیلیش، آلپ ار تونقا، شو، اوغوز قاغان، ارگنه‌قون، تؤره‌ییش و کؤچ دستانلاری بوگونکو بوتون تورک جومهورییت و توپلولوقلاری‌نین اورتاق دستانلاری اولاراق قبول ائدیلمکده‌دیر. بؤیوک بیر ائحتیمال ایله 15. عصرده یازییا گئچیریلدیگی قبول ائدیلن "دده قورقوت حیکایه‌لری" نین هون-اوغوز دستان دایره‌سیندن آیریلمیش دستان پارچاسی اولدوغو گؤروشو اولدوقجا یایغیندیر. دده قورقوت حیکایه‌لری و بو حیکایه‌لرین هم آنلادیجیسی هم ده قهرمانلاریندان بیری اولان دده قورقوت بوتون تورک دونیاسیندا اورتاق اولاراق تانینان سؤزلو و یازیلی گله‌نکده یاشادیلان اؤنملی اثرلردن بیریدیر. تورکلرین 10. عصرده بؤیوک کوتله‌لر حالیندا ایسلامییتی قبول ائتمه‌لریندن و اوغوزلارین بؤیوک بیر بؤلومونون باتییا بوگونکو آنادولو توپراقلارینا گؤچمه‌لریندن سونرا گرک اورتا آسیادا گرک آنادولو،بالکانلار و اورتا دوغودا، تورکلر فرقلی سییاسی بیرلیکلر ایچینده یاشامیشلار. 10. عصردن سونرا تشکّول ائدن دستانلاردان کور اوغلو دیشینداکیلر تورک توپلولوق و قوروپلاری‌نین ایله‌تیشیملری اؤلچوسونده یایغینلاشمیشدیر. کور اوغلو دستانی 16. عصرده آنادولودا تشکّول ائتمیش و همن همن بوتون تورک دونیاسی طرفیندن منیمسنمیش و چئشیدله‌نه‌رک یاشاتیلماقدادیر.

     ایسلامییتین قبولوندن سونراکی تورک دستانلاری قاراخانلی حؤکمداری ساتوق بوغرا خان 10. عصرده ایسلامییتی رسمن دؤولت دینی اولاراق قبول ائتمیشدیر. ایسلامییتتن سونرا ایلک تشکّول ائدن دستان دا بو حؤکمدارین ایسلامییتی قبول و یایماق اوچون ائتدیگی موباریزه‌لرین افسانه‌لرله زنگینلشدیریله‌رک آنلاتیمییلا دوغموشدور. بو دستانین بیر الیازماسیندا بولونان متنی قیساجا بئله اؤزتله‌نه‌ بیلر :

ساتوق بوغرا خان دستانی

     حضرت محمد(ص) قانادلی آتی بوُراکین بئلینده گؤیلره یوکسلدیگی "مئعراج گئجه‌سینده" گؤی قاتلاریندا اؤزوندن اؤنجه‌کی پئیغمبرلری گؤرور. بونلار آراسیندا بیرینی تانییا بیلمه‌ییب جبرائیلدن بونون کیم اولدوغونو سوروشار.

جبرائیل :

" بو پئیغمبر دئییلدیر. بو سیزین اؤلومونوزدن اوچ عصر سونرا دونیایا ائنه‌جک اولان بیر روحدور. تورکیستاندا سیزین دینینیزی یایاجاق اولان بو روح " عبدالکریم ساتوق بوغرا خان" آدینی آلاجاقدیر." حضرت محمد یئر اوزونه دؤندوکدن سونرا هرگون ایسلامییتی تورک اؤلکه‌سینه یایاجاق اولان بو اینسان اوچون دوعا ائتدی. حضرت محمدین آرخاداشلاری دا بو روحو گؤرمک ایسته‌دیلر. حضرت محمد دوعا ائتدی. باشلاریندا تورک باشلیقلاری بولونان سیلاحلی، قیرخ آتلی گؤروندو. ساتوق بوغرا خان و آرخاداشلاری سلام وئریب اوزاقلاشدیلار. بو اولایدان اوچ عصر سونرا ساتوق بوغرا خان، قاشغار سولطانی‌نین اوغلو اولاراق دونیایا گلدی. ساتوق بوغرا خانین دوغدوغو گون یئر سارسیلمیش، مؤوسوم قیش اولدوغو حالدا باخچالار،چاییرلار چیچکلرله اؤرتولموشدو. فالچیلار بو اوشاغین بؤیویونجه موسلمان اولاجاغینی سؤیله‌یه‌رک اؤلدورولمه‌سینی ایسترلر. ساتوق بوغرا خانی، آنا‌سی : " موسلمان اولدوغو زامان اؤلدورورسونوز." دئیه‌رک اؤلومدن قورتاریر.

     ساتوق بوغرا خان 12 یاشیندا آرخاداشلارییلا بیرلیکده اوْوا چیخماغا باشلار. اوْودا اولدوقلاری گونلردن بیرینده قاچان بیر دوْوشانین آرخاسیندان سورعتله قوشارکن آرخاداشلاریندان اوزاقلاشیر. قاچان دووشان دورور و بیر قوجا اینسان گؤرونومو قازانیر.ساتوق بوغرا خانین سونرادان خیزیر اولدوغونو آنلادیغی بو یاشلی کیشی اونا موسلمان اولماسینی اؤیودله‌یر و ایسلامییتی آنلادیر. ساتوق بوغرا، قاشغار حؤکمداری اولان عمی‌سیندن ایسلامییتی قبول ائتمه‌سینی ایستر. قاشغار خانی، موسلمان اولمایاجاغینی سؤیلر. ساتوق بوغرا خانین ایشارتییله یئر یاریلیر و حؤکمدار توپراغا گؤمولور. ساتوق بوغرا خان حؤکمدار اولور و بوتون تورک اؤلکه‌لری اونون ایداره‌سینده ایسلامییتی قبول ائدرلر. ساتوق بوغرا خان، عؤمرونو موسلمانلیغی یایماق اوچون موباریزه ایله گئچیرمیشدیر. منکیبه‌لره گؤره ساتوق بوغرا خانین دوشمنه اوزادیلدیغیندا قیرخ آددیم اوزانان بیر قیلیجی وارمیش و ساواشیرکن اطرافینا اودلار ساچیرمیش. 96 یاشیندا تانریدان دعوت آلمیش بو سببله قاشغارا دؤنموش و خسته‌له‌نه‌رک بورادا اؤلموشدور.

ماناس دستانی

     قیرغیز تورکلری آراسیندا دوغان ماناس دستانی قازاق-قیرغیز تورک کولتور دایره‌سی ایچینده بوگون ده بوتون جانلیلیغی ایله یاشاماقدادیر. بو دستانین 11 ایله 12. عصرلرده میدانا گلدیگی دوشونولمکده‌دیر. دستانین قهرمانی ماناس دا، اوغوز قاغان دستانی‌نین ایسلامی روایتینده‌کی و ساتوق بوغرا خان کیمی ایسلامییتی یایماق اوچون موباریزه ائدن بیر قهرماندیر. بئله اولماقلا برابر ماناس دستانیندا ایسلامییت اؤنجه‌سی تورک کولتور،اینانج و قبوللری‌نین تمامینی گؤرمک مومکوندور. بازی واریانتلاری 400000 میصراع اولان ماناس دستانی تورک-بوزقیر مدنییتی‌نین قازاق -قیرغیز دایره‌سی‌نین کولتور بلگه‌سلی‌ نیته‌لیگینده‌دیر.

چنگیز-نامه

     اورتااسیادا یاشایان تورک بویلاری آراسیندا 13. عصرده دوغوب گلیشمیشدیر. چنگیزنامه موغول حؤکمداری چنگیزین حیاتی، کیشیلیگی و فتحلری ایله ایلگیلی اولاراق چنگیزین اوغوللاری طرفیندن ایداره ائدیلن تورکلر طرفیندن مئیدانا گتیریلمیشدیر. اورتا آسیادا یاشایان تورکلر اؤزللیکله ده باشقورد، قازاق و قیرغیز تورکلری، چنگیز دستانینی چوخ سئوه‌رک گونوموزه قدر یاشاتمیشدیلار. چنگیز-نامه‌ده، چنگیز بیر تورک قهرمانی اولاراق قبول ائدیلمکده و حیکایه تورک تاریخی کیمی آنلاتیلماقدادیر. چنگیز، اویغور تؤره‌ییش دستانی‌نین قهرمانلاری کیمی گون ایشیغی ایله قورد-تانری‌نین اوشاغی اولاراق دوغار. چنگیز-نامه، موغول خانلاری‌نین دستانی تاریخی اولاراق قبول ائدیلدیگیندن تاریخ آراشدیریجیلاری‌نین دا دیقّتینی چکمیشدیر. 17. عصرده اورتا آسیا تورکجه‌سی‌نین دگرلی یازاری ابولغازی باهادیر خان، "شجره-ای تراکمه" آدلی اثرینده "چنگیز-نامه"نین 17 واریانتینی تثبیت ائتدیگینی سؤیله‌مکده‌دیر. بو بیلگی، بو دستانین، اورتا آسیاداکی تورکلر آراسینداکی یایغینلیغینی گؤسترمکده‌دیر. اورتا آسیا تورکلری، چنگیزی ایسلام قهرمانی اولاراق دا گؤرموشلر و اونا قوتساللیق عطف ائتمیشدیلر. باتیداکی تورکلر طرفیندن ایسه چنگیز هئچ سئویلمه‌میشدیر. عرب تاریخچیلری‌نین، بو حؤکمداری ایسلام دوشمنی اولاراق گؤسترمه‌لری و تاریخی اولایلار اونون سئویلمه‌مه‌سینده ائتکیلی اولموشدور. موغوللارین آنادولویا سالدیرغان بیچیمده گلیب اورتالیغی یاخیب ییخمالاری، باغدادین اؤنجه هولاقو داها سونرا تیمور طرفیندن یاخیلیب ییخیلماسی، تیمورین ییلدیریم بیازیدلا سببسیز ساواشی کیمی تاریخی گئرچکلر، چنگیزین ده دیگر موغوللار کیمی سئویلمه‌مه‌سینه سبب اولموشدور. چنگیز-نامه باتیدا یاشایان تورکلرین حافیظه و کؤنوللرینده یئر آلمامیشدیر. "چنگیز-نامه"نین اورتا آسیا تورکلری آراسیندا بیر دیگر آدی دا " داستان-ای نسل-ای چنگیز خان"دیر.

ائدیگه

     بو دستاندا 13. عصرده خزر دنیزی قیییسیندا قورولان آلتین اوردو خانلیغی‌نین 15. عصرده تیمورلولار طرفیندن ییخیلیشی آنلادیلماقدادیر. دستانین آدی، آلتین اوردو خانی و بو دستانین قهرمانی ائدیگه میرزا باهادیرا عطفن وئریلمیشدیر. ائدیگه میرزا باهادیرین دؤولتینی آیاقدا توتابیلمک اوچون اتئدیگی بؤیوک موباریزه‌لر، اؤلوموندن سونرا 15. عصرده دستان حالینا گتیریلمیشدیر. 1820ایلیندن إعتیبارن یازییا گئچیریلن ائدیگه دستانی‌نین قازاق-قیرغیز، قیریم، نوقای، تورکمن، قارا قالپاق، باشقورد اولماق اوزره آلتی روایتی تثبیت ائدیلمیشدیر چئشیدلی تورک قوروبلار آراسیندا آلپ ار تونقا و اوغوز قاغان کیمی ایلک تورک دستانلاری‌نین ایزلرینی داشییان تورک قهرمانلیق دونیا گؤروشونو تمثیل ائدن بورادا بحثی گئچنلر قدر یایغینلاشمامیش اورتاق ادبییات گله‌نگی ایچینده یئر آلمامیش بیر چوخ باشقا دستان اؤرنگی بولونماقدادیر. عوثمانلی ساحه‌سینده دستاندان حیکایه‌یه گئچیشده آرا تورلر اولاراق دا نیته‌لندیریلن چوخ تانینمیش و بیر چوخ تورک توپلولوقلارینجا دا بیلینن کور اوغلو اؤرنگی یانیندا داها سینیرلی آلانلاردا تثبیت ائدیلن دانیشمندنامه،باتتالنامه کیمی ایلگی چکیجی اؤرنکلر ده بولونماقدادیر.

باتتال-نامه

     بو دستانین قهرمانی تورکلر آراسیندا باتتال غازی آدییلا منیمسنمیش بیر عرب ساواشچیسیدیر. اصل دستان، 8. عصرده، اوْمویلرین خیریستییانلارلا ائتدیکلری ساواشلاردا بؤیوک قهرمانلیقلار گؤسترمیش عبدالله آدلی بیر کیشییله ایلگیلی اولاراق دوغموشدور. باتتال عربجه قهرمان دئمکدیر، باتتال غازی، عرب قهرمانینا وئریلن عونوانلاردیر. تورکلرین موسلمان اولمالاریندان سونرا باتتال غازی دستان تیپی تورکلشدیریلمیش اؤنجه‌کی دستان اپیزودلارییلا زنگینلشدیریلمیش و آنلاتیم گله‌نگی ایچینه آلینمیشدیر. 12 و 13عصرلرده باتتال-نامه آدی ایله و نثر بیچیمی یازییا گئچیریلمیشدیر. حیکایه‌چی آشیقلارین رپرتوارلاریندا دا یئر آلمیشدیر.سئیید باتتال آدییلا دا آنیلان بو قهرمان هم چوخ بیلگیلی، چوخ دیندار و جؤمرددیر. موسلمانلیغی یایماق اوچون ائتدیگی موباریزه‌لرده اینسانلارین یانیندا بۆیوجو، جادو و دئو کیمی اولاغان‌اوستو گوجلرله ده ساواشیر. " آشکار دئوزاده" آدلی آتی دا اؤزو کیمی قهرماندیر. عرب، فارس و تورکلرین 10-20. عصرلر آراسیندا اولوشدوردوقلاری اورتاق ایسلام کولتور دایره‌سی‌نین اورونلریندن بیری اولماقلا برابر اورتا آسیادا یاشایان تورک قوروپلار آراسینا دا یاییلاراق تورک قبول و دگرلرییله قایناشمیشدیر.

دانیشمندنامه

     آنادولونون فتحینی و بو موباریزه‌نین قهرمانلارینی آنلادان، 11. عصرده سؤزلو اولاراق شکیللنن 13. عصرده یازییا گئچیریلن ایسلامی تورک دستانلارینداندیر. دانیشمندنامه‌ده حیکایه ائدیلن اولایلارین تاریخی گئرچکلره اویغونلوغو، قهرمانلاری‌نین یاشامیش تورک بگلری اولمالاریندان، آنادولو جوغرافیاسی‌نین گئرچک آدلارییلا آنیلماسیندان دولایی اوزون سوره تاریخ کیتابی اولاراق نیته‌لندیریلمیشدیر. کور اوغلو متنی دستان آدییلا آنیلماقلا و بعضی دستانی نیته‌لیکلره ده صاحیب اولماقلا بیرلیکده 20. عصرده آنادولودان درله‌نن اؤرنکلری داها چوخ خالق حیکایه‌سی گله‌نگینه یاخیندیر. آنادولودا حیکایچی آشیقلار طرفیندن 24 قول حالیندا آنلادیلان حیکایه‌سی‌نین اؤزتی قیساجا بئله‌دیر :

کور اوغلو دستانی

بولو بگی، گووندیگی مئهترلریندن بیری اولان یوسوفا : " چوخ هونرلی و دگرلی بیر آت تاپ ." امرینی وئریر. مئهتر یوسوف، اوزون سوره بولو بگی‌نین ایستگینه اویغون بیر آت آرار. بؤیودوکلرینده ایسته‌نن نیته‌لیکلره صاحیب اولاجاغینا ایناندیغی ایکی دای تاپیر و بونلاری ساتین آلیر. بولو بگی بو ضعیف دایلاری گؤرونجه چوخ قیزار و مئهتر یوسوفون گؤزلرینه میل چکیلمه‌سینی امر ائدر. گؤزلری کور ائدیلن و ایشیندن قووولان یوسوف، سیسقا دایلارلا بیرلیکده ائوینه دؤنر. اوغلو روشن عالی‌یا وئردیگی تعلیماتلارلا دایلاری بؤیودور. باباسی کور اولدوغو اوچون کور اوغلو تاخما آدییلا آنیلان روشن عالی، باباسی‌نین ایستگینه گؤره آتلاری یئتیشدیریر. دایلاردان بیری اولاغان اوستو بیر آت حالینا گلیر و قیرآت آدی وئریلیر. قیرآت دا دستان قهرمانی کور اوغلو قدر اونله‌نیر. مئهتر یوسوف، بولو بگیندن اینتیقام آلماق اوچون گؤزلرینی آچاجاق و اونو گوجلو قیلاجاق اوچ سئحرلی کؤپوگو ایچمک اوزره اوغلو ایله بیرلیکده بولاغا گئدر. آنجاق، کور اوغلو باباسینا گتیرمه‌سی گره‌کن بو کؤپوکلری اؤِزو ایچر، ایگیدلیک، شاعیرلیک و سونسوز گوج قازانیر. باباسی قدرینه ریضا گؤستریر آنجاق اوغلونا موطلقا اینتیقامینی آلماسینی سؤیلر. کور اوغلو چاملی‌بئله یئرلشیر، چئوره‌سینه ایگیدلر توپلار و باباسی‌نین اینتیقامینی آلیر. حیاتینی یوخسول و چاره‌سیزلره یاردیم ائده‌رک گئچیریر. خالق اینانجینا گؤره سیلاح ایجاد ائدیلینجه مردلیک پوزولدو دئمیش قیرخلارا قاریشمیشدیر. چئشیدلی دؤنملره و فرقلی سییاسی بیرلیکلر صاحیب تورک قوروبلاری آراسیندا تثبیت ائدیلن تورک دستانلاری‌نین قیساجا تانیتیمی و اؤزتی بو قدردیر. بو دستان متنلری اینجه‌لندیگینده هامیسیندا ایلک تورک دستانی اوغوز قاغان دستانی‌نین ایزلری بولوندوغو گؤرولور. بو دستان پارچالاری تورک دونیاسی‌نین اورتاق تاریخی دؤنم خاطیره‌لرینی عکس ائتدیرن ایلک ادبی اورونلر اولاراق دا اؤنم و دگر داشیرلار. بیر گون بو پارچالاردان حرکتله فین دستانی کالاوالا کیمی دگرلی موکمّل بیر تورک دستانینی یازیلا بیلیرسه چئشیدلی قایناقلاردا داغینیق اولاراق بولونان مالزمه داها آنلاملی حالا گله بیلر  قناعتینده‌یم.

قایناقلار

1.بانارلی نیهات سامی،ر‌سیملی تورک ا‌دبییاتی تاریخی،ایستانبول1971.

2. Bang  W. - R.R.  Arat,  Die  Legende  von  Oghuz-Kaghan,  Berlin  ı932.. تورکجه چئویریسی، اوغوز قاغان دستانی، ایستانبول 1936.

3.ابولغازی باهادیر هان،شجره-ایتراکیمه،فوتوکوپی،ایستانبول1937.

4.گؤک یای اورهان شایق، " هان-نامه"نجاتی لوگال آرماغانی، آنکارا. 1968

5.اینان عبدولقادیر،تاریخده و بوگون شامانیزم،انکارا 1945.

6.کؤپرولو‌‌مهمت‌فواد، تورک ا‌دبییاتی تاریخی، ایستانبول. 1928. ایکینجی باسقی ایستانبول.1982

7. موغوللارین گیزلی تاریخی،چئویرن آحمت تمیر،انکارا 1948.

8.اورکون أ.ن.، اوغوزلارا دایر، آنکارا 1935.

9.اؤگل بهاالدین، "اویغورلارین منشأ افسانه‌سی"، ا.او. دیل و تاریخ جوغرافیا فاکولته‌سی درگیسی،آنکارا 1947.

10. اؤگل بهاالدین، تورک کولتور تاریخی،انکارا1962.

11. تورک میتولوژیسی، آنکارا 1971.

12. سومر فاروق، اوغوزلار ،انکارا 1967.

13. توغان ذکی و‌لیدی، عومومی تورک تاریخینه گیریش، ایستانبول 1946.