Däde Gorkut (Türkmençe)

    Resul aley-hıssalam zamanına yakın Bayat boyundan Gorkut ata diyerler bir är gopdı. Oguzuñ baş kişisi, bilicisidi. Näme diyse bolardı.
Gayıpdan dürli habar söylärdi. Hak Tagala onuñ köñlüne ılham bererdi.
Gorkut ata:
− Ahır zamanda hanlık yene, Gayı halkına övrüler, ahır zaman bolup, kıyamat gopyança Kimse ellerinden almaz. Bu diydigi Osmanlı neslidir, işde sürüp gidyärler- diydi, muña meñzär niçe sözler söyledi.
Gorkut ata Oguz halkınıñ müşgilini çözerdi, herne iş bolsa, Gorkut ata aytman
edmezdiler, herne buyursa, ederdiler. Sözüni tutup, tamam ederdiler.
Gorkut ata şeyle söylemiş:
− Tañrı-Tañrı diymeyinçe, işler oñmaz.
Kadır Tañrı bermeyinçe, är bayımaz.
Başda yazılmasa, gul başına kaza gelmez.
Acal vada ermeyinçe, kimse ölmez.
Ölen adam direlmez, çıkan can geri gelmez.
Bir yigidiñ gara dag yumrucınça malı bolsa,
Yıgar, düyrer, talap eylär,
Nesibinden artıgını iye bilmez.
Ulaşıban suvlar daşsa, deñiz dolmaz.
Tekepbirlik eyeleyeni Tañrı söymez.
Köñlüni yuca tutan ärde dövlet bolmaz.
Yad oglı saklamak bile ogul bolmaz,
Boy alanda gider, gördüm diymez.
Külden depe bolmaz.
Gara eşek başına uyan ursañ, gatır bolmaz.
Çora dōn geydirseñ, hatın bolmaz.
Yapa-yapa garlar yagsa, yaza galmaz.
Yapagılı gökçe çemen güyze galmaz.
Esgi pamık biyz bolmaz,
Garrı duşman dost bolmaz.
Garagoça gıymayınça, yol alınmaz.
Gara polat uvz gılıcı çalmayınça, gırım dönmez.
Är malına gıymayınça, adı çıkmaz.
Gıyz eneden görmeyençe, övüt almaz.
Ogul atadan görmeyinçe, supra çekmez.
Ogul atanıñ yetidir, iki gözüniñ biridir.
Dövletli ogul gopsa, ocagınıñ közüdir.
Ogul dagı neylesin, ata ölüp mal galmasa.
Ata malından ne peyda, başda dövlet bolmasa.
Dövletsiz şerinden alla saklasın, hanım, sizi!
Däde Gorkut yene şeyle söylemiş:
− Sarp yörerken, Gazılık ata,
Namart yigit müne bilmez, müninçe münmese yeg.
Çalıp keser uvz gılıcı,
Muhannesler çalınça, çalmasa yeg.
Çalabılen yigide ok bilen gılıçdan, bir çomak yeg.
Gonagı gelmeyen gara öyler yıkılsa yeg.
At iymeyen acı otlar bitmese yeg.
Adam içmez acı suvlar, sızıynça, sızmasa yeg.
Ata adını yöretmeyen hoyrat ogul,
Ata bilinden ininçe, inmese yeg,
Ene rehmine düşünçe, dogmasa yeg.
Ata adını yöredende, dövletli ogul yeg.
Yalan söz bu dünyäde bolıynça, bolmasa yeg.
Gerçekleriñ üç otuz ōn yaşını dōldursa yeg
Üç otuz, ōn yaşıñ-da dōlsun!
Hak size yaman getirmesin!
Dövletiñiz payende bolsun, hanım hey!
Däde Gorkut söylemiş, hanıñ, göreyli näme söylemmiş:
− Gidilen yeriñ otlaglarını keyik biler.
Giñez yerler çemenlerini gulan biler.
Ayrı-ayrı yollar ıyzını düye biler.
Yedi derya koklarını tilki biler.
Tüyn bile kerven geçdigini torgay biler.
Ogul kimden boldugını ene biler.
Äriñ agırını, yeñilini at biler.
Agır yükler zähmetini gatır biler.
Niyräñ sızlasa, çigin biler.
Gafıl başıñ agırısını, beyni biler.
Golça gopuz göterip, ilden-ile,
Begden-bege ozan gezer.
Är comardını, är näkesini ozan biler.
Iliñizde çalıp aydan ozan bolsun.
Azıp gelen kazanı Tañrı sovsun, hanım, hey!
Däde Gorkut yene söylemiş, göreli, hanım ne söylemiş:
Agız açıp över bolsam,
Üstümizde Tañrı görkli.
Tañrı dōstı, din serveri, Muhammet görkli.
Muhammediñ sag yanında namaz kılan
Äbubeker sıddıyk görkli.
Ahırkı otuz paranıñ başıdır, ”ämm عم ” görkli.
Hıccısı bilen düz okalsa, ”yasıyn” görkli.
Gılıç çaldı, din açdı,
Şahı merdan Alı görkli.
Alınıñ ogulları, pigamberiñ agtıkları
Kerbela yasısında, Yezidler elinde,
Şehit bolan Hesen bilen Huseyin,
Iki gardaş görkli.
Yazılıp-düzlüp, gökden iyndi,
Tañrı älemi Gurhan görkli.
Ol Gurhanı yazdı-düzdi,
Olamalar övrenyänçä köydi-bişdi,
Alımlar serveri Osman ibin Äffan görkli.
Alçak yerde yapılıpdır,
Tañrı öyi Mekge görkli.
Ol Mekgä-ye sag barsa, esen gelse,
Sıdkı bütin hacı görkli.
Anna güni okalyan ”hutba” görkli.
Gulak berip diñlenende ”ımmat” görkli.
Minarada yañlananda, ”fakıh” görkli.
Dıyzını basıp oturanda, halal görkli.
Dolumından agarsa, baba görkli.
Ak süydni doya emdirse, ene görkli.
Yanaşıp yōla girende, gara bugra görkli.
Söygüli gardaş görkli.
Yañal ala öy yanında dikilse gerdek görkli.
Uaıynca tanapı, ogul görkli.
Kimsä meñzemedi, cümle älemi yaradan,
Alla, Tañrı görkli.
Ol övdügim yuca Tañrı dōst boluban, meded ersin,
hanım hey!
Ozan aydar:
− Hatınlar dört dürlüdir:
Birisi öyüñ diyregidir.
Birisi solduran soydur.
Birisi dolduran topdur.
Birisi niçe söyleseñ, bayakıdır.
Öyüñ diyregi bolan hatın, yasıdan-yabandan öye bir gonak gelse, äri öyde
bolmasa, ol onı iydirer-içirer, agırlar, sıylar, gönderer. Ol Ayşa-Patma
soyudır. Hanım, onuñ bäbekleri bitsin! Ocagıña bular kibi hatın gelsin!
Geldik, soyı solduran hatına.
Dañdan yerinden ör turar. Elini-yüzüni yumazdan, dokuz bazlamaç bilen bir
çanak yogurt öñüne alar. Doyunça dıka-basa iyer. Elini bövrüne urar-da:
− Bu öy guvrısın, äre baralımdan bäri garnım doymadı, yüzüm gülmedi.
Ayagım başmak, yüzüm yaşmak görmedi, vah, bu ölüp, başga birine barsadım,
näme bolardı. Çakımdan-da yagşı uyar bolsadı− diyer.
Onuñ kibi hatınıñ bäbekleri bitmesin! Ocagıña bular kibi arvat gelmesin
hanım!
Geldik, ol ki dōluduran topdur:
Ertir yerinden turar. Elin-yüzün yumazdan, ōbanıñ ol ucından bu ucuna, bu
ucundan ol ucuna ılgar, gıykular. Öyläne çenli gezer. Öyleden soñra öyüne
geler, görse ogrı köpekdir, tana öyüni biyr-birine gatıp-garandır. Öyi tovuk
ketegine, sıgır yatagına dönendir.
Goñşularını çagırar:
− Ayu! Züleyha! Zübeyde! Aynamelek! Gutlımelek! Ölmäge, yitmäge
gitmändim. Yatcak yerim yene bu yumurlan yerdir. Öyüme bir baksadıñız näme
bolardı. ”Goñşı hakı Tañrı hakı”−diyip söylär. Munuñ yalınıñ, hanım,
bäbekleri bitmesin! Ocagıña beyle arvat gelmesin!
Geldik, ol kim niçe söylärsiñ, bayakıdır:
−Öyüne yasıdan-yabandan bir gonak gelse, är adam öyde bolsa, oña:
− Tur, ekmek getir, iyeli, bu-da iysin. Çöregiñ saklamalı däl, iymelidir!– diyse
Ayalı:
−Neyläyin, bu yıkılmışda uvn yōk, elek yōk. Düye degirmenden
gelmedi−diyr.
−Ne gelerde, meniñ suprama gelsin− diyip, elini sırtına urar, yanın eñer,
sagrısını ärine dönderer. Müñ söylärsiñ, birini goymaz, äriniñ sözüni gulagına
goymaz.
Ol Nuh pigamberiñ eşeginiñ aslındndır. Ondan dagı, sizi, hanım, Alla
saklasın! Ocagıñıza beyle hatın gelmesin.
 

 DERSE HAN OGLI BUGAÇ HAN BOYI

Hanım hey!
Bir gün Kamgan oglı han Bayandır yerinden turyar. Ala meydanda çadırını
dikdiryär. Müñ yerde yüpek halı düşedyär.
Hanlar hanı Bayandır yılda bir gezek toy edip, oguz beglerini gonaklardı.
Yene toy edip, atdan aygır, düyeden bugra, goyundan goç gırdıryar. Bir yere
ak otag, bir yere gızıl otag, bir yere gara otag gurduryar. Oglı bolanı ak, gıyzı
bolanı gızıl, balası bolmadıgı gara otaga gondurıñ, altına gara keçe düşäñ,
gara goyun yahnasından öñüne getiriñ, ise isin, imese tusun gitsin, onı Tañrı
gargapdır, biz dagı gargarıs, belli bilsin− diyyär.
Oguz begleri yıgnanşıp başlayar.
Meger Derse han diyerlerdi, bir begiñ oglı-gıyzı yakdı. Öz-özi bilen:
−Salkın-salkın dañ yelleri ösende,
Sakgallı bozaç torgay sayranda,
Sakgalı uzıyn tat äri yañlanda,
Bedev atlar eyesin görüp hokaranda,
Aklı-garalı saçılan çagda,
Gövsi gözel gaba daglara gün degende,
Beg yigitler, çalasınlar bir-birine goyulan çagda.
Ala dañdan Derse han galkıban, yerinden ör turup, gırk yigidini yanıa alıp,
Bayandır hanıñ toyna geldi. Bayandır hanıñ yigitleri Derse hanı garşıladı.
Getirip gara otaga gondurdı. Gara keçe astına düşediler. Gara goyun
yahnasından öñüne getirdiler.
−Bayandır handan buyruk beyledir, hanım!− diydiler.
Derse:
− Bayandır han meniñ ne egsikligimi gördi? Gılıcımdan gördümi,
supramdan gördümi? Menden aşak kişileri ak otaga, gızıl otaga gondurdı. Gara
otaga gondurar yalı meniñ yazıgım näme?− diydi.
Aytdılar:
− Hanım, bu gün Bayandır handan buyruk şeyle: oglı-gıyzı bolmayanı
Tañrı gargapdır, biz dagı gargarıs−diymişdir −diydiler.
Derse han yerinden ör turyar:
−Galkıbanı, yigitlerim, yeriñizden ör turuñ! Bu garalık ya mendendir, ya-da
hatındandır− diydi.
Derse han öyüne gelip hatınını çagırıp:
− Bäri gelgil, başımıñ bagtı, öyüm tagtı!
Öyden çıkıp yöräñnde, selvı boylıym!
Topugına sarmaşanda, gara saçlıym!
Gurgulı yaya meñzär, çatma gaşlıym!
Goşa badam sıgmayan dar agızlıym!
Güyz almasına meñzär, al yañklıym!
Hatınım, diregim, düvlegim!
Göryäñmi, näler bolmuş! Galkıbanı han Bayandır yerinden turmuş. Bir yere
ak otag, bir yere gızıl otag, bir yere gara otag dikdirmiş.
− Ogulı bolanı ak otaga, gıyzı bolanı gızıl otaga, oglı-gıyzı bolmayanı
gara otaga gondurıñ, astına gara keçe düşäñ. Gara goyun yahnasından öñüne
getiriñ, ise, isiñ, imese, tursun gitsin. Oglı-gıyzı bolmayanı Tañrı gargapdır,
biz dagı gargayarıs− diymiş.
Gelip meni garşı aldılar. Gara otaga gondurdılar. Astıma gara keçe
düşediler. Gara goyun yahnasından getirdiler.
−Oglı-gıyzı bolmayanı Tañrı gargapdır, biz dagı gargayarıs, belli bilsin−
diydiler.
Tañrı bize bir yetmen ogul bermedi, yazık sendenmidir, yogsa menden? −
diyip, söyledi. Gör bak näme söyledi:
− Han gıyzı yerimden turayınmı?
Yanıñ bile bogazıñdan tutayınmı?
Gaba ökcäm altına salayınmı?
Gara polat uvz gılıcımı elime alayınmı?
Öz gövräñden başıñı keseyinmi?
Can datlısını saña bildireyinmi?
Alaca ganıñı yer yüzüne dökeyinmi?
Han gıyzı sebäp nedir, diygil maña?
Gatı gazap ederem şimdi saña!− diydi.
Derse hanıñ hatını:
− Han, Derse han, maña gazap etme!
Incayıp, acı sözleri söyleme!
Yeriñden ör turgul!
Ala çadırıñ yer yüzüne dikdirgil!
Atdan aygır, düyeden bugra,
Goyundan goç öldürgil!
Iç-oguzıñ, Daş-oguzıñ beglerini çagırgıl!
Aç görseñ doyurgıl!
Yalancak görseñ, donatgıl!
Borçlını, bōrcundan gutargıl!
Depe gibi et yıg!
Göl gibi kımız sagdır!
Ulı toy et, dileg dile!
Belki agzı dogalıynıñ alkışı bile Tañrı bize bir yetmen ogul berer−
diydi.
Derse han hatınıñ sözi bile ulı toy tutdı, dileg diledi. Atdan aygır, düyeden
bugra, goyundan goç gırdırdı. Iç-oguz, Daş-oguz beglerini çagırdı. Aç görse
doyurdı, yalañaç görse donatdı, borçlını, bōrcundan gutardı. Depe gibi et
yıgdı, göl gibi kımız sagdırdı. El göterdiler, dileg dilediler. Bir agzı
dogalınıñ alkışı bile Tañrı bir ogul berdi.
”At ayagı kölük bolar, ozan dili çävük”. ”Igüli ulalar, gapırgalı boy alar”.
Oglan on bäş yaşına girdi. Derse han, Bayndır hanıñ ordasına gitdi.
Bayandır hanıñ bir bugası bardı. Bir dagı bugrası bardı, Ol buga gatı daşa
boynuzıñ ursa, uvn gibi üvärdi. Bir yazda, bir güyzda buga bile bugranı
söveşdirerlerdi. Bayandır han galıñ oguz begleri bilen tomaşa ederdi. Hezil
ederdi.
Yene yaz geldi, buganı saraydan çıkardılar. Üç kişi sag yanından, üç kişi sol
yanından demir zıncır bile tutdılar. Getirip meydanıñ ortasına getirdiler.
Derse hanıñ oglı üç dagı orda uşagı bilen meydanda aşık oynarlardı.
Buganı goyberdiler. Oglancıklara:
− gaçıñ− diydiler. Ol üç oglan gaçdı. Derse hanıñ oglı gaçmadı. Ak
meydanıñ ortasında bakdı durdı.
Buga dagı oglana sürdi geldi, oglanı ezmek isledi. Oglan yumrugı bilen
buganıñ alnına gıya tutup çaldı. Buga sırtın gitdi. Buga yene oglana sürdi,
oglan yene buganıñ alnına yumrugı bilen gatı urdı, oglan buganıñ alnına
yumrugını dayadı. Sürdi meydanıñ daşına çıkardı.
Bugadır oglan bir-birine dopuldılar. Ne oglan yeñdi, ne buga.
Oglan ōylandı:
− Bir tama diyreg urarlar, ol tama dayak bolar. Men munıñ alnında näme üçin
dayanık bolup durarın− diydi.
Oglan buganıñ alnından yumrugını ayırdı, yolundan sovuldı. Buga ayak
üstünde durman, yıkıldı. Agdarıldı. Oglan pıçagını aldı, buganıñ başını
kesdi.
Oguz begler gelip, oglanıñ üstüne yıgnandılar, geñ galıp:
− Dädem Gorkut gelsin, bu oglana at goysun, alıp atasına barsın. Atasından
oglana beglik islesin, tagt alıp bersin −diydiler.
Çagırdılar, Dädem Gorkut geldi. Oglanı alıp atasına bardı. Däde Gorkut
oglanıñ atasına yüzlenip:
− Ey, Derse han!
Oglana beglik bergil!
Tagt bergil− erdemlidir.
Boynı uzıyn bedev at bergil!
Müner bolsun− hünärlidir.
Agıldan tümen goyun bergil, bu oglana!
Çiyşlik bolsun− erdemlidir.
Gaytabandan gızıl düye bergil, bu oglana!
Yüklet bolsun− hünärlidir.
Altın başlı ban öy bergil, bu oglana!
Kölge bolsun− erdemlidir.
Çigin guşlı don bergil, bu oglana!
Geyer bolsun− hünärlidir.
Bu oglan Bayandır hanıñ ak meydanında ceñ etdi. Bir buga öldürdi. Ogluñ
adı Bugaç bolsun. Adını men berdim, yaşını Tañrı bersin!− diydi.
Derse han oglana beglik berdi, tagt berdi. Oglan tagta çıkdı. Atası gırk
yigidini unutdı.
Ol gırk yigit gısganıp başladılar, bir-birine:
− Geliñ, oglanı atasına yamanlaylıñ, munı öldürsin, yene biziñ sıylagımız
artsın− diydiler.
Gırk yigidiñ yarısı Derse hanıñ yanına barıp:
− Göryäñmi, Derse han, näler boldı? Yarımasın, yarçımasın, ogluñ kör
gopdı, ärçil boldı. Kırk yigidini yanına aldı. Galıñ oguzuñ üstüne yöriş etdi.
Nirede gözel görse, çekip aldı. Ak sakgallı goca sökdi. Ak bürçekli enäni itdi.
Akan durı sulardan habar geçer, ärgurı yatan ala dagdan beter aşar. Hanlar hanı
Bayandıra habar barar.
− Derse hanıñ oglı beyle iş etmiş−diyerler. yaşandan, öleni yeg bolar.
Bayandır han seni çagırar. Gazaplanıp: Beyle ogul nämäñe gerek? Beyle
ogullı bolmakdan, bolmazlık yegdir. Öldür!− diydiler.
Derse han: «Getiriñ öldüreyin»− diydi.
Beyle diygeç, hanım, ol namartlarıñ yigrimisi dagı çıka geldi. Olar dagı bir
yalan añlatdılar:
− Galkıbanı, Derse han, seniñ ogluñ yerinden ör turdı. Gövsi gözel gaba
daga ava çıkdı. Sen barkañ av avladı, guş guşladı. Enesiniñ yanına alıp
geldi. Al şerabıñ yitisinden aldı içdi. Enesi bilen söhbet eyledi, atasına kast
eyledi. Seniñ ogluñ kör gopdı, ärçil gopdı. Ärgurı yatan ala dagdan habar
geçer. Hanlar hanı Bayandıra habar barar. Derse hanıñ oglı beyle iş eylemiş −
diyerler. Seni çagırar, gazaplanar. Beyle ogul nämäñe gerek, öldür!−diydiler.
Derse han:
−Getiriñ, öldüreyin. Beyle ogul gerekmez− diydi.
Nökerler:
− Biz seniñ ogluñı niçik getireyli. Ogluñ biziñ sözümizi almaz, biziñ sözümiz
bilen gelmez. Galkıbanı yeriñden ör turgul! Yigitleriñi algıl! Ogluñı alıp ava
çıkgıl! Guş uçurıp, av avlayıp, ogluñı oklap öldürgil! Beyle öldürmeseñ,
başga dürli dagı öldürmezsiñ, belli bilgil!− diydiler.
Söyleme:
−Salkın-salkın dañ yelleri ösende,
Sakgallı bozaç torgay sayranda,
Bedev atlar eyesin görüp hokarnda,
Aklı-garalı saçılan çagda,
Galıñ oguzıñ gelini-gıyzı bezenen çagda,
Gövsi gözel gaba daglara gün dişende,
Beg yigitler, çalasınlar bir-birine goyulan çagda.
Ala dañdan Derse han yerinden ör turdı. Oglancıgını yanına alıp, kırk
yigidini boyuna saldı, ava çıkdı. Av avladılar, guş guşladılar.
Ol kırk namardıñ birnäçesi oglanıñ yanına barıp:
− Atañ, keyikleri kovsun getirsin, meniñ öñümde depelesin, oglumıñ at
segredişini, gılıç çalışını, ok atışını göreyin, söyüneyin, guvanayın diydi” −
diydiler.
Namartların birnäçesi Derse hana:
− Derse han, göryärmisiñ oglanı? Yasıdan-yabandan keyigi kovup, señ
öñüñe getirer. Keygi atarken, ok bilen seni urar, öldürer. Seni öldürmezden, sen
ogluñı öldürgil!− diydiler.
Oglan keyigi kovarken, atasınıñ öñünden gelip giderdi. Derse han guvrt
siñirli yayını eline aldı. Üzeñgä galıp, gatı çekdi, uvz atdı. Oglanıñ iki
omzunıñ arasından urdı, yıkıldı. Ala ganı şorladı. Atınıñ boynunı
gucakladı, yere düşdi.
Derse oglancıgınıñ yanına barcak boldı. Ol kırk namart goymadı. Atınıñ
cılavunı çekdi, ardasına döndi.
Derse hanın hatını oglancıgımıñ ilki avudır− diyip, atdan aygır, düyeden
bugra, goyundan goç gırdırdı. –Galıñ oguz beglerini toylayın− diydi.
Yumurlanıp, yerinden ör turdı. Kırk iynçe billi gıyzı yanına aldı. Derse
hana garşı bardı, gabak galdırdı. Derse hanıñ yüzüne bakdı. Sag bilen soluna
göz gezdirdi. Oglancıgını görmedi. Gara bagrı sarsıldı, döm yüregi oynadı.
Gara gıyma gözleri gan-yaşa doldı. Çagırıp, Derse hana söylär. Göreyli,
hanım ne söylär:
Bäri gelgil!
Başımıñ bagtı, öyüm tagtı,
Han atamıñ giyevsi,
Hatın enemiñ söygüsi,
Atam-enem berdigi,
Göz açıban gördügim,
Köñül berip söydügim,
Derse han!
− Galkıbanı yeriñden ör turduñ.
Yalı gara gazılık atıñ bütin mündüñ.
Gövsi gözel gaba daga ava çıkdıñ,
Iki bardıñ, bir gelersen, bagrım hanı?
Gara gerduvnda boldugım ogul kanı?
Çıksın meniñ görer gözüm.
A, Derse han, yaman sekrär.
Kesilsin oglan emen süyt dmarım, yaman sızlar.
Sarı yılan sokmazdan,
Akca tenim galkıp çiyşer.
Yalñızca ogul görünmez, bagrım yanar.
Guvrı-guvrı çaylara suvçı saldım.
Gara dōnlı dervüşleri boş goybermedim.
Aç görsem doyurdım.
Yalañaç görsem donatdım.
Depe gibi et yıgdım.
Köl gibi kımız sagdırdım.
Dileg bilen bir ogullı boldum.
Yalñız ogul habarını,
A, Derse han, Diygil maña!
Garşı yatan ala dagdan,
Bir ogul uçurdun bolsañ, diygil maña!
Coşup akan yürük suvdan,
Bir ogul akdıran bolsañ, diygil maña!
Arslan bile gaplaña,
Bir ogul iydirden bolsañ, diygil maña!
Gara donlı, azgın dinli kapırlara,
Bir ogul aldırdan bolsañ, diygil maña!
Han atamıñ yanına men barayın.
Agır gazna, bol leşger alayın.
Azgın dinli kapıra men barayın.
Yaralanıp, gazılık atımdam iynmeyinçe,
Yeñim bilen alaca ganım sıylmayınça,
Gol-buvt, yer üstüne düşmeyinçe,
Yalñız ogul yōllarından dönmerin.
Yalñız ogul habarını,
A, Derse han, diygil maña!
Gara başım gurban bolsun, saña!− diydi.
Tavuş edip, agladı.
Derse han hatınına cogap bermedi.
Ol kırk namart gelip:
— Ogluñ sagdır, esendir, avdadır. Bu gün ertir kanda iyse geler. Gorkma,
gayırma! Beg serhoşdır, cogap bermez—diydiler.
Derse hanıñ hatıñı bu söze ınanmadı, kırk kenizini alıp, bedev ata münüp
oglanıñ ıyzından gitdi. Gışda-yazda garı-buvzı eremeyän Gazılık dagına
çıkdı. Görse, bir deräniñ içinde garga-gozgun iynip-çıkyar, gonup-galkyar.
Atını ökceledi, ol tarapa yörüdi.
Meger hanım, oglan yerde yıkılıpdı. Garga guşlar gan görüp, oglanıñ
üstüne gonmak istärdi. Oglanıñ iki gücügi bardı. Garganı kovyardı,
gondurmayardı.
Oglan yıkıldıkda, boz atlı Hızır ata oglana göründi. Üç gezek yarasını
sıypap:
— Gorkma, saña bu yaradan, ölüm yok. Dag otı bile eneñ süydi yaraña em
bolar—diyp, gözden yitdi.
Ene oglunıñ yanına geldi. Görse oglancıgı ala gana bulaşıp yatır.
Çagırıban, oglancıgına bakıp:
−Gara gıyma gözleriñi uvkı almış, açgıl!
On ikice süññüñ uzanmış, yıgşır!
Tañrı beren datlı canıñ seyranda eymiş, ündi!
Gövräñde canıñ bolsa,
Ogul, ber habar maña!
Gara başım gurban bolsun, saña!
Gazılık dagı, nädip akar suvlarıñ,
Akar gibi akmaz bolsun!
Gazılık dagı nädip biter otlarıñ,!
Biter gibi, bitmez bolsun!
Gazılık dagı nädip böker keyikleriñ,!
Böker gibi, bökmez bolsun, Daşa dönsün!
Nä bileyin ogul!
Arsalandan boldumı, yogsa gaplañdan?
Bu kazalar saña nirden geldi?
Gövräñde canıñ bolsa, ber habar maña!
Gara başım gurban bolsun saña!–diydi.
Enesiniñ sesine oglan başıñ galdırdı, yalpak gözüni açdı. Enesiniñ yüzüne
bakdıp:
— Bäri gelgil!
Ak süydüni emdigim, can ene!
Ak bürçekli, sıylaglı, canım ene!
Akar suvlarına gargamagıl!
Gazılık dagıñ suvunıñ günäsi yokdur.
Biten otlarına gargamagıl!
Gazılık dagıñ suvçı yokdur.
Böken keyiklerine gargamagıl!
Gazılık dagıñ günäsi yokdur.
Arslanına, gaplañına gargamagıl!
Gazılık dagıñ suvçı yokdur.
Gargarsañ, atama garga!
Bu suvç, bu günä atamdandır—diydi.
Oglan yene:
—Ene, aglnagıl! Maña bu yaradan ölüm yokdur, gokmagıl! Boz atlı Hızır
ata geldi. Üç kere yaramı sıypadı. «Bu yaradan saña ölüm yokdur. Dag otı,
eneñ süydi em bolar»— diydi.
Beyle diygeç, kırk iynçe billi gıyz yayıldı. Dag otunı üyşürdi. Oglanıñ
enesi emcegini bir sıkdı, süydi gelmedi. İki sıkdı süydi gelmedi. Üçüncide süyt
bile gan garışıp geldi. Dag otı bile süydi oglanıñ yarasına yapdı. Oglanı ata
mündürdiler. Alıban, orda gitdiler. Oglana em etdiler, Derse handan sakladılar.
«At ayagı kölek, ozan dili çävük bolar», Hanım!
Bugacıñ kırk günde yarası oñaldı, sapa-sag boldı, ata müner, gılıç guşanar
boldı. Av avlar, guş guşlar boldı. Derse hanıñ, habarı yokdı, oglancıgını
öldi biler.
Ol kırk namart munı duyd. «Näme edeyli» diyişdiler.
—Derse han oglancıgını görerse, otyrmaz, bizi gırar. Geliñ Derse hanı
tutaylıñ, kapır iline alıp gideyliñ— diydiler.
Derse hanı tutdular. Ellerini ardına bagladılar. Boynuna zıncır dakdılar.
Derse han yaya özleri atlı yördüler. Alıban, ganlı kapır iline bardılar. Derse
hanıñ tussag bolandan oguz bergleriniñ habarı yokdı.
Meger hanım, Derse hanıñ hatını munı duyyar. Bugacıñ yanına barıp:
— Göryärmisiñ, oglum, näler boldı?!
Sarp gayalar oyganmadı, yer opurıldı.
Ilde yagı yok eken, atañ üstüne yagı çözdı.
Ol kırk namart atañı tutdular.
Alıban kapır iline yördüler.
Hanım ogul!
Galkıban, yeriñden ör turgul!
Kırk yigidiñi boyña algıl!
Atañı ok kırk namartdan gutargıl, yöri, ogul?
Atañ saña gıysada, sen ataña gıymagıl! — diydi.
Oglan enesiniñ sözüni sıyndırmadı. Bugaç beg yerinden ör turdı. Gara polat
uvz gılcını guşandı. Ak tözlüce gatı yaynı, altın cıdasını aldı. Bedev atını
mündi. Kırk yigidini alıp, atasınıñ ıyzından gitdi.
Ol namartlar bir yerde gondular. Al şerabıñ yitisinden içdiler. Bugaç han
çalıp yetdi.
Namartlar onı görüp:
—Geliñ, barlaylıñ, şol yigidi tutup getireyliñ! Ikisini bir yerde kapıra
yetireyliñ! —diydiler.
Derse han:
−Elimi çözüñ, golça gopuzumı elime beriñ! Ol yigidi döndereyin. Isteseñiz
meni öldüriñ, isteseñiz göyberiñ!— diydi.
Elini çözdüler, Golça gopuzuni eline berdiler. Derse han oglana garap:
−Boynı uzın bedev atlar gitse, menden gider. Seniñ-de içinde münüdiñ
bolsa, yigit diygil maña, Söveşmezden, uruşmazdan alıbereyin, döngül
geri!
Agılda tümen goyun gitse, menden gider. Seniñ-de içinde çiyşligiñ
bolsa, yigit, diygil maña, Söveşmezden, uruşmazdan alıbereyin, döngül
geri! Gaytabanda gızıl düye giderse, menden gider. Seniñ-de içinde
yüklediñ bolsa, yigit, diygil maña, Söveşmezden, uruşmazdan alıbereyin,
döngül geri! Altın başlı ban öyler giderse, menden gider. Seniñ-de
içinde ordañ bolsa, yigit, diygil maña, Söveşmezden, uruşmazdan
alıbereyin, döngül geri!
Ak yüzli, ala gözli gelinler gitse, menden gider. Seniñ-de içinde adaglıñ
bolsa, yigit, diygil maña, Söveşmezden, uruşmazdan alıbereyin, döngül
geri! Ak sakgallı gocalar gitse, menden gider. Seniñ-de içinde ak
sakgallı atañ bolsa, diygil maña,
Söveşmezden, uruşmazdan alıbereyin, döngül geri!
Meñ üçin gelen bolsañ, oglancıgımı öldürmişem. Yigit, saña yazıgı yok,
döngül geri!—diydi.
Oglan, atasıña bakıp:
— Boynı uzıyn bedev atlar gitse, senden gider. Meniñ-de içinde
münüdim bar, Goymaram ol kırk namarda.
Gaytabanda gızıl düye senden gider. Meniñ içinde yükledim
bar, Goymaram ol kırk namarda. Agılda
tümen goyun gitse senden gider. Meniñ-de içinde çiyşligim bar,
Goymaram ol kırk namarda. Ak
yüzli, ala gözli gelin senden gitse, Meniñ dagı içinde adaglım bar.
Goymaram ol kırk namarda. Altın başlı ban öyler öyler
senden gitse, Meniñ-de içinde ordam bar. Goymaram
ol kırk namarda. Ak sakgallı gocalar senden gitse,
Meniñ dagı içinde bir aklı çaşan atam bar. Goymaram ol
kırk namarda — diydi.
Bugaç han elini ayladı. Kırk yigidi bedev atlını oynatdı. Söveşdiler. Oglan
atasını gutardı.
Derse han bu yerde oglancıgınıñ sagdını bildi. Hanlar hanı oglana beglik
berdi, tagt berdi.
Dädem Gorkut boy boyladı, söy söyledi. Bu oguznamanı düzdi, goşdı. Beyle
diydi:
— Olar dagı bu dünyäye geldi, geçdi, Kerven gibi gondı, göçdi.
Oları dagı acal aldı, yer giyzledi. Dünyä kim galdı?
Gara ölüm gelende, geçit bersin! Saglık bile dövletiñi Tañrı
artdırsın! Ol övdügim ulı Tañrı,
Dost boluban goldasın!
Yom bereyin, hanım!
Yerli gara daglarıñ yıkılmasın! Kölgelice gaba agacıñ
kesilmesin! Coşup akan görkli suvuñ guvrımasın!
Ganatlarıñ uvçı gırılmasın! Çapañda, boz atıñ
büdremesin! Çalışanda, gara polat uvz gılcıñ kütdelmesin!
Dürtüşeñde ala gönderiñ, ovranmasın! Ak bürençekli eneñ
yeri uçmah bolsun! Ak sakgallı atañ, yeri uçmah bolsun!
Tañrı yandıran çırañ öçmesin! Tap Tañrı seni,
Namarda mätäç kılmasın, hanım hey!

 SALIR GAZANIÑ ÖYÜNIÑ YAGMALANMAGIÑ BOYI

Bir gün Ulaşıñ oglı, algır guşuñ çagası, ecizleriñ umıydı, amat soynuñ
arslanı, Garaçıgıñ gaplañı, goñur atıñ eyesi han Orazıñ agası, Bayandır
hanıñ giyevsi, galıñ oguzıñ dövleti, galmış yigit arkası, Salır Gazan
yerinden ör turdı. Togsan başlı ban öyüni dikdirdi. Togsan yerde ala yüpek halı
düşetdi. Segsen yerde şeraplar gurdurdı. Gara gözli, ay yüzli, saçı ardına
uzalgı, gövsi gızıl düvmeli, elleri bileginden hiynalı, kapır gıyzları galıñ,
oguz beglerine şerap sürdiler.
Içip-içip Ulaş oglı Salır Gazanıñ alnına şerabıñ yitisi çıkdı. Gaba
dıyzına çöküp:
— Üynümi añlañ, sözümi diñläñ, begler! Yata-yata yanımız agrıdı. Dura-dura
bilimiz guvrıydı. Yöräyliñ, bеglеr! Av avlaylıñ, guş guşlaylıñ! Sugun-keyik
yıgaylıñ, gaydaylıñ! Otagımıza düşeyliñ, iyeyliñ-içeyliñ, hoş geçireyliñ!–
diydi.
Gıyan selcuk oglı däli Dönder:
−Oñat, han Gazan, maslahatdır!–diydi.
Garagüne oglı Garapudak:
− Agam Gazan, maslahatdır! –diydi.
Olar beyle diygeç, at agızlı Araz goca iki dıyzınıñ üstüne çöküp:
−Agam Gazan azgın dinli kapır hücüm edaysa, ordanı kime goyyarsıñ?!−
diydi.
Gazan:
−Üç yüz yigit bilen oglum Oruz dursun!—diydi.
Goñur atını çökdürdi, bütin mündi.
Depelkaşga aygırına Dönder mündi. Gök bedevini dartdırdı, Gazan begiñ
garındaşı Garagüne mündi. Ak bedevini çekdirdi, Birek han boz aygırına
mündi, beg Yegenek dōr aygırına mündi, şir Şemsetdin mündi.
Sanabersem tükünmez. Galıñ oguz begleri mündüler. Ala daga ala leşger ava
çıkdı.
Kapırıñ iç-alısı bildi. barıp kapırlar azgını Şükli melege habar berdi. Yedi
müñ yırtık donli, gara tüyli kapır mündi, ılgadı.
Giyce yarısı Gazan begiñ oradasına geldi. Altın ban öylerini çapdılar. Gaza
meñzeş gıyz-gelini çıkardılar. Tevle-tevle atlarını mündüler. Hatar-hatar
gızıl düylerini iytdiler. Agır hazınasını, bol akcasını yagmaladılar.
Kırk iynçe billi gıyz bilen boyı uzıyn Burla hatını esir gitdi. Gazan begiñ
gocalan enesi gara düye boynunda asılgı gitdi. Han Gazanıñ oglı Oruz beg üç
yüz yigidi bilen eli baglı, boynı bükli gitdi. Ilek goca oglı Sarı Gulmaş Gazan
begiñ öyi üzerinde nayza sancıldı. Gazanıñ bu iyşlerden habarı yok.
Kapır aydar:
— Begler, Gazanıñ tevle-tevle atlarını mündüñiz. Altın akcasını
yagmaladıñız. Kırk yigidi bilen oglı Oruzı tussag etdiñiz. Hatar-hatar
düylerini iytdiñiz. Kırk iynçe billi gıyzı bilen hatınını tutduñız.
Kapırıñ biri:
— Yöne Gazan begde bir armanımız galdı–diydi.
Şükli melek:
—Näme armanımız galdı?− diydi.
—Gazanıñ yaylada on müñ, goynı bar. Şol goyunları dagı alsak–diydi.
Şukli mеlеk:
— Altı yüz atlı barsın, goynı getirsin— diydi.
Altı yüz kapır atlandı.Ilgar bardı.
Giyce yatarken, han Gazanıñ çapanı Garacık gara gaygılı düyş gördi.
tisginip ör tudı. Gapangüyci, Demirgüyci iki gardaşını oyandırdı. Agılıñ
gapısını bekledi. Üç yerde depe yalı daş yıgdı. Ala gollı sapançasını eline
aldı.
Birden-ikä Garacık çopanıñ üstüne altı yüz kapır guyuldı. Kapır aydar:
−Garañkı agşam bolanda, gaygılı çopan!
Gar bile yagmır yaganda, çakmaklı çopan!
Süydi, peyniri bol, gaymaklı çopan!
Gazan begiñ!
Tüynügi altın ban öylerini biz yıkdık.
Tevle-tevle boz atlarını biz mündük.
Hatar-hatar gızıl düyesini biz iytdik.
Garrıcık enesini biz getirdik.
Agır hazına, bol akcasını biz taladık.
Gaza meñzeş gıyz-gelini biz esir etdik.
Kırk yigidi bilen oglunı biz getirdik.
Kırk iynçe biylli gıyzı bilen, hatını biz aldık.
Çopan, ıragıñdan-yakınıñdan bäri gelgil! Baş inderip, bagır basgıl! Bize
salam bergil! Öldürmäyli. Seni Şükli melege elteyli. Saña beglik bersin—
diydiler.
Çopan aydar:
−Samrap durma,pis, itim kapır!
Itim bile bir yalakdan yuvundı içen, azgın kapır! Astıñdakı alaca atıña
övünyärmisiñ?
Ala başlı geçiymçe gelmez maña.
Başıñdakı tuvulgana övünyärmisiñ?! Başımdakı börügimçe gelmez
maña.
Altmış tutam gönderiñe övünyärmisiñ?!
Gızılca gergenemçe gelmez maña.
Gılıcıña övünyärmisiñ?!
Egri başlı tayagımça gelmez maña.
Biyliñde togsan okuña övünyärmisiñ?!
Ala gollı sapançamça gelmez maña.
Iragıñdan, yakınıñdan bäri gelgil!
Yigitleriñ zarbını görgül, andan ötgül !—diydi.
Kapırlar at depdiler, ok sepdiler. Erenler orunı Gracık çopan sapanınıñ
ayasına daş goydı atdı. Birini atanda, ikisini, üçüni yıkdı. Ikisini atanda,
üçüni, dördüni yıkdı.
Kapırlarıñ gözüne gorkı düşdi. Garacık çopan kapırıñ üç yüzüni sapan daşı
bilen yere serpdi. Iki gardaşı oka düşdi, öldi.
Çopanıñ daşı gutardı. Goyun diymez, geçi diymez sapanıñ ayasına goyup
atdı, kapırı gırdı.
Kapırıñ gözi gorkdı. Dünyä başına garaldı:
— Yarımasın, yarçımasın, bu çopa bizñ barımızı gırdı— diyp, durman
gaçdı.
Çopan ölen doganlarını hakına goydı. Kapırlar läşinden ulı depe etdi.
Çakmak çakıp ot berdi. Yapıncasından gurumsı edip, yarasına basdı. Yoluñ
gırasını alıp oturdı. Aglap, sıyklap:
— Salır Gazan, beg Gazan! Öldüñmi, bu işlerden habarıñ yokmı?—diydi.
Meger hanım, şo giyce galıñ Oguzıñ dövleti, Bayandır hanıñ giyevsi, Ulaş
oglı Salır Gazan gara gaygılı düyş gördi. Sermendi, ör turup:
— Bilermisiñ gardaşım, Garagüne, düyşimde näler gördüm? Ayadar:
− Yumrugımda telbenen algır
Meniñ guşumı alar gördüm.
Gökden yıldırım,
Ak ban öyümi çakar gördüm.
Tüm gara duman
Ordamıñ istine iyner gördüm.
Guduz gurtlar öyümi yarar gördüm.
Gara düye yeñsämi gapar gördüm.
Gargı gibi gara saçım uzanar gördüm.
Uzanıban, gözümi örter gördüm.
Bilegimden on barmagımı ganda gördüm.
Hanım gardaş, meniñ bu düyşümi yorgul–diydi.
Garagüne:
— Gara bulut diydigiñ seniñ dövletiñdir. Gar bilen yagmır diydigiñ leşgeriñdir.
Saç-gaygıdır, gan-garadır. Beylesini yöre bilmen, Tañrı yorsun!—diydi.
Beyle diygeç, Gazan:
— Siz avı bozmañ. Men bu gün goñur ata galkarın. Üç günlik yolı bir günde
aların. Öyle bolmazdan, yurda bararın. Aman-esenlik bolsa, agşam
bolmazdan, yene övürlerin. Ordama bir zat bolsa, özüñiz başıñızıñ çäresini
görüñ. Men gitdim–diydi.
Goñur atını ökceledi. Oradasına yetdi. Bolan zatları görüp:
−Gum gumlayan, gumak yurdum!
Gulana suguna goñşı yurdum!
Seni yagı nirden daramış, gözel yurdum?!
Ak ban öyüm dikilen, yurt galmış.
Garrıcık enemiñ ornı galmış.
Oglum Oruzıñ atan okunıñ putı galmış.
Oguz begleriñ at çapan meydanı galmış. Gara ocaklarında,
gazan galmış– diydi.
Munı görüp, Gazanıñ gara gıyma gözlerine gan-yaş doldı. Gan damarları
gaynadı. Gara bagrı sarsıldı. Goñur atını ökceledi. Kapırın giden yolunı
aldı, gitdi.
Gazanıñ, öñüne bir suv geldi. Gazan:
Suv Tañrı yüzüni görendir. Men bu suv bile habarlaşayın—diydi:
−Coşup-coşup, gayalardan çıkan suv!
Agaç gämileri oynadan suv!
Bagı bostanıñ bezegi suv!
Boz atlarıñ içdigi suv!
Gızıl düyeler gelip geçdigi suv!
Süri goyunlar gelip, daşında yatdıgı suv!
Ordamıñ habarını bilermisiñ, diygil maña?!
Gara başım gurban bolsun, saña!—diydi.
Suv nädip habar bersin? Suvdan geçdi. Bu gezek gurda duvş geldi.
—«Gurt yüzi mübärekdir». Gurt bile bir habarlaşayın—diydi:
— Garañkı agşam bolanda, güni dogan,
Gar bile yagmır yaganda, är gibi duran,
Gara goç atları kiñşeden,
Gızıl düyeleri bozladan,
Goyun görende, guyruk bulan, Arkasını urup, berk
agılıñ ardını söken,
Garmayıp, goç semzini alıp tutan,
Ganlı guyruk üzüp, çap-çap yudan,
Ovazı gaba köpeklere govga salan.
Çakmaklıca çopanları tüyn bile yüvrürden,
Ordamıñ habarını bilermisiñ, diygil maña?!
Gara başım gurban bolsun, saña!—diydi.
Gurt nädip cogap bersin?
Gurtdan dagı geçdi. Garacık çopanıñ gara köpegi Gazana garşı geldi. Gazan
gara köpek bile habarlaşdı. Göreyli hanım niçik habarlaşdı, aydar:
— Garañkı agşam bolanda, haf-haf üyren,
Acı ayran dökülende, çap-çap içen,
Gelen hayırsızları gorkuzan,
Gorkuzıban, haykırıp ürküzen,
Ordamıñ habarını bilermisen, diygil maña?!
Gara başım gurban bolsun, saña!—diydi.
Köpek nädip cogap bersin?
Köpek Gazanıñ atınıñ ayagına çap-çap düşer, señk-señk señkildär. Gazan
gamçı bile köpegi urdı. Köpek çekildi, geldigi yola gitdi. Gazan köpegi
kovalayıp, Garaca çopanıñ yanına bardı. Çopanı görüp onuñ bile habarlaşdı:
− Garañkı agşam bolanda gaygılı çopan!
Gar bile yagmır yaganda, çakmaklı çopan!
Üynüm añla, sözüm diñle!
Ak ban öyüm şundan geçmiş.
Gördüñmi, diygil maña?!
Gara başım gurban bolsun, saña!− diydi.
Çopan aydar:
— Ölmüşmidiñ, yitmişmidiñ, a Gazan?!
Kanda gezerdiñ, niredediñ, a Gazan?!
Düyn däl, öññin öyüñ mundan geçdi.
Garrıcık eneñ gara düye boynunda asılgı geçdi.
Kırk iynçe biylli gıyz bile hatınıñ,
Boyı uzıyn Burla hatın agalayıban, şundan geçdi.
Kırk yigidi bile ogluñ Oruz,
Başı açık, ayak yalañ kapırlara tussa gitdi.
Tevle-tevle atlarıñı kapır münmiş.
Hatar-hatar gızıl düyeleriñi kapır iydmiş.
Altın akca, bol hazınañı kapır almış.
Çopan beyle diygeç, Gazan ah çekdi. Aklı başından gitdi. Dünyä gözüne
garañkılandı, aydar:
— Agzıñ guvrısın, çopan, diliñ çüyrisin, çopan! Tañrı seniñ alnıña gara
yazsın, çopan!—diydi.
Gazan beg beyle diygeç, çopan:
−Ne gargarsıñ maña, agam Gazan!
Yogsa gövsüñde yokmudır iyman?
Altı yüz kapır üstüme döküldi. Iki gardaşım gurban boldı. Üç yüz kapırı
öldürdim, söveşdim. Süriñden semiz goyun, arrık toklı bermedim. Üç
yerimden yaralandım. Gara başıma yalñız galdım. Suvçum bumudır? diydi.
Çopan yene:
−Goñur atıñ bergil maña! Altmış tutam gönderiñi
bergil maña! Ap-alaca galkanıñı bergil maña!
Gara polat uz gılıcıñı bergil maña! Sagdagıñda segsen
okuñı bergil maña!
Ak tozlüca gatı yayıñ bergil maña! Kapıra men barayın.
Yeñim bile akca ganım sıylayın.
Ölersem, ugruñda men öleyin.
Tañrı gorasa, öyüñi men gutarayın— diydi.
Çopan beyle diygeç, Gazanıñ gaharı geldi, aldı yöriberdi. Çopan dagı
Gazanıñ ardından yetdi. Gazan döndi bakdı:
— Ogul çopan, kanda gidersen? —diydi.
Çopan:
— Agam Gazan, sen öyüñi almaga baryañ, men dagı gardaşımıñ ganını
almaga—diydi. Beyle diygeç, Gazan:
— Ogul çopan, garnım aç. Iymäge nämäñ bar?—diydi.
Çopan:
−Bardır agam! Şol giyce bir guzı bişiripdim. Gel, bu agacıñ düybünde iynip,
iyeyli!—diydi.
Indiler. Çopan tagarçıgını çıkardı. Iydiler. Gazan öz yanından:
— Eger çopan bile barsam, galıñ oguz begleri meniñ başıma kakınç, yüzüme
tokunç kakarlar. «Çopan bolmadık bolsa, Gazan kapırı almaz diyerler» —
diydi.
Gazana gayrat geldi. Çopanı bir agaca sarap dañdı, soñra yöräberdi. Çopan
özüne:
—Garnıñ acıkmanka, gözüñ garalmanka bu agacı gopar! Yogsa seni munda
gurtlar-guşlar iyer — diydi.
Garacık çopan zarp eyledi. Gaba agacı yer-yurdı bile gopardı. Arkasına aldı,
Gazanıñ ıyzına düşdi.
Gazan bakdı gördi, çopan agacı arkasına alıp, geler. Gazan:
—Çopan, bu agaç nämä gerek?
Çopan aydar:
— Agam Gazan, sen kapırı basarsıñ, garnıñ acıgar. Men saña bu agaç bile
iymek bişirerin—diydi.
Gazana bu söz hoş geldi. Atından iyndi, çopanıñ ellerini çözdi. Alnından
öpüp:
— Tañrı meniñ öyümi gutarsa, seni seyis başı ederin— diydi. Ikisi bile yola
düşdüler.
Bular bu yerde dursunlar, habarı Şükli melekden alaylı.
Şükli melek kapırlar bile iyip-içip, hezil edyärdi, yigitlerine yüzlenip:
— Begler, Gazanıñ hatını, boyı uzıyn Burla hatınını getiriñ, sıgrak sürsin,
şerap bersin–diydi.
Burla hatın munı eşidip, yüregi bile canına otlar düşdi. Kırk iynçe billi
gıyzıñ içine girdi. Övüt berdi:
—Gazanıñ hatını haysıñız diyse, kırk yerden «men» diyip sesleniñ—diydi.
–«Gazanıñ hatını haysıñız?»—diydiler. Kırk yerden «men» diyen ovaz
geldi. Haysıdıgını saygarmadılar. Gelip, hanlarına aytdılar:
—Birine yapışdık, kırk yerden ovaz geldi. Haysıdıgını bilmedik-diydiler.
Kapır:
—Barıñ, Gazanıñ oglı Oruzı dartıp, çeññek bilen asıñ. Gıyma-gıyma
etinden çekiñ. Gara govurma bişirdip, kırk gıyza eltiñ. Onı iyen Gazanıñ
hatını däl, kim iymese ol Gazanıñ hatınıdır. Alıñ geliñ, sıgrak
sürsün!−diydi.
Boyı uzın Burla Hatın oglunıñ yamacına geldi. Çagırıp ogluna söyledi,
göreyli hanım näme söyledi:
— Ogul, Ogul, ay ogul!
Bilermisiñ, näler boldı?
Sözleşdiler fısıl-fısıl.
Kapırıñ pälini duydum.
Tüynigi altıñ ban öyümiñ diyregi ogul!
Gaza meñzär gıyz-geliniñ güli, ogul!
Ogul, Ogul, ay ogul!
Dokuz ay garnımda göterdigim, ogul!
On ay diyende dünyä getirdigim, ogul!
Dolaması bişikde bildigim, ogul!
«Gazanıñ oglı Oruzı çıkarıñ. Bogazından urgan bile asıñ. Iki gerişinden
çeññek bile sancıñ. Gıyma-gıyma etinden çekiñ. Gara govurma edip, kırk
gıyzına eltiñ, kim ise, ol däldir. Kim imese, ol Gazanıñ hatınıdır. Çekiñ,
düşegimize getiriñ, sıgrak sürdüreyli — diymişler.
− Seniñ etiñden, ogul iyeyinmi? Yogsa azgın dinli
kapırıñ düşegine gireyinmi? Atañ Gazanıñ namısını sıyndırayınmı?
Niçik edeyin, ogul hey?! —diydi.
Oruz:
— Agzıñ gurısın, ene!
Diliñ çüyrisin, ene!
Ene hakı, Tañrı hakı bolmasaydı,
Galkıbanı, yerimden turardım.
Yakañ bile bogazıñdan tutardım.
Gaba ökcäm astına salardım.
Ak yüzüñi gara yere deperdim.
Agzıñ bile burnuñdan gan şorladardım.
Can datlısını saña görkezerdim.
Bu ne sözler, can ene!
Meniñ üstüme gelmäver!
Meniñ üçin aglamaver!
Goy meni, çeññege ursunlar.
Etimden çeksinler, gara govurma etsinler.
Kırk beg gıyzınıñ öñüne eltsinler.
Olar bir ise, sen iki iyi!
Seni kapırlar bilmesinler, duymasınlar!
Düşegine barmarsıñ, sıgragını sürmersiñ,
Atam Gazanıñ namısını sıyndırmarsıñ!—diydi.
Oglan beyle diygeç buldur-buldur gözüniñ yaşı akdı. Boyı uzıyn, bili iynçe
Burla hatınıñ, boyunı bile gulagını aldı düşdi. Güyz alması kibi al yañagını
dartdı yırtdı. Gargı kibi gara saçımı yoldı.
— Ogul, ogul! — diyiban, zarındı, agladı. Oruz:
—Eziz ene!
Garşım alıp, ne bögürersen?
Ne bözlarsen, ne aglarsen?
Bagrım bile yüregimi daglarsen?
Geçen günlerimi ne añladarsen?
Ey ene!
Bedev atlar ölen yerde,
Bir gulanı ölmezmi?
Gızıl düyeler ölen yerde,
Bir köşegi ölmezmi?
Akca goyunlar ölen yerde,
Bir guzucıgı ölmezmi?
Sen sag bol, eziz ene!
Atam sag bolsun!
Yene meniñ, gibi oguluñız bolamazmı? — diydi.
Beyle diygeç, enesiniñ, kararı galmadı, yöräberdi. Kırk iynçe biylli gızıñ
içine girdi.
Kapırlar Oruzı alıp getirdiler.
Oruz:
—kapırlar!Goyuñ men bu agaç bile söyleşeyin—diydi. Çagırıp, agaca söyledi.
Göreyli hanım, ne söyledi:
−Agaç, agaç diysem, saña, arlanma, agaç! Mekge bile Medinäniñ
gapısı, agaç! Musa Kelimiñ hasası, agaç!
Bayik-beyik suvlarıñ köprüsi, agaç! Gara-gara deñizleriñ
gämisi, agaç! Şahı merdan Alınıñ Düldüliniñ eyeri, agaç!
Zulfikarıñ gıynı bile sapı, agaç! Şah Hasan bile
Huseyiniñ, beşigi, agaç! Eger ärdir, eger arvat gorkusı, agaç!
Başın ala bakar bolsam, başsız, agaç! Düybüñ ala bakar bolsam,
düypsüz agaç! Meni saña asarlar, götermegil, agaç!
Göterseñ, yigitligim seni tutsun, agaç! Biziñ ilde gerek iydiñ,
agaç! Gara hindi gullarıma buyraydım.
Seni para-para dograyalardı, agaç!
Yene:
−Tevle-tevle baglayanda, atıma yazık!
Gardaş saklayanda, yoldaşıma yazık!
Yumrugımda telbenende, tugunıma yazık!
Yeter bile tutanda tazıma yazık!
Beglige doymadıñ, özüme yazık!
Yigitligiñe doymadım, canıma yazık!—diydi.
Agladı, yanık cigerini dagladı.
Şo demde soltanım, Salır Gazan bile Garacık çopan yetdi. Çopanıñ
sapanınıñ ayası üç yaşar tana derisindendi, üç geçi tüynden işilen bagı bardı.
Bir geçi tüynden çatlagcıgıdı. Her atanda, on iki batman dası atdı. Atdıgı daş
yere düşmezdi. Yere dagı düşse, toz gibi sovrulardı. Ocak kibi oyulardı. Daşıñ
düşen yerinde üç yıllap ot-çöp bitmezdi. Sapanıñ gorkusından bayırlara Gurt
gelip semmiz goyunı, arrık toklını iymezdi.
Eyle, bolsa, soltanım Garacık çopan sapanını çatlatdı. Dünyä kapırıñ gözüne
garaldı.
Gazan:
— Garacık çopan! Enemi kapırdan diläyli. At ayagınıñ altında galmasın —
diydi.
«At ayagı kölük, ozan dili çävük bolar». Gazan kapıra yüzlen:
— Ey, Şükli melek!
Tüynügi altın ban öylerimi getiripsiñ,
Saña kölge bolsun!
Agır hazınamı, bol akcamı getiripsiñ,
Saña harçlık bolsun!
Kırk iynçe biylli gıyz bile Burla hatını getiripsiñ, Saña yesir bolsun!
Kırk yigidi bile oglum Oruzı getiripsiñ,
Guluñ bolsun!
Tevle-tevle atlarımı getiripsiñ,
Saña münit bolsun!
Hatar-hatar düyelerimi getiripsiñ,
Saña yüklet bolsun!
Garrıcık enemi getiripsiñ,
Enemi bergil maña?
Söveşmezden, urşmazdan gaydayın,
Geri döneyin, gideyin, belli bilgil! —diydi.
Kapır:
– Gazan!
Tüynügi altın ban öyüñi getirdik- biziñkidir.
Kırk iynçe biylli gıyz bile boyı uzın Burla hatıñı
getirdik — biziñkidir.
Kırk yigit bilen ogluñ Oruzı getirdik—biziñkidir. Tevle-tevle atlarıñ,
hatar-hatar düyeleriñi getirdik—biziñkidir. Garrıcık eneñi getirdik—
biziñkidir.
Saña bermeris, Yayhan keşiş ogluna bereris. Ondan ogul dogar. Biz onı
size gırım goyarıs —diydiler.
Beyle diygeç Garacık çopanıñ acıgı tutdı. Dodakları täbsiräp:
— Ey diynsiz, iymansız, azgın kapır! Garşı yatan garlı
gara daglar, Garrıyıpdır, otı bitmez.
ganlı-ganlı arnalar, Gurıdı, dolı suvı
gelmez.
Bedev-bedev atlar,
garrıpdır, gulan bermez.
Gızıl-gızıl düyeler,
garrıpdır, köşek bermez.
Kapır!
Gazanıñ enesi garrıpdır, Ogul bermez.
Gıyzıñ bolsa, getirip, Gazana ber,
Ondan ogul dogar, Onı Gazana gırım goy–diydi.
Şol vagt galıñ oguz begleri yetdi. Göreyli kimler geldi? Gara dere agzında,
beşigi gara bugra derisinden yapılan, gazabından daşı kül eyleyän, murtunı
yeñsesinden yedi yerden düven, Gazan begeiñ gardaşı, Garagüne çapar yetdi:
— Çal gılcıñı, gardaşım Gazan, yetdim! —diydi.
Munuñ ardı bilen, göreyli, kimler yetdi?
Demir gapını depip alan, altmış tutam ala gönderiniñ, uvcunda är bögürden,
Gıyan Selcuk oglı däli Dönder çapar yetdi:
— Çal gılcıñı, agam Gazan, yetdim! — diydi.
Munuñ ıyzından, hanım, göreyli, kimler yetdi?
Demir yaylı Gıpcak melege gan gusduran, geliban, Gazanıñ gıyzıñı erki bile
alan, oguzuñ ak sakgallı gocaları görende, ol yigidi öven, al balagı hotazlı,
Garagüne oglı Garapudak çapar yetdi:
— Çal gılcıñı, agam Gazan, yetdim! —diydi.
Munuñ ardından, buyruk bolmazdan Bayındar hanıñ yagısını basan, altmış
müñ, kapıra gan gusduran, Gaflat goca oglı şir Şemsetdin çapar yetdi:
— Çal gılcıñı, agam Gazan, yetdim!—diydi.
Munuñ ıyzından Prasar galasından parlayıp uçan, ap-alaca gerdegine garşı
gelen, yedi gızıñ umıydı, galıñ oguzuñ ınagı, boz aygırlı Birek çapar yetdi:
— Çal gılcıñı, agam Gazan, yetdim! —diydi.
Munuñ ardından, çaya çalımdaş, çal garaguş erdemli, gurgurma guşaklı,
gulagı altın gupbalı, galıñ oguz beglerini biyr-biyr atından yıkıcı, Gazılık
goca oglı beg Yegenek çapar yetdi:
— Çal gılcıñı, agam Gazan, yetdim!—diydi.
Munuñ ardından, göreyli, hanım, kimler yetdi?
Altmış erkeç derisinden don edinse, topuklarını örtmeyän, altı öveç
derisinden telpek edinse, gulaklarını örtmeyän, golı-buvdı horca, uzıyn
baldırları iynçe, Gazan begiñ dayısı, at agızlı Aruz goca çapar yetdi:
— Çal gılcıñı, begim Gazan, yetdim! —diydi.
Onuñ ıyzından, gaharı gelende, murtundan gan daman, Bügdüz Aman çapar
yetdi:
— Çal gılcıñı, begim Gazan, yetdim! —diydi.
Onuñ ıyzından kapırlarıñ ardına it salıp bagırdan, ilden çıkıp, Aygırgözli
suvundan ay yüzdüren, elli yedi galanıñ, açarını alan, Akmelek Çeşme
gıyzını alan, Sopı Sandal melege gan gusduran, kırk cüpbä bürenip, otuz yedi
gala beginiñ gözel gıyzlarını alıp, biyr-biyr boynunı guçan, yüzünden,
dodagından öpen. Ilek goca oglı Alp Eren çapar yetdi:
—Çal gılcıñı, begim Gazan, yetdim! —diydi. Sanamak bile oguz begler
tükenmez, hemmeleri geldi. Kapıra at saldılar, gılıç çaldılar. Gümmürgümmür
haykırıldı. Meydan dolı baş boldı. Bedev atlar yüvürdi, ayakdan
düşdi, uvcı yelekli kayın oklar atıldı, demiri düşdi. Beg nökerinden, nöker
beginden ayrıldı.
Daşoguz begleri bile däli Dönder sagdan depdi. Çalasın yigitler bile Gragüne
oglı däli Pudak soldan depdi.
Içoguz begleri bile Gazan düybe depdi. Şükli melege yöneldi. Onı bögürdip
atdan yere saldı, gara başını kesdi.
Sag tarapdan Bugracık melege Garagüne oglı däli Pudak garşı geldi. Altı
perli gürzi bilen depesine gatı tuta urdı. Atınınıñ boynunı gucaklap yere
düşdi. Gazan begiñ gardaşı kapırıñ tugı bile sancagını, gılıçladı, yere saldı.
Derelerde, depelerde kapıra gırgın girdi. Läşine garga-guzgun üyşdi. On iki
müñ kapır gılıçdan geçdi. Bäş yüz oguz yigidi gurban boldı. Gaçanı Gazan
beg kovmadı. “Aman” diyeni öldürmedi.
Galıñ oguz beglerine doyum boldı.
Gazan beg ordasını, oglan-uşagını, hazınasını aldı, geri döndi. Altın
tagtına çıkdı. Garacık çopanı seyis başı eyledi. Yedi gün, yedi giyce iymeiçme
boldı. Kırk bäş gul, kırk gırnak oglı Oruz başına azat eyledi. Çalasın
goç yigitlere köp ülke berdi, halt-don serpay berdi.
Däde Gorkut geldi, boy boyladı, söy söyledi, bu oguznamanı düzdi, goşdı,
beyle diydi:
− Hanı, diydigim beg erenler?
Dünyä meniñ diyenler?
Acal aldı, yer giyzledi,
Dünyä kime galdı?
Gelip, gitmeli dünyä.
Ahırı soñ, uvcı ölümli dünyä.
Yom bereyim, hanım!
Garlı gara daglarıñ yıkılmasın!
Kölegeli gaba agacıñ kesilmesin!
Kaman akan görkli suvuñ gurımasın!
Tañrı seni namarda mätäç etmesin!
Çaparken, ak boz atıñ büdremesin!
Çalışanda, gara polat uz gılıcıñ kütdelmesin!
Dürtüşerken, ala gönderiñ ovranmasın!
Ak sakgallı atañ yeri uçmah bolsun!
Ak bürçekli eneñ yeri uçmah bolsun!
Hanım hey!

 BAYBURANIÑ OGLI BAMSIBIREK HANIÑ BOYI

Bir gün Kamgan oglı han Bayandır yerinden turdı. Ak ban öyüni dikdirdi.
Müñ yerde yüpek halı düşetdi. Içoguz, Daşoguz begleri Bayandır hanıñ
meylisine yıgnandı. Baybura beg dagı Bayandır hanıñ söhbetine gelipdi.
Bayandır hanıñ garşısında oglı Garapudak yaya dayanıp durdı. Sag yanında
Gazanıñ oglı Oruz durdı. Sol yanında Gazılık goca oglı beg Yegenek durdı.
Baybura beg buları görende bir ah çekdi. Aklı başından gitdi, yaglıgını
aldı, müñgür-müñgür agladı.
Beyle etgiç, galıñ oguzıñ arkası, Bayandır hanıñ giyevsi Salır Gazan gaba
dıyzına çökdi, gabak dikiban, Baybura bege bakıp:
— Beg, näme üçin agalap-bozlarsıñ?–diydi.
Baybura beg:
— Han Gazan, niçik aglamayın, niçik bozlamayın! Ogulda ortacım yok,
gardaşda gadrım. Tañrı meni gargapdır. Begler, ornum üçin aglayarın! Bir gün
bolar, yaramarın, ölerin, yerimde, ornumda kimse galmaz – diydi.
Gazan:
—Näme dilärsen?
Baybura beg:
— Vah meniñ dagı bir oglum bolsadı, han Bayandırıñ garşısını alıp
dursadı, gulluk etsedi. Menem bakıp, söyünsem, guvansam— diydi.
Beyle diygeç, galıñ oguz begleri yüzün göge tutdular. El galdırıp dileg
dilediler:
— «Tañrı saña bir ogul bersin!»–diydiler. Ol dövürde begleriñ alkışı-alkış,
gargışı-gargış bolardı, dilegleri kabul bolardı.
Baybican beg dagı yerinden ör turup:
— Begler, maña dagı dileg diläñ! Tañrı maña bir gıyz bersin–diydi.
Galıñ oguz begleri el galdırdılar, dileg dilediler:
— «Tañrı saña bir gıyz bersin!» —diydiler.
Baybican beg:
— Begler, Tañrı maña bir gıyz berse, siz tanık boluñ! Gıyzım Baybura beg
ogluna doga adaglı bolsun— diydi.
Aydan, ay günden gün geçdi. Tañrı Baybura bege ogul, Baybican bege gıyz
berdi. Galıñ oguz begleri eşitdiler, şat bolup söyündiler.
Baybura beg bezirgenleri çagırıp:
— Ey bezirgenler! Tañrı maña bir ogul berdi. Barıñ, Rum iline! Oglum üçin
yagşı sovgatlar getiriñ — diydi.
Bezirgenler giyce-gündiz diymeden yöridiler, Istanbula bardılar. Oñat
sovgatlar aldılar. Oglana bir deñiz gulanı boz aygır, bir ak tozlı gatı yay, birde
altı perli gürz aldılar. Yol yaragını gördüler, döndiler.
Bayburanıñ oglı bäş yaşına basdı. Bäşinden ona girdi. Ondan on bäş yaşına
basdı. Çaya görä, çalımlı, çal gara guş erdemli, bir gözel, bir yagşı yigit boldı.
Ol eyyamda bir oglan baş kesmese, batırlık görkezmese, at goymazlardı.
Baybura begiñ oglı atlandı, ava çıkdı. Av avlarka, atasınıñ sürüsiniñ
üstünden bardı. Çopanbaşı garşıladı, gonakladı. Iyip-içip oturdular.
Şol vagt bezirgenler Oguz iliniñ araçägine yetdiler.
Yarımasın, yarçımasın, Evnük galasınıñ kapırları buları ıyzarlap olara
yatırka, duydansız bäş yüz kapır bolup döküldiler, çapdılar, malları taladılar.
Bezirgeniñ ulusı tutuldı, başgası, oguzuñ uvcında ala çadırı, sagında elli,
solunda elli adam duran yigidi gördi. Bezirgen özi bile:
—«Yagşı yigide meñzeyär, barıp ondan haray sorayın»–diydi. Gelip:
—Yigit, yigit, beg yigit, üynümi añla, sözümi diñle! On altı yıldır argışa
gitmişdim. Yanımız bile ogu

z hanınıñ ogluna bir sovgat getiryärdik. Evnük
galasınıñ, bäş yüz kapırı üstümize döküldi. Gardaşım tussag boldı.
Malımızı yagmaladılar. Gara başım getirdim, saña geldim. Gara başım
gurban yigit, haray!–diydi.
Oglan şerap içip duran käsesini yere çaldı, bezirgene:
–At bile donumı getiriñ! Meni söyen yigitler atlansın!–diydi.
Bezirgen dagı öñlerine düşdi, kılavuz boldı.
Kapırlar dagı düşüban, bir yerde akcaları üleşyärdi. Bu demde arslanlar
arslanı, pälivanlarıñ gaplañı boz oglan yetdi. Bir, iki diymedi, kapırları
gılıçladı. Baş galdırananı öldürdi. Bezirgenleriñ malını gutardı. Bezirgenler:
— Beg yigit, bize ärlik etdiñ! Gel, indi begenen malıñdan al!–diydiler.
Yigidiñ gözi bir deñiz gulanda, bir tozlı yayda, birem gürzde idi. Bu üç zadı
begendi:
— Bezirgenler! Buları begendim–diydi.
Beyle diygeç bezirgenler oya batdılar.
Yigit:
— Näme, islän zadım köpmi?—diydi.
Bezirgenler:
— Köp-ä däl, yöne biz buları begimiziñ ogluna alıp baryarıs— diydiler.
Oglan:
— Begiñiz kimdir?
— Baybura beg–diydiler.
Oglan özüne:
— Munda alanımdan, atamıñ yanında alsam yegdir–diydi. Atını gamçıladı,
yola düşdi. Bezirgenler ardından baka galdılar.
— Pähey, yagşı yigit–diydiler. Boz oglan atasınıñ yanına geldi.
— Bezirgenler geldi–diyip, buvşladı. Çadır, ak otag dikdirdi. Yüpek halçalar
düşetdi, geçdi oturdı. Oglanı sag yanına aldı. Oglan bolan-geçen zat hakında
dil yarmadı. Kapırları gırandıgını söylemedi.
Şol bada bezirgenler geldiler. Baş egip, salam berdiler. görseler, baş kesip, mal
gutaran yigit, Baybura begiñ sag yanında oturar.
Bezirgenler gelip yigidiñ elini öpdüler. Atası muña gaharlandı:
— Ayu, samsıklar! Ata duvrka, haçan oglunuñ elini öperler?− diydi.
Aydarlar:
— Hanım, bu yigit seniñ ogluñmı?
— Hova, oglum–diydi.
— Incıymañ hanım, başda onuñ elini öpenimiziñ sebäbi ol biziñ malımızı
gutardı–diydiler.
Baybura beg:
— Näme oglum baş kesip, batırlık etdimi?
— Hova, baş kesdi, batırlık etdi–diydiler.
— Onda, bu oglana at goysak bolarda?—diydi.
—Bolar soltanım, artıgı bile bolar!–diydiler.
Galıñ oguz beglerini çagırdı, gonakladı. Dädem Gorkut geldi. Oglana at
goydı:
— Üynün diñle, sözüm diñle, Baybura beg!
— Tañrı saña bir ogul berdi, tuta bersin! Bagrıñda dursun! Agır sancak
göterende, yaranı, arkası bolsun! Garşı yatan gara garlı daglardan aşar
bolsa, Tañrı ogluña aşıt bersin! Coşup akan suvlardan geçer bolsa, geçit
bersin! Yaga girende, Tañrı oña gayrat bersin. Sen ogluñı «Bamsı» diyip
ogşarsen. Munuñ adı boz aygırlı Bamsı Birek bolsun. Adını men berdim,
yaşını Tañrı bersin!–diydi.
Galıñ, oguz begleri el galdırıdılar, «bu at bu yigide gutlı bolsun!»–diydiler.
Begler ava çıkdılar. Boz aygırını çekdirip, Birek mündi. Birden-ikä bir süri
keyik geldi. Bamsı Birek birini kovaladı. Kova-kova bir yere bardı. Görse,
gök çayırıñ üstünde bir gızıl otag dikilmiş.
— Bu öy kimiñkikä? –diydi.
Ol bu öyüñ, adaglısı, ala gözli gıyzıñkıdıgından habarı yokdı. Birek bu öye
barmaga çekindi, öz-özüne: — Näme bolsa bolsun, häzir avumı
avlayın–diydi. Keyigi siñirledi, öyüñ öñune geldi, görse bu öy adaglısı
Banıçeçegiñ öyümiş.
Banıçeçek öyüñ içinden bakyardı:
–Ayav, gıyzlar! Bu oglan bize ärlik satyan yalı-da?–
diydi.
— Barıñ, mundan pay diläñ!–diydi. Gısırca yeññe diyerler, bir hıtın bardı.
Pay diledi:
— Beg yigit! Bize avdan pay berermisiñ?–diydi. Birek:
– Men avçı däl, beg olı, begem, barısı siziñki bolsun!
Soramak ayıp bolmasa, bu öy kimiñki?—diydi.
— Beg yigidim, bu Baybican begiñ gıyzı Banıçeçegiñ öyi –diydi.
Munı eşiden Biregiñ ganı gaynadı. Edep bilen ıyza çekildi.

Gıyzlar keyigi göterdiler. Gözeller gözeli Banıçeçegiñ öñüne getirdiler.
Görseler semiz keyik ekeni.
Banıçeçek:
—Gıyzlar, bu yigit kim? diydi.
Gıyzlar:
— Yüzi nıkaplı yigit, yagşı yigit! Beg oglı beg imiş–diydiler.
Banıçeçek:
— Hay, hay gıyzlar, atam maña: «Men sen yüzi nıkaplı Birege beryärin»
diyipdi. Bu şol oglan bolaymasın, çagırıñ, habarlaşayın—diydi.
Çagırdılar, Birek geldi. Banıçeçek yaşmaklandı, habar alışdı:
— Yigit, gelişiñ kandan?−diydi
Birek:
— Içoguzdan−Diydi.
— Içoguzdan kimlerdensiñ? — diydi.
Baybura beg oglı Bamsı Birek diyerler maña–diydi.
Gıyz:
— Näme maslahat bilen geldiñ, yigit?!–diydi.
Birek:
— Baybican begiñ bir gıyzı barmış, onı görmäge geldim –diydi.
Gıyz:
– Ol seña görüncek gıyz däl–diydi.
— Yöne men Banıçeçegiñ enekesi. Bile ava çıkaylı, eger atıñ, meniñ atımı
geçse, onuñ atını dagı geçendir. Ok ataylı, meni yeñseñ, onı dagı yeñendir,
göreşeyli, men yıksañ, onı-da yıkan yalıdır–diydi.
Birek:
— Hoş bolyar − diydi.
Ikisi atlandılar, meydana çıkdılar. At depdiler. Biregiñ atı gıyzıñ atından
geçdi. Ok atdılar, Birek gıyzıñ, okunı yardı. Gıyz:
— Yigit, meniñ atımdan kimse geçmändi, okumı kimse yarmandı. Indi, gel,
göreşeyli!–diydi. Atdan iyndiler. garbaşdılar, iki pälivan yalı, bir-birine
sarmaşdılar. Birek, gıyzı, gıyz Biregi yerden göterip yıkcak bolyardı. Birek
yadadı, öz-özüne:
— Bu gıyzdan basılsam, galıñ oguz içinde başıma kakınç, yüzüme tokunç
ederler –diydi.
Gayrata geldi, gıyzıñ gövsünden tutdı, gucundı. Bu gezek Birek gıyzıñ
iynçe biline girdi, bagladı. Arkasını yere urdı.
Gıyz:
— Yigit, Baybicanıñ, gıyzı Banıçeçek mendirin!—diydi.
Birek üç öpdi, bir diyşledi:
— Toyuñ gutlı bolsun, han gıyzı!—diyip, barmagından altın yüzüñi çıkardı,
gıyzıñ barmagına geçirdi.
— Ortamızda bu nışan bolsun, han gıyzı! —diydi.
Gıyz:
— Beyle bolsa, indi ileri durmak gerek, beg oglı!— diydi.
Birek:
—Baş üstüne!–diydi.
Birek gıyzdan ayrılıp, öylerine geldi. Atası:
— Ogul, bu gün oguz iylinde ne gördüñ?−diydi.
Birek:
— Näme bolsuñ han ata, oglı bolan oglunı öyeryär, gıyzı bolan göçüryär–
diydi.
Atası:
— Hä, ogul näme, sen-de öylenmek isleyärmiñ?−diydi.
−Rugsat bolsa ata–diydi.
Atası:
−Oguzda kimiñ gıyzında köñlüñ bar?—diydi.
Birek:
— Ata, meniñ halayan gıyzım şeyle bolmalı, men yerimden turmadan, ol
tursun. Men garagoç atıma münmezden, ol münsin. Men gırıma, yaga
barmazdan, ol baş getirsin–diydi.
Atası Baybura han:
— Bäy oglum, sen gıyz däl-de, özüñe meñzeş pälivan isleyärsiñ. Ogul, bolsabolsa
bu gıyz, Baybican begiñ gıyzı Banıçeçek dir?—diydi.
Birek:
Edil özidir—diydi.
Atası:
— Ey, ogul, Banıçeçegiñ bir däli gardaşı bar! Adına däli Garçar diyerler.
Gıyzı diläp baranı öldüryär−diydi.
Birek:
— Bä, onda näme ederis?−diydi.
Atası:
— Ogul, galıñ oguz beglerini çagırip geñeşeyli!–diydi.
Galıñ oguz beglerini çagırdılar. Agır gonaklık eylediler.
Oguz begleri:
− Gıyzı islemäge kim barıp biler?−diydiler. Barsa-barsa Megerem Däde
Gorkut barar diyp, geñeşdiler.
Däde Gorkut:
—Yaranlar, meni iyberseñiz, bilеrsiz, Bayındar hanıñ tevlesinden iki sanı
yürük at beriñ. Biri geçi başlı aygırı, biri toklı başlı dōr aygırı. Birden gaçhakov
bolsa, birini münüp, birini iydeyin —diydi.
Däde Gorkutıñ sözi makul geldi. Atı berdiler.
Megerem soltanım däli Garçar dagı ak ban oyüni, ak otagını gurdurıp,
yoldaşları bile puta, ok atma yarışyardı. Däde Gorkut yetip, ötegden geçdi.
Salam berdi.
Däli Garçar agzını köpüklendirip:
— Ey aklı çaşan, päli gaydan! Tañrı täleyini ters çövren! Heniz bu yere iki
ayaklınıñ gelenini gördüñmi, suvumdan içeni gördüñmi, saña näm boldı?
Acalıñ yetdimi? Bu yerlerde neyläp yörsüñ? — diydi.
Däde Gorkut:
— Garşı yatan gara dagıñdan aşmaga geldim. Coşup akan suvuñdan
içmäge geldim. Giyñ etegiñe, dar goltugıña gısılmaga geldim. Tañrınıñ
buyrugı bile aydan arı ary, günden durı uyañ Banıçeçegi, Baybura oglı
Bamsı Birege dilemäge geldim! —diydi.
Munı eşiden däli Garçar, yigitlerine bakıp:
— Meniñ gara aygırım bile yaragımı getiriñ—diydi.
Däli Garçar atlandı. Däde Gorkut köstügi üzdi, ökcäni yazdı, aldıgından
gaçdı. Däli Grçar ıyzına düşdi. Toklı başlı dōr aygırı yoruldı. Däde Gorkut
geçi başlı geçer aygıra sıçradı, mündi. Dädäni kova-kova, däli Garçar on
yalañ yer aşırdı. Iyzından «yetdim-yetdim»–diydi. Däde, Tañra sıgındı.
Däli, gılcını eline aldı. Dädäniñ başını kesmekçi boldı.
Däde Gorkut:
— Ursañ, eliñ gurısın! —diydi.
Tañrınıñ emri bile däli Garçarıñ eli yokarda asıglı galdı. Däli:
— Aman, Tañrıniñ birligine yokdur guman! Elimi sagaltsañ, uyamı bereyin–
diydi. Üç gezek agzından söz aldı.
Däde Gorkut doga etdi. Däliniñ eli sapa-sag boldı.
Däli Garçar:
— Däde, uyam üçin näme getirersiñ?−diydi.
−isläniñi bereris−diydi.
Däli:
— Müñ maya görmedik bugra, müñ sanı yılkı görmedik aygır, müñ sanı
goyun görmedik goç, müñ sanı guyruksız, gulaksız köpek, müñ sanı büre getir
−diydi. Eger buları getirseñ gıyzı alarsıñ, getirmeseñ, bu gezek öldürmedim,
ikdiki gezek öldürerin- diyip, haybat atdı.
Däde döndi, Bayburanıñ yanına gelip, bolan zatları gürrüñ berdi.
— Tañrının sayasında, erenleriñ hemayatında gıyzı aldım− diydi.
Bayburabeg:
−Däde, men däliniñ islän üç zadı taparın, it bilen büreleri özüñ gayrat et−diydi
Däde Gorkut malları alıp, yola düşdi.
Däli Garçar, Dädäniñ gelyänini eşitdi, garşı geldi.
—İslän zatlarımı getirdiñmi Däde?–diydi. Soñra malları görüp, begenedi.
Itleri görüp, kas-kas güldi.
—«Däde, hanı bürelerim?» −diydi.
— Ey, ogul Gaçar, ol bir yavuz canavar, hemmesini eltip, şol agılda goydum.
Özüñ barda al!–diydi.
Dälini yalañaçlap, agıla saldı. Büreler oña çozdular. Içerden, «Däde, ayır yok
et buları»−diyp, gıygırdı.
−Ogulum, semzini al-da arrıgını goy!− diydi.
— Ay, Däde, munuñ semizi-de, arrıgı-da gurısın. Meni gutar–diyp, bagırıp
başladı.
Däde gapını açdı. Däli daşarı çıkdı. Görse endam-canı büräniñ ıyzından
görnenok diyyär.
− Bar, ogul, suva gir–diyp, Däde Gorkut yol görkezdi. Büreler suva akıp
gitdiler.
Däli gelip geyindi:–Däde agır toyuñ yaragını görüberiñ−diydi.
Däde Gorkut geldi, buvşladı, toyuñ encamını görüp başladılar. Oguz
dövründe, bir ok atarlardı, ok nirä düşse şol yerde öylencek yigide ak öy
dikerdiler, gelin bile yigidi şol öye salardılar. Birek han dagı ok atdı, ak öyüni
dikdirdi. Adaglısından Birege bir gızıl köynek geldi. Birek onı geydi.
Yoldaşları kemsindi.
Birek:
— Näme boldı yigitlerim? —diydi.
— Sen bu köynegi geydim, biz geymedik–diydiler. Birek:
— Şoña kemsigyärmisiñiz? Bu gün men geyerin, ertir siz geyersiñiz. Kırk güne
çenli hemmäñiz geyip, çıkarsınız-diydi.
Kırk yigit bilen iyip-içip oturardı. Yarımasın, yarçımasın duşmanıñ iç-alısı
barıp, galasınıñ begine habar berdi:
— Näme otıyrsıñ! Baybican beg saña bercek gıyzını Birege berdi. Bu giyce ak
öye giryär–diydi.
Yedi yüz kapır bolup ılgadı.
Birek ap-alaca öyüñ içinde iyip-içip oturardı. Giyce yarısında kapırlar döküldi.
Biregiñ musyıbı gılıcını sıyrdı, eline aldı:
— Başım Biregiñ yoluna gurban bolsun!–diydi. Onı şol yerde gılıçladılar.
«Tereñ bolsa, batırar, köplük bolsa gorkuzar. At işlär, är övner. Yeke äriñ
umıydı bolmaz». Otuz dokuz yigidi bilen Birek tussag gitdi.
Dañ atdı, gün dogdı. Biregiñ ene-atası bakıp görseler, ak öy görünmeyär. Ah
çekdiler, akılları başlarından gitdi. Görseler uçarda garga-guzgun uçup-gonyar,
tazı dolanyar, Ak öy bolsa yıkılıp, dargapdır. Musayıbı ölüpdir.
Biregiñ atası Baybura beg gaba telpegini yere çaldı, dartdı, yakasını yırtdı.
«Ogul, ogul» diyban bögürdi, zarınlandı. Ak bürençekli enesi buldur-buldur
agladı, göz yaşını dökdi. Dırnagı bilen al yañagını daradı. Gargı gibi gara
saçını yoldı. Agalap-sızlap, öyüne geldi. Baybura begiñ, tüynügi altın ban
öyüne yas girdi. Gıyzı-gelini kas-kas gülmez boldı. Gızıl hiyne ak eline
yakmaz boldı. Biregiñ yedi gıyz doganı ak çıkarıp, gara donlar geydiler:
−Begim gardaşım! Mıradıña, maksadıña ermediñ, yalñız gardaş!–diyip,
aglaşdılar, bögürişdiler.
Biregiñ adaglısına habar bardı. Banıçeçek gara geyip, ak donunı çıkardı.
Güyz alması gibi al yañagını daradı:
— Vay, al tuvgımıñ eyesi!
Alnım-başım umıydı! Şa yigidim, goç yigidim! Doyunça yüzüñe
bakmadıgım, han yigidim!
Meni yalñız goyup, kanda gitdiñ, canım yigit?!
Göz açıban gördügim, köñül berip söydügim!
Bir yasdıkda baş goydugım!
Yolunda öldügim, gurban boldugım!
Vay, Gazan begiñ ınagı!
Galıñ oguzıñ imrincisi, Birek!–diyip, zar-zar agldı.
Munı eşidip, Gıyan selcuk oglı däli Dönder ak çıkardı, gara geydi. Biregiñ
yoldaşları agı çıkarıp, gara geydiler. Galıñ oguz begleri Birek üçin köp yas
tutdular, umıyt üzdüler.
Aradan on altı yıl geçdi. Biregiñ ölüsini-diyrisi bilmediler. Bir gün gıyzıñ
doganı däli Garçar Bayandır hanıñ yanıña geldi, dıyza çöküp:
— Dövletli hanıñ ömri uzıyn bolsun! Biregiñ diri habarını getirse golı
çızgap altın, akca bererdim. Ölen habarını getirse, uyamı bererdim–diydi.
Beyle diygeç, yarımasın, yarçımasın Yalançı oglı Yaltacık:
— Soltanım, men gideyin, öli, diri habarını getireyin–diydi.
Meger Birek muña toy giycesi geyen köynegini beripdi. Yalanaçı oglı
Yaltacık, köynegi gana batırıp, Bayandır hana getirdi.
Bayandır han:
—Bu näme?− diydi
— Biregi öldüripdirler, bu-da onuñ köynegi–diydi.
Köynegi görüp, begler bögüre-bögüre aglaşdılar.
Bayandır han:
— Ayuv, näme aglayarsıñız? Biz bu köynegi tanımarıs. Adaglısına
görkeziñ, ol dikendir, yagşı biler–diydi.
Bardılar, köynegi Banıçiçege görkezdiler. Gördi, tanıydı, «özüdir» diyip,
dartdı, yakasını yırtdı. Acı dırnek bilen ak yüzüne aldı çaldı. Güyz alması
kibi al yañagını yırtdı.
— Vay, göz açıp gördügim, köñül berip söydügim!
Al tuvagımıñ eyesi! Alnı-başım umıydı, han Birek!—diyip agladı.
Biregiñ ene-atasına habar bardı. Ap-alaca ordasına yas girdi. Galıñ oguz
begleri Birekden umıyt üzdüler. Yalançı oglı Yaltacık kiçi toyunı edip, ulı
toya tayyarlanyardı.
Yöne Biregiñ atası Baybura beg umıyt üzmedi. Bir gün bezirgenleri yanına
çagırdı:
— Barıñ, ülke-ülke aylanıñ! Biregiñ öli-diri habarını getiriñ!–diydi.
Bezirgenler yol yaragını gördüler. Giyce-gündiz diymän yörediler. Duşman
galasına bardılar. Ol gün kapırlarıñ bayramı eken. Iyp-içip serhoş bolup
yörler eken. Biregi dagı getirip, tamdıra çaldıryardılar. Birek bezirgenleri
gördi, tanıydı. Olar bilen habarlaşıp, iyl-ulusunı soradı:
− Uzak-uzak yerden gelen argış?
Beg atamıñ, can enemiñ sovgatı argış!
Ayagı uzıyn boz ata münen argış!
Üynüm añla, sözüm diñle, argış!
Galıñ oguz içinde Ulaş oglı Salır gazan,
Sorar bolsam, sagmı, argış?!
Gıyan selcuk oglı däli Dönderi,
Sorar bolsam, sagmı, argış?!
Ak sakgallı atamı, ak bürençekli enemi,
Sorar bolsam, sagmı, argış?!
Göz açıban gördügim, köñül berip söydügim,
Baybicanıñ gıyzı, Banıçeçegi,
Sorar bolsam, sagmı, argış?!
Diygil maña, gara başım gurban bolsun saña!— diydi.
Bezirgenler munı eşidip:
— Sagmısen, esenmisen, canım, Bamsı?!
Gıyan selcuk oglı däli Dönderi,
Sorar bolsañ, sagdır, Bamsı!
Garagüne oglı Puvdagı,
Sorar bolsañ, sagdır, Bamsı!
Ol begler ak çıkardılar,
Gara geydiler, seniñ üçin, Bamsı!
Ak sakgallı atañı,
Ak bürençekli enäñi,
Sorar bolsañ, sagdır, Bamsı!
Ak çıkardılar, gara geydiler,
Seniñ üçin, Bamsı!
Yedi gıyz doganıñ, yedi yol ayrıdında,
Aglar gördüm, Bamsı!
Güyz alması gibi al yañaklarını,
Yırtar gördüm, Bamsı!
Göz açıban gördügiñ,
Köñül berip söydügiñ,
Baybicanıñ gıyzı, Banıçeçek,
Kiçi toyunı eyledi,
Ulı toyuna tayyar gördüm.
Yalançı oglı Yaltacıga,
Barar gördüm, Han Birek!
Parasarıñ galasından uçaver!
Ap-alaca öyüñe gelever!
Gelmeseñ, Baybican gıyzı,
Banıçeçegi aldırdıñ, belli bil!–diydiler.
Birek galkdı, aglaya-aglaya kırk yigidiniñ yanına geldi. Gaba telpegini yere
çaldı. Zarınlap:
Yigitlerim! bilermisiz, näler boldı? Yalançı oglı Yaltacık meniñ ölüm
habarımı eltmiş. Atamıñ tüynügi altın ban öyüne yas girmiş. Gaza meñzeş
gıyzı-gelini ak çıkarıp, gara geymiş. Göz açıban gördügim, köñül beriban
söydügim Banıçeçek, Yalançı oglı Yaltacıga bararmış.
Beyle diygeç, kırk yigidi telpeklerini yere çaldılar. Bögüre-bögüre aglaşdılar,
zarlaşdılar.
Meger soltanım, bu kapırıñ bir gıyzı barmış. Her gün Biregi görmäge
gelermiş. Ol gün yene gelyär. Biregi tukat göryär:
— Näme boldı, hanım Birek?!–diyyär.
Birek:
−Näme üçin tukat bolmayın, on altı yıldır, atañ tussagında otıyrın. Eneatamı,
kovum-gardaşı zarladım. Gara gözli adaglım bardı. Yalançı oglı
Yaltacık diyerler biri, aldap, meniñ ölüm habarımı bermiş. Indi oña
bercekler—diydi.
Beyle diygeç, Birekde köñli bolan gıyz:
— Seni galadan urgan bile sallasam, iliñe barañda meni yatlarmısıñ− diydi.
Birek:
— Gılcıma dogranayın, okuma sancılayın! Yer gibi kertileyin, toprak kibi
sovrulayın! Sag-aman barsam seni mıdama yatların—diydi.
Gıyz urgan getirip, Biregi galadan aşak sallayar. Birek aşak bakdı, özüni yer
yüzünde göryär. Tañra şükür edyär, yola düşyär. Gidişine, kapırıñ yılkı
sürüsiniñ üstünden baryar. Bir at bols alıp müneyin diyyär. Görse, özüniñ deñiz
gulanı boz aygırı munda otlap yör diyyär. Boz at dagı Biregi görüp, iki
ayagına galyar, Biregi tanıyar. Birek bu yerde atı bilen sözleşyär:
— Açık-açık meydana meñzär alıncıgıñ,
Şam çıraga meñzär gözcagazıñ.
Yüpege meñzär yalıcagazıñ.
Goşa gardaşa meñzär gulacıgıñ.
Äri mıradına yetirer arkacıgıñ.
At dimerin saña, gardaş diyerin.
Gardaşımdan yeg at!
Başıma iş düşdi, yoldaş diyerin.
Yoldaşımdan yeg, at!—diydi.
At başını galdırdı. Birege garşı geldi. Birek at gövsüni gucakladı. Iki
gözün öpdi, mündi. Kapır galasınıñ gapısına geldi. Otuz dokuz yigidini
çagırıp:
Tañrı yol berdi,
gider boldum, azgın kapır! Otuz
dokuz yigidim amanatdır, kapır!
Biri, egsilse yerine yüzüni aların, kapır!−diydi.
Birek aldı yörüberdi. Kapırlar ıyzından kovdular, yetmediler, döndüler.
Birek oguz iline geldi. Görse, bir ozan gelyär. Birek ondan:
— Ozan nirä gidersen?
— Toya giderin.
— Toy kimiñki?
—Yalançı oglı Yaltacıgıñkı.
— Kime öylenyär?
— Han Biregeñ adaglısına.
— Ozan, ataımı bersem, tamdırañı berermisiñ?
Sakla, gelip bahasını berip, ıyzına aların−diydi.
Ozan:
— Bogazım çiyşmeden bir atlı bolyarın. Saklayın– diydi.
Ozan tamdırasını berdi. Birek tamdıranı aldı, atasınıñ obasına golaylaşdı.
Görse, birnäçe çopan yoluñ gıyasını alıp, aglaşyarlar, hem-de durman daş
yıgnayarlar.
Birek:
— Ey, çopanlar, bir kişi yolda daş bolsa, yabana atar. Siz bu yola daşı näme
diyip yıgnayarsıñz?
Çopanlar:
—Vah, sen biziñ halımızdan habarıñ yok.
— Halıñıza näme boldı?
— Begimiziñ bir oglı bardı. On altı yıldır, kimse öldügini, diridigini bilmez.
Yalançı oglı Yaltacık diyerler ölüm habarını getirdi. Adaglısını oña
beryärler. Gıyz bu yoldan geçer. Uraylı, onı, toy bolmasın. Deñine-duvşuna
barsın –diydiler.
Birek:
–Yüzüñiz ak bolsun çopanlar! Eyäñiziñ çöregi size halal bolsun! —diydi.
Birek mundan geçip, atasınıñ ordasına geldi. Öyleriniñ öñunde bir ulı agaç
bardı. Düybünde bir çeşme bardı. Birek görse kiçi gıyz doganı suv almaga
gelyär. «gardaş Birek» diyip, aglar, bozlar. «toyuñ, düvnüñ yasa döndi» diyyär.
Bu sözler Birege gatı degdi. Buldur-buldur agladı, gözüniñ yaşı döküldi.
Çagırıban, gıyz gardaşına yüzlendi:
— A, gıyz!
Näme aglap, «aga» diyip bozlarsen?
Yandı bagrım, köydi içim.
Näme agañ yogaldımı?
Yüregiñe gaynar yaglar guyuldımı?
Gara bagrıñ sarsıldımı?
«Aga» diyip näme aglarsen, näme bozlarsen?
Garşı gara dagı sorasam, yaylagı kimiñ?
Sovuk-sovuk suvları, sorasam, içit kimiñ?
Tevle-tevle bedev atları, sorasam, münit kimiñ?
Hatar-hatar düyeleri, sorasam, yüklet kimiñ?
Agılda akca goyun, sorasam, çiyşlik kimiñ?
Garalı-gökli öyi, sorasam, kölege kimiñ?
Agız-dilden gıyz kişi, habar ber maña!
Gara başım gurban bolsun, saña!–diydi.
Gıyz:
— Çalma, ozan, aytma, ozan!
Garalı men gıyzıñ nämesine gerek, ozan!
Garşı yatan gara dagı sorasañ,
Agam Biregiñ yaylasıdır.
Agam birek gideli, yaylarım yok.
Sovuk-sovuk suvları sorasañ,
Agam Biregiñ içididir.
Agam Birek gideli, içidim yok.
Tevle-tevle bedev atları sorasañ,
Agam Biregiñ münididi.
Agam Birek gideli, münerim yok.
Hatar-hatar düyeleri sorasañ,
Agam Biregiñ yükledidi.
Agam Birek gideli, yükledim yok.
Agılda akca goynı sorasañ,
Agam Biregiñ çiyşligidi.
Agam Birek gideli, şövrüm yok.
Garalı-gökli otagı sorasañ,
Agam Biregiñkidir.
Agam Birek gideli, göçerim yok.
Yene gıyz:
— Ay, ozan!
Garşı yatan gara dagdan,
Aşıp geleñde, geçeñde,
Birek atlı bir yigide duvşmadıñmı?
Daşgın-daşgın çayları,
Aşıp geleñde, geçeñde,
Birek atlı bir yigide duvşmadıñmı?
Ulı-ulı şäherlerden geçeñde,
Birek atlı bir yigide duvşmadıñmı?
Ey, ozan, gören bolsañ, diygil maña!
Gara başım gurban bolsun, saña!–diydi.
Gıyz yene-de:
— Garşı yatan gara dagım yıkılıpdır, ozan, seniñ
habarıñ yok. Kölgelice gaba agacım kesilipdir,
ozan, seniñ habarıñ yok. Dünyäde yeke gardaşım
alnıpdır,
ozan, seniñ habarıñ yok.
Çalma, ozan, aytma, ozan!
Yaslıca men gıyzıñ nämesine gerek, ozan! Iylde-günde toy
bar,Ol yere barda çal! — diydi.
Birek mundan geçdi. Ulı gıyz doganlarınıñ yanına bardı. Görse, olar gara
geyip otıyrlar. Çagırıp, Birek söyledi. Göreyli hanım ne söyledi?
Birek:
Dañan yerinden turan gıyzlar! Ak otagı
goyuban, gara otaga giren gıyzlar! Ak çıkarıp, gara geyen
gıyzlar! Öyñüzde yogurt barmı?
Saçagıñızda kumaç barmı? Üç gündir,
yoldan gelyärin, doyurıñ meni! Üç güne barmazdan,
Tañrı begendirsin sizi!—diydi.
Gıyzlar, Biregi doyurdılar. Birek:
—Agañızıñ başı, gözi sadakası üçin köne don berseñiz. Toya barayın, onda
maña don bererler, getirip, donuñızı bererin —diydi.
Gıyzlar bardılar, Biregiñ donunı, muña berdiler. Aldı, geydi, boyı boynuna,
bili biline, golı goluna gelişdi. Ulı gıyz doganı munı Birege meñzetdi. Gara
gıyma gözlerine gan-yaş doldı. Söyledi:
— Gara gıyma gözleriñ çüñkelmesedi, Agam Birek
diyerdim, ozan, saña! Yüzüñi gara tüy basmasadı,
Agam Birek diyerdim, ozan, saña! Güyçli bilekleriñ
solmasaydı, Agam Birek diyerdim, ozan, saña!
Opul-opul yörüşiñden, Arslan kibi
toruşıñdan, Gañrılıban bakışıñdan,
Agam Birek diyerdim, ozan, saña! Begendirdiñ, irindirme,
ozan, meni! —diydi.
Gıyz yenede:
— Bize aydım aytma, ozan!
Agam Birek gideli bäri,
Bize ozan geldigi yok. Egniñdäki donı geyen yok.
Başımızdan yalıgımızı aldıgı yok.
Birek öz özüne:
— Gıyzlar bu don bile meni tanıcaklar. Galıñ oguz begleri dagı tanıyrlar—
diydi. Göreyin, oguzda dostum kim, duşmanım kim?—diydi.
Donı sıyrdı, çıkardı, gıyzlara zıñdı:
— Bir köne don berdiñiz, başımı çiyşirdiñiz!—diyip, bardı, bir esgi düye
culunı gerşine atıp ugraberdi. Sürüp, toya geldi. Görse, öylencek yigit ok atyar.
Garagüne oglı Puvdak, Gazan begiñ oglı Oruz, begler başı Yegenek, gıyzıñ
doganı däli Garçar bile ok atar.
Haçanda Puvdak, atsa, Birek:
— «Eliñ bar bolsuñ!» —diyerdi.
Oruz atsa:–«Eliñ bar bolsuñ!»— diyerdi.
Yegenek atsa:–«Eliñ bar bolsun!»—diyerdi.
Yalançı oglı Yaltacık atanda:–«Eliñ guvrısın, barmaklarıñ çüyrisin! Hey
doññuz oglı, doññuz! Giyevlere gurban bol!»— diyerdi.
Yalançı oglı Yaltacık gazaplandı, gaharlanıp:
— Ey, däli porhan, nädip maña beyle sözleri aytyardıñ? Gel, meniñ yayımı
çek! Yogsa, boynuñı urarın–diydi.
Beyle diygeç, Birek yayı aldı, çekdi. Yayı sapından ikä böldi. Göterdi, onuñ
öñüne zıñdı.
–Torgay atmaga yagşı—diydi.
Yalançı oglı Yaltacık müña gatı gaharı geldi:
— Biregiñ yayı bardır, getiriñ!—diydi.
Bardılar, getirdiler. Birek öz yayını görende, yoldaşları yadına düşdi:
—Laçın guşlara girip, av avlanım,
Tuladarı, dokarları kovdugım. Yagı yurdı
elimde, gıl kirişlim! Aygır berip aldıgım, tozlı gatı
yayım! Buga berip aldıgım, bogma kirişlim!
Bekli yerde goydum geldim,
Otuz dokuz yoldaşım, iki argışım—diydi.
Birek yene:
— Begler, siziñ işkıñıza çekeyin yayı, atayın okı— diydi.
Giyeviñ barmagındakı yüzügi nışana aldı, atdı, yüzük paralandı. Oguz
begleri munı görüp, el çarpdılar, gülüşdiler.
Gazan beg bakıp, tomaşa ederdi. Adam gönderdi, Biregi çagırdılar. Däli ozan
geldi. Baş eñdi, bagır basdı, salam berdi. Gazan bege yüzlenip, Birek şeyle
diydi:
— Dañdan sapalı yerde dikilen, ak ban öyli. Atlaza yapılanda,
gök sayavanlı. Tevle-tevle çekilende, bedev atlı,
Çagırıban sesleñde, bol çavuşlı,
Yaykanañda, yag dökülen, bol nıgmatlı. Eciyzleriñ arkası,
mesginleriñ umıydı, Bayandır hanıñ giyevsi,
Laçın guşüñ çagası, Türküstanıñ diyregi,
Amıt soyunıñ arslanı, Garaçıgıñ gaplañı,
Goñur atıñ eyesi. Han Oruzıñ atası,
hanım Gazan! Üynüm añla, sözüm diñle!
Dañdan turup, Ak ormana girersen.
Ak govagıñ pudagından, Burgayıban geçersen.
Can yaycıgını egersen.
Ok çıgrını gurarsen. Aydıñ otag
goyarsen. Sagda oturan sag begler!
Solda oturan sol begler! Işikdäki ınaklar!
Düypde oturan has begler! Gutlı bolsun
dövletiñiz! —diydi.
Beyle diygeç, Gazan beg:
— Ey, däli ozan! Dile menden diläniñ−diydi.
Çadırımı, otagmı dile, diläniñi? Gul gerekmi, garabaş? Altın, akca gerekmi?
bereyin —diydi.
Birek:
—Hanım! ocagıñ başına barıp garnımı bir doyursam—diydi. Gazan beg:
—Däli ozan, bagtıñ geldi, bu günki begligim señki bolsun! Goyuñ, nirä gitse,
gitsin. Näme etse etsin— diydi.
Birek ocagıñ başına bardı. Garnını doyrandan soñra, gazanları depdi dökdi,
düñderdi. Sagdan geçeni, sagına, soldan geçeni soluna itdi. Haklını hakı üçin,
haksızı, yüz garalıgı üçin depdi.
Gazan bege habar bardı:
—Soltanım! Däli ozan yahnaları dökyär—diydiler. Indi bolsa, gıyzlarıñ
oturan öyüne gitcek bolyar–diydiler. Gazan beg:
—Goy, gitsin —diydi.
Birek turdı, gıyzlarıñ yanına bardı. Işigi aldı oturdı.
Munı gören Gazan begiñ hatını boyı uzıyn Burla hatın, gazaplandı:
− Bu yere gelmäge nähil cürehet etdiñ?–diydi.
Birek:
— Hanım, gazan begden buyrukdır. Maña kimse degmez — diydi.
Burla hatın:
— Beyle bolsa otursın— diydi.
Burla hatın:
— Ozan, maksadıñ näme?
Birek:
— Äre barcak gıyz tursun oynasın, men-de gopuz çalayın–diydi.
Gısırca yeññe diyerler bir hatıñ bardı, oña:
— Tur, sen oyna! Däli ozan näbilsin–diydiler.
Turdı:–«Ozanzan, çal, äre baryan gıyz men!»–diydi. Oynamaga başladı.
Birek gopuz çaldı, söyledi, göreyli hanım, ne söyledi:
— Ant içdim, gısır gısraga mündügim yok.
Öyüñiziñ ardında çopanlar saña bakar. Olarıñ buldur-buldur
gözleriniñ yaşı akar. Sen olarıñ yanına bargıl!
Mıradıñı olar berer, belli bilgil! Seniñ bile meniñ işim
yok.
Äre baran gıyz tursun oynasın, menem gopuz çalayın −diydi.
Gısırca yeññe:
— Bay-boy, bu ozan hemme zadı gören yalı–diydi. Bardı yerinde oturdı.
Bagdez bogazca diyerlerdi bir hatın bardı. Banıçeçegiñ donunı geydi.
— Çal, däli ozan! Äre baryan gıyz men, oynayın—diydi. Ozan:
— Ant içdim bu gezek, Bogaz gısraga mündigim
yok. Öyniziñ ardı «derecik» dälmidi?
Itiñiziñ adı «yaracık» dälmidi? Seniñ adıñ kırk
oynaşlı, Bogazca Bagdez dälmidi?
Yene aybıñı acarın, belli bilgil!–diydi.
— Seniñ bile meniñ oynum yok. Bar, yeriñde otur! Äre baryan gıyz tursun
oynasın, men gopuz çalayın. Gol salıban oynasın —diydi.
Beyle diygeç, Bagdez:
— Bay-boy, bu bar aybımızı açcak. Tur, gıyz, oynasañ-da, oynamasañ-da
özüñ bilyäñ! Birekden soñra başıña bu iş düşcekdigi bellidi–diyip, Banıçeçege
yüzlendi.
Burla hatın, Banıçeçege bakıp:
–Gıyz, gal, oyna, elinden näme gelcek!–diydi. Banıçeçek gızıl donunı geydi.
Yeñi bilen barmaklarını örtdi. Oyna girdi:
— Çal, däli ozan!−diydi
Ozan çaldy, aydar:
— Men bu yerden gidelim, därläpsen, dälim!
Akca garlar yagmış, dıyza yetmiş.
Han gıyzınıñ öyünde gul-gırnak tükenmiş.
Han gıyzıñ özi, küyze almış suva barmış.
Bileginden on barmagına sovuk almış.
Gızıl, altın getiriñ!
Han gıyzına dırnak yonuñ!
Ayplıca han gıyzı!
Äre barmak ayp bolar —diydi.
Munı eşiden Banıçeçek kakıdı, gazplandı:
— Däli ozan, meniñ kemsigim barmı? Kim maña ayp goşar! — diydi. Kümüş
gibi ak bilegini açdı, elini çıkardı. Biregiñ barmagına geçiren yüzügi göründi.
Birek yüzügi tanıydı. Tamdırasını alıp şeyle diydi:
−Birek gideli bäri, dere-depä çıkdıñmı, gıyz?!
Sermenip, dört yana bakdıñmı, gıyz?!
Gargı gibi gara saçıñı yolduñmı, gıyz?!
Gara gözden acı yaş dökdüñmi, gıyz?!
Güyz alması gibi al yañagñı yırtdıñmı, gıyz?!
Sen äre baryañmı, gıyz?
Altın yüzük meniñdir, ber gıyz!–diydi
Gıyz:
− Birek gideli, dere-depe başına köp çıkdım.
Garaga gibi gara saçım köp yoldum.
Güyz alması gibi yañaklarım köp yoldum.
Gelenden-gidenden köp soradım.
Bardı, gelmez, beg yigidim.
Han yigidim, Birek diyip köp agladım.
Söyüşdigim Bamsı Birek sen dälsiñ. Altın yüzük seniñki däldir. Altın
yüzükde köp nışan bardır. Onı isleseñ belligini ayt!–diydi.
Birek:
−Dañdan, han gıyzı, yerimden ör turmadımmı?
Boz aygırıñ biline münmedimmi?
Seniñ öyüñ öñünde sugun-keyik yıkmadımmı?
Sen meni yanıña çagırmadıñmı?
Seniñ bile meydanda at çapmadıkmı?
Seniñ atıñı, meniñ atım geçmedimi?
Ok atañda, seniñ okuñı yarmadımmı?
Göreşde men seni basmadımmı?
Üç öpüp, bir diyşleyip,
Altın yüzügimi barmagıña geçirmedimmi?
Söyüşdigiñ Bamsı Birek men dälmi? —diydi.
Beyle diygeç, gıyz tanıydı. Birekdigini bildi. Çalt ata mündi. Biregiñ eneatasına
buşlamaga gitdi.
−Erip-erip gara dagıñ yıkılıpdı, beygeldi indi! Coşup akan
suvlarıñ sogulupdı, cıgladı indi! Gaba agacıñ gurıypdı, yaşardı indi!
Bedev atıñ garrıpdı, gulan berdi indi! Gızıl düyeleriñ
garrıpdı, köşek berdi indi! Ak goyunıñ garrıpdı, guzı
berdi indi! On altı yıllık hasratıñ, ogluñ Birek geldi
indi! Gayınata, gayınene, buşlık! Maña
näme beryäñiz?—diydi.
Biregiñ, enesi-atası:
−Diliñden öpeyin, gelincigim! Yoluña
gurban bolayın, gelincigim! Sag-esen çıkıp gelen
bolsa, Garşı yatan gara daglar,
Saña yaylag bolsun!
Sovuk-sovuk suvları, Saña içit
bolsun!
Gulum, halayıgım, saña gırnak bolsun! Bedev atlarım
saña münüt bolsun ! Hatar-hatar düyelerim,
Saña yüklet bolsun! Agıldakı akca goynum,
Saña çişlik bolsun! Altınım, akcam saña
harçlık bolsun! Tüynügi altın ban öyüm,
Saña kölge bolsun!
Gara başım gurban bolsun,
Saña gelincigim!—diydi.
Begler, Biregi getirdiler.
Gazan beg:
—Gözüñ aydıñ Baybura beg! Ogluñ geldi—diydi. Baybura beg:
—Ol dogurdan men oglum bolsa, başan barmagınıñ ganını şu yaglıga
damdırsın, gözüme sürteyin, açılsa oldur −diydi.
Biregiñ ene-atasınıñ gözi aglamakdan görmez bolupdı. Ganlı yaglıgı
gözüne sürtdi, Tañrınıñ emri bilen gözi açıldı, aytdılar:
— Ogul, tüynügi altın ban öyümiñ diregi, ogul! Gaza meñzär gıyzgelinimiñ
güli, ogul! Görer gözümiñ göreci, ogul!
Tutar bilimiñ güyci, ogul!
Galıñ, oguz ınancı, canım, ogul!–diyp, Tañra şükür etdiler.
Yalançı oglı Yaltacık munı eşitdi. Gorkusından gaçdı, tokaylıkda
giyzlendi. Birek ıyzına düşdi, kova-kova yetdi. Yigitlerine:
— Tokayı otlañ−diydi
Otladılar. Yaltacık ölümden gorkup, gelip, Biregiñ ayagına düşdi, gılcınıñ
astından geçdi. Ol dövürde kimse biriniñ gılcınıñ aşagından geçse öldügidi.
Birek onuñ suçunı geçdi, bagışladı.
Gazan beg, Birege:
— Gel, mıradıña yet!−diydi.
Birek:
—Yoldaşlarımı almadan, ak öye girmerin–diydi.
Gazan beg, yigitlerine:
— Meni söyen atlansın!—diydi.
Galıñ oguz begleri atlandılar. Gala yetdiler, Kapırlar dagı bulara garşı
geldiler.
Daglar gümmülendi, at deminden, gılıçdır, galkanınıñ sesinden düzler titredi.
Meydan dolı baş boldı. Şükli melegi bögürdiban, Gazan beg atdan yerde çaldı.
Kapırıñ serdarı, Gara teguri, däli Dönder gılıçladı. Gara Arslan melegi,
Garapudak yere saldı. Derelerde kapıra gırgın girdi. Yedi kapır begi gılıçdan
geçdi.
Birek, Yegenek, Gazan beg, Garapudak, däli Dönder, Gazan oglı Oruz beg
dagı sag-aman oguz iline döndüler.
Birek otuz dokuz yigidiniñ yanına geldi. Oları sag-aman aldı, gaytdı.
Baybura begiñ oglı Bamsı Birek Baybican begiñ gıyzı Banıçiççegi aldı. Ak
ban öyüne, ak otagına girdi, toyuna başladı.
Bu kırk yigidiñ birnäçesini Gazan beg, bir näçesini Bayandır han öylendirdi.
Birek hem yedi gıyz doganını yedi yigide berdi. Kırk yerde ak öy dikildi. Otuz
dokuz gıyz ok atdılar, otuz dokuz yigit okuñ ıyzından gitdi. Kırk gün, kırk
giyce toy boldı.
Birek yigitleri bile maksat-mırada yetdi.
Däde Gorkut geldi, şatlık çaldı. Boy boyladı, soy soyladı. Batırlarıñ başına
gelenini sözledi. Bu oguznama Biregiñki bolsun —diydi.
— Yom bereyin, hanım!
Gara daglarıñ, yıkılmasın!
Kölgelice gaba agacıñ, kesilmesin!
Ak sakgallı atañ yeri uçmah bolsun!
Ak bürçekli eneñ yeri behişt bolsun!
Ogul bilen gardaşdan ayırmasın!
Soñkı demde arı imandan ayırmasın!
«Omın-omın» diyenler diydar görsün!
Yıgışdırsın, düyrüşdirsin,
Günäñizi Tañrı bagışlasın! Hanım hey!

GAZAN BEGIÑ OGLI ORUZUÑ TUSSAG BOLUŞI!

Hanım hey! Bir gün Ulaş oglı Gazan beg yerinden turdı. Ak öylerini
dikdirdi. Müñ yerde yüpek halı düşetdi. Togsan tümen yigit, söhbetine
düyrülipdi. Iyip-içip otıyrdı. Dokuz sanı gara gözli, örme saçlı, elleri
bileginden hineli, boyları uzıyn kapır gıyzları al şerabı altın ayakda galıñ
oguz beglerine gezdirerdi. Her birinden Ulaş oglı Salır gazan içerdi. Çızgapçızgap,
ak otagları beglerine sovgat beryärdi. Hatar-hatar düyeleri
bagışlayardı.
Oglı Oruz garşısında yaya söyenip durdı. Sag yanında gardaşı Garagüne
otıyrdı. Sol yanında dayısı Aruz otıyrdı. Gazan beg sagına bakdı, kah-kah
güldi. Soluna bakdı, gatı begendi. Garşısına bakdı, oglı Oruzı gördi. Eline
yüzüne tutup, aglap başladı.
Oruz muña geñ galdı. Ileri geldi, dıyza çökdi, atasına bakıp :
— Üynüm añla, sözüm diñle, atam, Gazan!
Sagıña bakdıñ, kah-kah güldüñ.
Soluña bakdıñ, gatı begendiñ.
Garşıña bakdıñ, meni gördüñ, agladıñ.
Sebäp nedir, diygil maña?!
Gara başım gurban bolsun, atam, saña!
Galkıbanı yerimden turarın. Kırk yigidimi
yanıma aların. Kapırıñ iline giderin.
Kapırıñ gıyzını aların. Aglanıñ
sebäbi näme, diygil maña?!
Gara başım gurban bolsun, atam, saña! — diydi.
Gazan beg alcıradı, oglanıñ yüzüne bakıp:
− Bäri gelgil, gulanım ogul!
Sagıma bakamda,
Gardaşım Garagünäni gördüm.
Çöledi alıpdır, at gazanıpdır.
Baş kesipdir, gan döküpdir.
Soluma bakdıgımda,
Dayım Aruzı gördüm.
Baş kesipdir, gan döküpdir.
Çöledi alıpdır, at gazanıpdır.
Garşıma bakamda, seni gördüm.
On altı yaş yaşadıñ.
Bir gün geler men ölerin, sen galarsıñ.
Yay çekmediñ, ok atmadıñ.
Baş kesmediñ, gan dökmediñ
Galıñ oguz içinde çöldi almadıñ–diydi.
Oruz atasına bakıp:
− Beg, ata, düye yalı ulalsañda, köşek yalı aklıñ yok. Depe yalı ulalıpsıñ,
darı yalı beyniñ yok. Hünäri ogul atadan görüp, övrenermi, yogsa atalar
oguldan övrenermi? Sen haçan meni alıp, duşamana ugradıñ? Gılıç çalıp, baş
kesdiñ? Men senden näme görüp, näme övrendim?− diydi.
Gazan beg elini eline çaldı, kah-kah güldi:
− A, begler, Oruz yagşı söyledi. Siz iyip, içiñ, meylisiñizi bozmañ! Men bu
oglanı alıp ava gideyin. Yedi günlik azık bilen yola düşeyin. Ok atan
yerlerimi, gılıç çalan yerlerimi görkezeyin. Duşman serhedine, Cızıgalara,
Agılgana, gökce daga alıban çıkayın!–diydi.
Goñur atını mündi. Üç yüz yigidi sayladı, yanına aldı. Oruz beg bolsa kırk
ala gözli yigidini aldı. Gazan oglunı alıp, gara daglara ava çıkdı. Av avladı,
guş guşladı. Sugun-keyik yıkdı. Çadırını dikdirdi, bir näçe gün begler bilen
iydi-içdi.
Meger hanım, duşman galasından, birisi buları görüp, hanlarına:
− Näme otıyrsıñ. Itiñi havlatmayan, pişigiñi mavlatmayan alplar başı Gazan,
oglı bilen serhoş bolup yatır–diydi.
Kapırlar atlandılar, Gazanıñ üstüne geldiler. Uzakdan tozan gören Gazanıñ
yigitlerinden birisi:
− ay, keyik tozanıdır–diydi.
Gazan:
− Keyik bolsa, bir ya iki bölek bolar. Bu gelyän yagıdır– diydi.
Tozan bövsüldi. Gün yalı yıldıradı, deñiz yalı coşdı, tolkun atdı, tokay yalı
garaldı. It üzmekli, keçe börükli, azgın dinli, guzgun dilli duşman çıka geldi.
Gazan goñur atını çekdirdi, mündi. Oglı Oruz cılavsunı çekdi, bedev atını
oynatdı, garşı gelip:
− Bäri gelgil, atam, Gazan!
Deñiz gibi tolkun atıp gelen nädir?
Ot gibi şıyalıp, yıldız kibi parlayıp gelen nädir?
Agız-dilden ber habar maña!
Gara başım gurban bolsun, atam saña!–diydi.
Gazan:
− Bäri gelgil, arslanım ogul!
Gara deñiz gibi yaykanıp gelen, kapırıñ leşgeridir.
Gün gibi şıylayıp gelen, kapırıñ başındakı ışıgıdır.
Yıldız gibi parlayıp gelen, kapırıñ cıdasıdır.
Azgın dinli yagı–kapırdır, ogul!− diydi.
Oruz:
− Bäri gelgil, atam Gazan!
Galkıbanı, yerimden bedev atımı saklardım,
Bu gün üçin, güni geldi.
Ak meydanda segredim seniñ üçin,
Ala uzın süyri cıdamı saklardım,
Bu gün üçin, güni geldi.
Gaba garın, köpek gövsüne oynadım, seniñ üçin,
Gara polat uz gılcımı saklardım,
Bu gün üçin, güni geldi.
Azgın dinli kapır başını kesdireyin seniñ üçin
Egni berç demir donlı donum saklardım, seniñ üçin
Bu gün üçin, güni geldi.
Yeñ-yakalar tikdireyin seniñ üçin.
Başımda gunt ışıklar dalardım
Seniñ üçin, güni geldi.
Gaba çomak astında yugurdayın seniñ üçin,
Kırk yigidim saklardım
Bu gün üçin, güni geldi.
Kapır başını kesedireyin seniñ üçin.
Arslan adımı saklardım seniñ üçin
Bu gün üçin, güni geldi.
Yaka tutup kapır bilen ugraşayın seniñ üçin
Bu gün üçin, güni geldi.
Gazan:
−Ogul, ogul, ay ogul!
Meniñ üynim añla, sözüm diñle!
Ol kapırıñ üçün atıp, birini yazmaz okçusı bolar.
Hay diymezden, başlar kesen celladı bolar.
Adam etinden yahna kılan aşbazı bolar.
Seniñ barcak kapırıñ däldir.
Galkıbanı, yerimden men turayın.
Goñur atıñ biline men müneyin.
Gelen kapır meniñdir, men barayın.
Gara polat uz gılcımı çalayın.
Azgın dinli kapırdır, başlarını keseyin.
Döne-döne söveşeyin, döne-döne çekişeyin.
Gılıç çalıp, baş kesdigimi görgül, övrengil!
Gara başıña düşende gerekdir!- diydi.
Oruz bu yerde söyledi, göreyli näme söyledi.
Oruz:
− A, beg ata, eşidyärin!
Erkek guzılar gurban üçin,
Ata, ogul gazanar, at üçin,
Oglanam gılıç guşanar ata gayratı üçin.
Meniñ-de başım gurban bolsuñ, seniñ üçin!−diydi.
Gazan:
−Ogul, ogul, ay ogul!
Yaga gidip, baş kesmediñ.
Duşman öldürip, gan dökmediñ.
Ala gözli kırk yigidi boyuña algıl!
Gövsi gözel gaba daglara çıkgıl!
Meniñ söveşdigimi, meniñ dövüşdigimi
Meniñ çekişdigimi, meniñ gılıçlaşdıgımı,
Görgül, övrengil!
Bize arka ogul, ogul!− diydi.
Oruz atasınıñ sözüni sıyndırmadı. Gaydıp, geri döndi. Beyik daglar başına
yoldaşlarını alıp çıkdı.
Ol dövürde ogul ata sözüni iki eylemezdi, iki eylese, ol oglanı kabul
etmezlerdi.
Oruz giyñ yakadan süñüsini sançdı, durdı. Köp kapırıñ yıgnandıgını gören
Gazan, haykırıp at saldı, garşı bardı, gılıç urdı.
Gümmür-gümmür teviller çalındı ol gün.
Burması altın tuç borular çalındı ol gün.
Yıldam beg erenler döne-döne söveşdi ol gün.
Gara polat uz gılıçlar çalındı ol gün.
Gargı dilli kayın oklar atıldı ol gün.
Ala uzıyn süyri cıdalar süsüldi ol gün.
Namartlar sıpara yer gözledi ol gün.
Baka-baka Gazan oglı Oruz coşup ugradı:
− Bäri geliñ, kırk yoldaşım! Sizi gurban bolsun meniñ başım! Atam Gazan
baş kesdi, gan dökdi. Meni söyen yigitlerim, nämä durarsiz?! Kapırıñ bir
uvcundan at salaylıñ!−diydi.
Garagoçunı aynatdı. Oruz kapırıñ sagına at saldı, oları berk daradı,
goyuna guvrt giren yalı etdi, dar yola dolı düşen yalı boldı. Birden Oruzıñ
atına ok degdi, at yıkıldı, kapırlar Oruzıñ üstüne çökdiler. Kırk yigit atdan
indi, ala galkan bagını gıysga düvdüler, gılıç sıyrdılar, köp söveşdiler.
«Köplük gorkuzar, tereñ batırar». Kapırlar oglanı tutdular. Arkasından ak
ellerini bagladılar. Gıl urgan ak boynuna dakılar. Süyrediler. Ak etinden gan
çıkıynça dövdüler. Aldılar, yöriberdiler. Gazanıñ mundan habarı yokdı.
Duşman gaçandan soñra, Oruzuñ duran yerine geldi, oglunı görmedi.
− Begler, oglan gaçanan meñzeyır-de− diydi.
Begler:
− Oglan guş yürekli, belki gaçıp enesine gidendir– diydiler.
Gazanıñ gaharı geldi:
− Begler, Tañrı bize bir gorkak ogul bermiş, barıp onı enesinden alayın.
Gılcım bilen dograyın, altı bölek edeyin, altı yoluñ ayrıdına taşlayın. Bir
dagı hiç kim yazı yerde, meydanda yoldaşını goyup gaçmasın− diydi.
Goñur atını ökceledi, yola düşdi, öye geldi.
Han gıyzı, boyı uzıyn Burla hatın Gazanıñ gelendigini eşitdi. Atdan aygır,
düyeden bugra, goyundan goç gırdırdı.
− Oglancıgımıñ ilki urşudır, galıñ oguz beglerini toylayın − diydi.
Gazanıñ öñünden han gıyzı yumurlanıp çıkdı. Samır cüpbesini egnine aldı.
Gazana garşı geldi. Gabak galdırdı, yüzüne dogrı bakdı. Sagına-soluna göz
ayladı, Oruzı görmedi. Gara bagrı sarsıldı, döm yüregi oynadı. Gara gayıma
gözleri gan-yaşa doldı. Gazana karap:
− Bäri gelgil, Salır begi, Salır görki!
Başımıñ bagtı, öyümiñ tagtı,
Han atamıñ giyevsi.
Atam-enem berdigi.
Göz açıban gördügim,
Köñül berip söydügim,
Beg yigidim, Gazan!
Galkıbanı, yeriñden ör turduñ.
Ogluñ bile gara gazılık ata bütin mündüñ.
Boyı uzıyn yüvrük keygi alıp yıkdıñ.
Semiz atıñ yükletdiñ, gaydıp geldiñ.
Iki bardıñ, bir geldim, balam hanı?
Beg oglum görünmez, bagrım yanar.
Asılan-asılan gayalardan,
Gazan, oglanı uçurduñmı?
Garañkı ceññeliñ arslanına iydirdiñmi?
Ak ellerini arkasından baglatdıñmı?
Kapır öñünde yöretdiñmi?
Agzı-burnı guvrıp,
Dört yanına bakdırdıñmı?
Gara gözden acı yaşıñ dökdürdiñmi?
«Can ene, beg ata» diyp bozlatdıñmı?− diydi.
Yene Burla hatın:
− Ogul, ogul, ay ogul, yörtecim ogul!
Garşı yatan gara dagıñ başı, ogul!
Gara gözlerimiñ yagtısı, ogul!
Säm yelleri ösmezden, Gazan, gulagım çıñlar.
Sarı yılan sokmazdan, akca tenim galkar, çiyşer.
Gurımış gövsümde süydüm oynar.
Yalñızca ogul görünmez, bagrım yanar.
Yalñız ogul habarını, Gazan, diygil maña!
Aytmasañ, yana-yana gargarın, Gazan, saña!− diydi.
Enesi yene-de:
− Gargı cıda oynadanlar bardı, geldi.
Altın cıda oynadana, Tañrı, näme boldı?!
Garagoç ata münenler bardı, geldi.
Bedev atlı bir oglana, Tañrı, näme boldı?!
Nöker geldi, nayıp geldi,
Yalñız bir oglana, Tañrı, näme boldı?!
Yalñız ogul habarını, Gazan, diygil maña!
Aytmasañ, yana-yana gargarın, Gazan, saña!− diydi.
Burla hatın yene-de:
−Guvrı-guvrı çaylara suv saldım
Gara donlı dervüşlere nezir berdim.
Aç görsem doyurdum, yalañaçı donatdım.
Dileg bilen bir ogullı boldum,
Yalñız ogul habarını, Gazan, diygil maña!
Aytmasañ, yana-yana gargarın, Gazan, saña!− diydi.
Enesi yene-de:
−Garşı yatan gara dagdan,
Bir ogul uçurdan bolsañ, diygil maña!
Küleñ bile yıkdırayın.
Coşup akan çaylardan,
Bir ogul akdıran bolsañ, diygil maña!
Damarlarını soguldayın.
Azgın dinli kapırlara,
Bir ogul aldıran bolsañ, diygil maña!
Han atamıñ yanına men barayın.
Agır leşger, bol hazına alayın.
Parçalanıp, gazılık atımdan düşyänçäm,
Yeñim bilen alaca ganımı sıylyançam,
Gol-but üzlüp, yer yüzüne düşyänçä,
Yalñız ogul habarın alınçam
Kapır yolundan dönmerim− diydi.
Yogsa, a, Gazan!
Ayagımdan başmagımı çıkarayınmı?
Gara dırnak ak yüzüme çalayınmı?
Güyz alması gibi al yañaklarımı yırtayınmı?
Agır agı ordaña guyayınmı?
Ogul, ogul diyban bozlayınmı?
Gaytabandan gızıl düye mundan geçdi.
Torumları mundan bozlap, bile geçdi.
Garagoçda gazılık atı mundan geçdi.
Gulancıgı kiñşäp, bile geçdi.
Gulancıgımı aldırdım, kiñşemäyinmi?
Süride akca goyun mundan geçdi.
Guzucıgı mäleyip, bile geçdi.
Guzucıgım aldırdım, mälemäyinmi?
Ogul diyp bozlamayınmı?− diydi.
Bir dagı söyledi:
− Galkıbanı, yerimden turayın diyerdim.
Yalı gara gazılık atıma müneyin diyerdim.
Galıñ oguz içine gireyin diyerdim.
Ala gözli gelin aların diyerdim.
Gara yerde ak otaglar dikerin diyerdim.
Maksat-mırada yeterin diyerdim.
Mıradıma yetirmediñ meni.
Gara başımıñ gargışı tutsun, Gazan seni!
Bir begim görünmez, bagrım yanar.
Neylediñ, diygil maña?!
Aytmasañ, yana-yana gargarın, Gazan, saña!− diydi.
Burla hatın beyle diygeç, Gazanıñ aklı başından gitdi. Gara bagrı sarsıldı.
Döm yüregi oynadı. Gara gözlerine gan-yaş doldı. Hatınına yüzlenip:
–Görklim, gorkma, gyırma, avdadır! Avda galan oglan üçin gayırma, alada
etme. Yedi gün maña garaş, yere giren bolsa çıkararın, gökde bolsa indererin.
Tapsam-a tapdıgım, tapmasan, nädersiñ, Tañrı berdi, Tañrı aldı, seniñ bile
agların, bozların–diydi.
Han gıyzı, Burla:
− Gazan, atıñ yorgun, yadan-da bolsa, cıdañ kütdelen hem bolsa, yola
düş−diydi.
Gazan av yoluna garşı gidiberdi.
Tün gatdı, iñrek aşdı. Enesi duymazdan, Gazan el astından buyurdı:
− Togsan tümen yigit ardımdan gelsin, oglan tussagdır, begler bilsin–diydi.
Urş meydanına geldi, görse Oruzıñ kırk yigidiniñ läşi serilip yatır, oglunıñ
bedev atı oklanıpdır, yatar. Läşleriñ arasında oglunı görmedi. Altın saplı
gamçısını tapdı. Oglunıñ tussag bolandıgını añdı. Agladı:
− Gara dagıñ burcı, ogul!
Coşup akansuvuñ daşgını, ogul!
Garran çagım,
Aldırdıgım, yalñız ogul!− diydi, bozladı. Kapırıñ ıyzını ıyzladı.
Kapırlar oglana gara don geydirip, Gapıñ işginde oturtdılar. Giren basar,
çıkan deper. «Garrı duşman oguz oglı elimize düşdi, gıynap, horlap
öldüreyliñ» diyärdiler.
Şo mahal han Gazan yetdi. Goñur atını oynatdı. Kapır Gazanıñ gelenini
gördi, ürkdi. Kim atını müner, kim cüpbe geyer. Oruz başını galdırıp:
− Azgın kapır, ne haldır?
Kapır:
− Atañ geldi, onı tutaylı–diyyäris.
Oruz:
− Aman, norbat kapır amam! Tañrınıñ birligine yokdur guman! Kapırlar
oglana aman berdiler, elini çözdüler, gözüni açdılar. Oglan atasına garşı geldi,
söyledi. Göreyli hanım näme söyledi. Oruz:
− Bäri gelgil, beg ata!
Nirden bildiñ tussag bolandıgımı?
Ak ellerim ardıma baglanandıgını?
Gıl urgan ak boyunma dakılandıgını?
Gara gözli yigitlerimiñ öldürlendigini?
Sen gelmezden öñ, ata, kapırlar geñeşdiler.
Goñur atlı Gazanı tutuñ,
Arkasından ak ellerini baglañ,
Gizlice görkli başını kesiñ,
Alaca ganını yer yüzüne döküñ.
Oglı bilen ikisini bir yerde öldüriñ,
Ocagını söñdüriñ–diyişdiler.
Han ata!
Gorkarın, segrederken, goñur atıñ sürçdirersen.
Söven vagtıñ, kendir nayzañı tutdurarsen,
Gapıllıkda gözel başıñı kesdirersen.
Ak bürençekli enem «ogul» diyerken,
«Başım bagtı Gazan!»−diyp agladarsen.
Gaydıbanı, ata ıyzına döngil!
Altın ban öyüñe sürüp bargıl!
Garrıca eneme hövür bolgul!
Gara gözli bacılarımı aglatmagıl!
Ogul üçin, ata, ölmek ayıp bolar.
Yaradanıñ hakı ücin,
Ata, döngül, öye gitgil!
Söygüli enem garşı gelse,
Meni senden sorasa,
Ata, dogrı habar bergil!
Gördüm, seniñ ogluñ tussag diygil!
Arkasından ak elleri baglı diygil!
Gara urgan boynuna dakılgı diygil!
Gara doñuz tevlesinde yatır diygil!
Agır bukav topugını döver diygil!
Enem meniñ üçin aglamasın diygil!
Bir ay baksın!
Bir ayda barmazsam, iki ay baksın!
Iki ayda barmazsam, üç ay baksın!
Üç ayda barmazsam,
Öldügimi ol vagt bilsin!
Aygır atım bogazlayıp, aşımı bersin.
Yat gıyzı halalıma buyursın!
Maña tutan ak öyüne ayrı girsin!
Meniñ üçin enem gök geyip, gara sarmasın!
Galıñ oguz ilinde yasım tutmasın!
Meniñ başım seniñ yoluña gurban bolsun!
Gayt, Ata!− diydi
Oglan yene atasına bakıp:
−Garşı yatan gara daglar,
Islese, il yayılar.
Ganlı-ganlı suvlar,
Sag bolsa, ganı düşer.
Garagoç atlar,
Sag bolsa gulan dogar.
Gaytabanda gızıl düye,
Sag bolsa, torum berer.
Agılda akca goyun,
Sag bolsa, guzı berer.
Beg erenler sag bolsa, oglı dogar.
Sen sag bol, enem sag bolsun!
Menden yegräk, Tañrı size ogul berer.
Ak süydüni enem maña halal etsin!
Söveşmegil, gayt, ata, git!− diydi.
Han Gazan bu yerde ogluna bakıp:
− Ogul, ogul, ay ogul!
Garşı yatan gara dagım ogul!
Güyçli bilimiñ güyci, canım ogul!
Gara gözlerimiñ yagtısı ogul!
Ala dañda yerimden turdum, seniñ üçin.
Goñur atım yorgaladım, seniñ üçin.
Ak donumda kir eglendi, seniñ üçin.
Meniñ başım gurban bolsun,
Canım ogul, seniñ üçin!
Sen gideli, aglamagım gökdeken, yere indi.
Agır ulı divanım sürülmedi.
Seni bilen beg ogulları,
Gaza meñzeş gıyzım-gelinim,
Ak çıkardı, gara geydi.
Garrıca eneñ gan-yaş dökdi.
Gaydıbanı ogul, bu yerden öye barsam,
Ak yüzli eneñ garşı gelip, «ogul» diyse,
Ak elleri ardına baglı diyeyinmi?
Ak boynuna gıl urgan dakgılı diyeyinmi?
Meniñ namısım niyrede, ogul?!− diydi.
Gazan yene:
− Garşı yatan gara daglar,
Garrısa otı bitmez, il yayılmaz.
Akındılı, görkli suvlar,
Garrısa, gıra daşmaz.
Gaytabanlar garrısa, torum bermez.
Garagoçlar garrısa, gulan bermez.
Är yigitler garrısa, oglı dogmaz.
Atañ garrı, eneñ garrı,
Senden yegräk, Tañrı bize ogul bermez.
Berse dagı seniñ yeriñ tuta bilmez.
Gökden gara bulut boluban,
Kapırıñ üzerine guyayın.
Ak yıldırım bolup, çakayın.
Dokuzunı bir-birine saydırayın.
Uruşmakdan, söveşmekden, älemi doldurayın.
Yaradan Tañrıdan haray!− diydi.
Goñur atını ökceldi. Düye kimin kükredi. Arslan yalı arladı. Kapıra garşı
at depdi, gılıç urdı. Döne-döne söveşdi. Kapırı yeñe bilmedi. Üç kere at
saldı. Gabagını gılıç sıyrdı. Gara ganı şorladı, gözüne indi. Özüni sarp
yerlere saldı.
Edil şol mahal, boyı uzıyn Burla hatın gara gılıcını guşadı, gara aygırını
mündi, kırk inçe billi gıyz bilen ogulnıñ ıyzından geldi.
− Başımıñ täci, Gazan geldim− diydi.
Gazan, munı tanıman, oña garap:
− Gara aygırıñ cılavusını maña dartgıl, yigit!
Göni garap, yüzüme bakgıl, yigit!
Astındakı gara aygırı maña bergil, yigit!
Eliñdäki süyri cıdañı,
Yanıñdakı gök poladıñı,
Maña bergil, yigit!
Bu günümde haray bolgul, maña!
Gala, ülke bereyin saña!− diydi.
Hatın:
−Garşım alan yigit, nä diyyärsen?
Geçen günlerimi nä añladyarsen?
Galkıbanı, yerinden turan, Gazan!
Gara göz atıñ biline münen, Gazan!
Ilgayıbanı, gara dagımı yıkan, Gazan!
Kölegelice gaba agacımı kesen, Gazan!
Pıçak alıp ganatlarımı gıran, Gazan!
At üstünde eglenmeyip, yortan, Gazan!
Seniñ biliñ omrulmış,
Üzeññä dırmanyan dıyzıñ omrulmış.
Han gıyzı halalıñı tanamayañ, gözüñ gapılmış.
Isgınsızsen, saña nä boldı?
Çal gılcıñı, yetdim, Gazan!− diydi.
Şo demde oguz ärleri bir-bir yetdi. Göreyli hanım kimler yetdi?
Garadere agzında Tañrı beren, gara buga derisinden sallançagınıñ düşegi
bolan, gaharı gelende daşı kül eyleyän, gara murtunı yedi yerde yeñsesinden
düven, Gazanıñ gardaşı Garagüne çapar yetdi:
− Çal gılcıñı, gardaş Gazan, yetdim!− diydi.
Onuñ ardından Derbetdäki demir gapını gapıp alan, altmış tutam ala
gönderiniñ uvcında är bögürden, Gazan kimin pälivanı bir söveşde üç kere
atından yıkan, Gıyan Selcuk oglı däli Dönder çapar yetdi:
− Çal gılcıñı agam Gazan yetdim!− diydi.
Ardından, barıban dessursız, buyruksız hanıñ yagısını basan, altmış müñ
kapıra gan gusduran, Gaflat goca oglı Şirşemsetdin çapar geldi:
−Çal gılcıñı, agam Gazan, yetdim!−diydi.
Onuñ ardından Parasarıñ galasından parlayıp uçan, ap-alaca ak öyüne giren,
galıñ oguzuñ ınancı, gazan begiñ ınagı, boz aygırlı Birek çapar yetdi:
−Çal gılcıñı, agam Gazan, yetdim!−diydi.
Onuñ ardından, çaya baka çalımlı, çal garaguş erdemli, garagurma guşaklı,
altın gupbalı, galıñ oguz beglerini bir-bir atdan yıkan, Gazılık goca oglı beg
Yegenek çapar yetdi:
−Çal gılcıñı, agam Gazan, yetdim!−diydi.
Onuñ ardından yigrim dört kapır gıyzıñ boyunı ogşan däli Dönder yetdi.
Soñara müñ kovum başları Düver yetdi. Soñra müñ bükdüz başları Aman
yetdi. Soñra dokuz goca başları Aruz yetdi.
Sanamak bile oguz begleri tükenmz. Begleriñ barısı yetdi. Birlikde kapıra at
saldılar, gılıç urdular.
Ol gün çekerinde bolan är yigitler bildirdi. Ol gün namartlar sıpara yer
gözledi. Agır söveş boldı. Meydan dolı baş boldı. Beg nökerden, nöker
beginden ayrıldı.
Oguz begleri bilen Dönder sagdan depdi. Yındam yigitler bilen Garapudak
soldan depdi. Gazanıñ özi düybe topuldı. Kapırlarıñ başı Tegur bile Şükli
melege dogrı gitdi. Bögürdibän, atdan yere saldı. Ala ganını yere dökdi.
Sagda Garatüken kapıra, Dönder garşı geldi. Gılıçladı, yere çaldı. Solda
Bugacık kapıra, Garapudak garşı geldi. Sancıp yere çaldı, başını aldı.
Boyı uzıyn Burla hatın kapırıñ gara tugunı gılıçladı, yere saldı. Kapırıñ
hemmesi gaçdı.
Gazan oglunıñ yanına geldi, elini çözdi, gucaklaşdılar.
Oguzdan üç yüz yigit gurban boldı, Gazan ogulcıgını gutardı. Gaydıp geldi.
Gazan kırk öy dikdirdi. Yedi giyce-gündiz iyme-içme boldı. Toy-tomaşa boldı.
Oguz beglerine doyum boldı. Gazan oglunıñ başı üçin kırk gul, gırnak
boşatdı. Yigitlere ülke berdi, halat-serpay yapdı.
Däde Gorkut geliban boy boyladı, soy söyledi. Bu oguznamanı düzdi, goşdı,
beyle diydi:
Hanı diydigim beg erenler?
Dünyä meniñ diyenler?
Acal aldı, yer gizledi.
Dünyä kime galdı?
Gelimli-gidimli dünyä.
Ahır soñı ölümli dünyä.
Yom bereyin, hanım!
Yerli gara dagıñ yıkılmasın!
Kölegelice gaba agacıñ kesilmesin!
Coşup akan arı suvuñ guvrımasın!
Ganatların uvcı gırılmasın!
Tañrı seni namarda mätäç etmesin!
Çaparken, boz atıñ büdremesin!
Çalşanda, gara polat uz gılcıñ kütdelmesin!
Tañrı beren umıydiñ üzülmesin!
Ahır soñı arı iymandan ayırmasın!
Ak alnıñda dilek etdik, kabul bolsun!
Yıgışdırsın, düyrüşdirsin,
Günäleriñizi Tañrı geçişdirsin!
Hanım hey!

 DOHA GOCA OGLI DÄLİ DOMRULUÑ BOYI

Meger, hanım, Oguz ilinde Dovha goca oglı däli Domrul diyerlerdi bir är
bardı. Bir guvrı çayıñ üstünde köpri saldırdı. Geçenden otuz üç akca alardı,
geçmeyänden döve-döve kırk akca alardı. Näme üçin beyle ederdi? Ol ,
«Menden däli, menden güyçli är barmıdır, onı tapıp göreşesim» diyerdi,
«Meniñ ärligim, batırlıgım, çalasınlıgım, yigitligim Ruma, Şama yayradı,
çavlandı» diyerdi.
Bir gün köpürsiniñ yanında bir bölek oba gonyar. Ol obada sırkavlayan bir
yagşı yigit ölyär. Kimi ogul diyip, kimi gardaş diyip aglayar. Däli Domrul
çapar yetip:
— Samsıklar, näme aglayarsıñız? Köprümiñ yanında bu galmagal näme?—
diydi.
— Hanım, bir yagşı yigidimiz öldi, oña aglayarıs—diydiler.
Däli Domrul:
— Yigidiñizi kim öldürdi?–diydi.
—Beg yigit, Tañrıdan buyruk boldı. Ezrayıl yigidiñ canını aldı.
Däli Domrul:
— Adam canını alar yalı Ezrayıl diydiñiz kim bolyar–diydi. Soñra: «Ey
Tañrı Ezrayılı maña görkez! söveşeyin, çekişeyin, yagşı yigidiñ canını
gutarayın. Bir dagı yagşı yigidiñ canını almasın»–diydi.
Gaytdı, döndi, däli Domrul öyüne geldi. Tañra Domrulıñ sözi yakmadı:
– Bak, bak! Däli señsä bak, meniñ birligime ınanmaz, saymaz, maña şükür
etmez–diydi. Ezrayıla:
— Bar ol däliniñ gözüne görün. Gorkudan yüzüni saralt, canını hıkırdadıp al–
diydi.
Däli Domrul kırk yigidi bilen iyip-içp otyrka, birden Ezrayıl geldi. Onı ne
çavuş gördi, ne gapıçı. Däli Domrulıñ görer gözi görmez boldı, tutar elleri
tutmaz boldi. Dünyä gözüne garadı. Çagırıp däli Domrul söyledi:
— Ne haybatlı goca sen.
Gapıçılar seni görmedi, çavuşlar seni duymadı.
Meniñ görer gözlerim görmez, tutar ellerim tutmaz boldı.
Altın tayagım elimden yere düşdi.
Agzım içi buz gibi. Süñklerim toz gibi boldı.
Ahov, sakgalcıgı akca goca,
gözcagızı çöññe goca!
Ne haybatlı goca sen, diygil maña!–diydi.
Beyle diygeç, Ezrayıl:
— Ahov, Däli, gözüm çöññedigini halamadıñmı? Gözi gökçek gelingıyzlarıñ
canını köp alandırın. sakgallımıñ agarandıgını halamadıñmı?
Ak sakgallı, gara sakgallı gocalarıñ, yigitleriñ canını köp alandırın—
diydi.
Ahov, däli, hanı övnerdiñ: «al ganatlı Ezrayıl elime düşse, öldürerin, yagşı
yigidiñ canını onuñ elinden gutarardım—diyerdiñ. Inha, canıña almaga
geldim, berermisiñ, yogsa meñ bilen söveşermisiñ?— diydi.
Däli Domrul:
– Sen Ezrayılmısıñ? — diydi.
– Elbetde men —diydi.
–Bu yagşı yigitleriñ, canlarını sen alyarmısıñ?—diydi.
– Hova, men alyarın —diydi.
Däli Domrul:
— Gapıçılar, yapını gapıñ!–diydi.
–Ey, Ezrayıl, seni gökde arardım, dar yerde elime düşdüñ. Yagşı yigitleriñ
canlarını almaz yalı seni öldürerin! — diydi.
Gara gılcını sıydı, Ezrayıla dopuldı. Ezrayıl bir gögerçin, kepder boldı,
pencireden uçup gitdi.
Yigitlerini görüp, Domrul elini-eline çarpıp, kas-kas gülüp:
– yigitlerim! Ezrayılıñ gözüni şeyle bir gorkuzdum velin giyñ gapını goyup,
dar bacadan gaçdı, gögerçin bolup uçdı, men onı algır tugunıma aldırmasam
bolmaz—diydi.
Tutdı, atına mündi, tugun guşunı eline aldı, düşdi Ezrayılıñ ıyzına. Bir-iki
sanı gögerçin avladı, ıyzına övrüldi.
Gelişine Ezrayıl atınıñ gözüne göründi. At ürükdi, däli Domrulı göterdi, yere
urdı, başı yarıldı, doñup galdı. Ak gövsüniñ üstüne Ezrayıl basıp gondı,
mırladı. Harlap başladı. Däli Domrul aman diledi:
—Ey, Ezrayıl, aman! Tañrınıñ birligine yokdur guman! Men seni beyle
bilmezdim.
Ogurlayın can aldıgıñ bilmezdim.
Dönmesi biziñ beyik daglarımız bolar,
Ol daglarımızda baglarımız bolar.
Ol baglarıñ gara salkım üzümleri bolar,
Ol üzümi sıkarlar, al şerabı bolar,
Ol şerapdan içen esrik bolar.
Şeraplıdım, duymadım. Näme samranımı bilmedim.
Begligime, yigitligime doymadım. Canımı alma, Ezrayıl! Aman!—diydi.
Ezrayıl:
— Ey, samsık Däli maña yalbarma, Tañra yalbar. Men bir yumuş oglan–
diydi.
Däli Domrul:
— Can berip, can alan Tañrımı?
— Elbetde, oldur —diydi.
Däli, Ezrayıla:
— Onda señ eliñden näme gelyär? Sen aradan çekil, men Tañrı bilen
gepleşeyin— diydi.
Däli Domrul Tañrı bilen söyleşdi:
— Beyiklerden, beyik sen!
Kimse bilmez, nähil sen, görkli Tañrı!
Niçe bilmezler seni gökde arar, yerde istär.
Sen hut ınananlarıñ köñlünde sen.
Mıdam bakı duran güyçli Tañrı!
Meniñ canımı alar bolsañ, özüñ algıl!
Ezrayıl almaga goymagıl!—diydi.
Tañrı, däliniñ sözüne şat bolup begendi. Ezrayıla yüzlenip:
— Däli, meniñ birligme ınandı. Ey, Ezrayıl, däli Domrul canınıñ yerine
başga can tapsın, onuñ canı azat bolsun— diydi.
Ezrayıl:
— Ey, däl Domrul Tañrınıñ byurugı beyle boldı, canıñ yerine can tapsañ,
seniñ canıñ azat bolsun!»—diydi.
Däli Domrul:
— Men nädip can tapayın? Bir goca atam bar, bir-de garrı enem. Gel, gideyli
ikisinden birsi bersin-da, onı algıl, meniñ canımı goygul!—diydi.
Däli Domrul sürdi, atasınıñ yanına geldi. Onuñ bilen sözleşdi:
–Ak sakgallı eziz ata! Bilermisiñ näler boldı?
Agzıma geleni samradım. Tañrını ıncıtdım.
Gökden al ganatlı Ezrayıla byurdı.
Uçup geldi akca gövsüme basıp gondı.
Hırladıp datlı canım alar boldı.
Can yerine can bersiñ, canıñ azat diydi.
Atam, senden can dileyärin, berermisiñ?
Yogsa «Ogul däli Domrul diyp aglarmısıñ?
Atası:
—Ogul, ogul ay ogul, canımıñ parası ogul!
Tüynigi altından öymiñ diyregi ogul!
Gaza meñzär gıyzımıñ, gelnimiñ güli ogul!
Garşı yatan gara dagım gerekse, söyle!
Gelsin, Ezrayılıñ yaylası bolsun.
Sovuk–sovuk çaylarım gerekse, oña içit bolsun. Tevle-tevle atlarım
gerekse, oña münüt bolsun.
Hatar-hatar düyelerim gerekse, oña yüklet bolsun. Agılda akca goyunım
gerekse,
Gara gazanda oña şövür bolsun.
Altın-kümüş, pul gerekse, oña harçlık bolsun. Dünyä süycı, can datlı,
canımı gıya bilmen, belli bilgil! Menden eziz, menden söygüli eneñdir. Ogul,
eneñe bar!—diydi.
Däl Domrul atasından eden dilegi bolman, sürdi, enesiniñ yanına geldi-de:
— Ene Bilermisiñ näler boldı?
Agzıma geleni samradım. Tañrını ıncıtdım.
Gökden al ganatlı Ezrayıla byurdı.
Uçup geldi akca gövsüme basıp gondı.
Hırladıp datlı canım alar boldı. Can yerine can bersiñ, canıñ azat diydi.
Atamdan can diledim bermedi. Senden can dileyärin, ene, berermisiñ?! Yogsa
«Ogul däli Domrul!» diyp aglarmısıñ?! Acı dırnak al yüzüñe sıyrarmısıñ?!
Gargı kibi gara saçıñ yolarmısıñ, ene?! —diydi.
Enesi:
— Ogul, ogul, ay ogul!
Dokuz aylap garnımda göterdigim, ogul!
On ay diylende dünyä getirdigim ogul!
Dolanıp–dolanıp ak süydümi emdirdigim ogul!
Dolma bişeklerde saradıgım ogul!
Akca burçlı galalarda tutulaydıñ, ogul!
Yat dinli kapır elinde tussag bolsadıñ, ogul!
Altın, akca güycüne salıban, gutraydım, ogul!
Yaman yere barmışsıñ, bara bilmen.
Dünyä süyci, can datlı eziz canımı gıya bilmen,
Belli bilgil!—diydi.
Enesi-de canın bermedi. Enesi beyle diygeç, Ezrayıl, Domrulıñ canını almaga
geldi. Däli Domrul:
— Ey, Ezrayıl Aman!
Tañrınıñ birligine yokdur guman!
Ezrayıl:
— Ey, däli! Indi näme aman dileyärsiñ?
Ak sakgallı atañ, ak saçlı eneñ yanına bardıñ, canlarını bermediler. Dagı
kim bersin gerek?— diydi.
Däli Domrul:
— Hasratlım bar, soñkı gezek onuñ bilen duşuşayın—diydi.
Ezrayıl:
— Ey, däli Domrul, hasratlıñ kimdir?
— Yat gıyzı hatınım bar. ondan iki ogulcıgım bar bar, olara diycegim bar.
Ondan soñra canımı algıl—diydi.
Däli Domrul sürdi ayalınıñ yanına geldi»
–Bilermisiñ näler boldı? Agzıma geleni samradım. Tañrını ıncıtdım.
Gökden al ganatlı Ezrayıla byurdı. Uçup geldi akca gövsüme basıp gondı.
Hırladıp datlı canım alar boldı. Can yerine can
bersiñ, canıñ azat diydi.
Atamdan can diledim bermedi.
Ene bardım, can bermedi.
«Dünyä süyci, can datlı» diydiler.
Indi ulı–ulı gara daglarım saña yayla bolsun.
Sovuk-sovuk çaylarım saña içit bolsun.
Tevle-tevle yürük atlarım saña münüt bolsun.
Tüynügi altın öyüm saña kölge bolsun.
Hatar-hatar düyelerim saña yüklet bolsun.
Agıldakı akca goynum saña şövür bolsun.
Gözüñ kimi tutarsa, köñlüñ kimi söyerse, oña bargıl!
Iki ogulcıgımı boynı bükük goymagıl! — diydi.
Ayalı oña garap birki agız söz söylemiş, görelim hanım ne söylemiş. Hatın:
— Ne diyyärsen, ne söylärsen!
Göz açıp gördügim!
Köñül berip söydügim!
Goç yigidim, şa yigidim!
Datlı damak berip soruşdıgım!
bir yassıkda baş goyup, öpüşdigim!
Garşı yatan gara dagaları senden soñra nädeyin?!
Yaylar bolsam, meniñ görüm olsun!
Sovuk-sovuk çaylarıñı içer bolsam, ganım olsun!
Altın akcañı harçlar olsam, kepenim olsun!
Tevle-tevle atıñı müner olsam, tabıdım olsun!
Senden soñra bir yigidi söyüp barsam, bile yatsam,
Ala yılan bolup meni soksun!
Seniñ ol eneñ-atañ canlarını gıyman bolsa,
Yer tanık bolsun, gök şayat olsun!
Canım canıña gurban bolsun!— diydi.
Razı boldı. Ezrayıl hatınıñ canını almaga geldi. Däli Domrul yoldaşına
gıymadı. Tañra yalbardı:
Beyiklerden beyik sen!
kimse bilmez näme sen! Görkli Tañrı!
Bilmeyänler seni gökde arar, yerde istär!
Ulı yollar üzerine ımaratlar yapaın seniñ üçin.
Aç görsem doyurayın seniñ üçin.
Yalañaç görsem, donadayın seniñ üçin.
Alsañ ikimiziñ canını bile algıl!
Goysañ ikimiziñ canını bile goygul. Tañrı!—Diydi.
Tañra, däli Domrulıñ sözi hoş geldi. Ezrayıla:
— Däli Domrulıñ atasınıñ, enesiniñ canını al. Bu ikisine yüz kırk yıl yaş
berdim—diydi.
Ezrayıl ene-atanıñ canını aldı.
Däli Domrul yüz kırk yıl yoldaşı bilen yaşadı.
Däde Gorkut geliban boy boyladı. Söy söyledi:
— Bu boy däli Domrulıñkı bolsun!
Menden soñra alıp erenler söylesin!
Alnı açık comart erenler diñlesin!—diydi.
Yom bereyin hanım!
Yerli gara daglarıñ yıkılmasın!
Kölgelce gaba agacıñ kesilmesin!
Coşup akan görkli suvuñ gurımasın!
Tañrı seni namarda mätäç etmesin!
Ak alnıñda birki agız sözledik,
Dileg diledik kabul bolsun!
Yıgışdırsın, Düyrüşdirsin!
Yazıgımızı bagışlasın, Hanım, hey!

 GANLI GOCA OGLI GANTÖRELI BOYI

Hanım hey!
Oguz çagında Ganlı goca diyerlerdi bir är, batır yigit bardı. Yetişen bir
çakgan oglı bardı. Adına Gantöreli diyerlerdi. Bir gün Ganlı goca meylis
gurup:
—Yaranlar! Atam öldi, men galdım. Yerini, yurdunı tutdum. Ertir men
ölerin, oglum galar. Gözümiñ açıklıgına oglumı öyermekden yegrägi yokdur.
Ogul seni öyersek, neneñsi gıyz begenersen— diydi.
Oglan:
—Ata! Meñ alcak gelnim, yerimden turmazdan, ol tursun, men garagoç atıma
münmezden, ol münsin, men ganlı ganım üstüne barmazdan, ol barsın, maña
yagıñ başını getirsin–diydi.
Ganlı goca: .
–Bä, oglum sen gelin däl-de özüñe meñzeş çakgan batır isläp, onuñ
arkasından iyp-içip, hoş geçirmek isleyän bolayma?!
— Hova eziz ata! Maña batır bir türkmen gıyzını alıñ–diydi
Atası:
– Ogul, gıyz görmek senden, almak bizden—diydi.
Beyle diygeç, erenler yaranı Gantöreli yerinden turdı. Kırk yigidini yanına
aldı. Içoguzı gezdi diyen gıyzı bolmadı, ıyzına övrüldi. Atası:
— Näme ogul, gıyz tapmadıñmı?
Gantöreli:
—Yıkılmış oguz ilinde özüme gelişer gıyz tapmadım, atam! —Diydi.
Ganlı goca:
— Hey ogul, gıyz diläp baran, beyle barmaz– diydi
—Onda nädip barılyar ata?!—diydi.
— Ogul, bu işler ertir barıp, agşam övrülmek bilen bolmaz. Sen mal–gara
göz gulak bol, men saña gıyz tapmaga gideyin— diydi.
Ganlı goca begenip-guvanıp ör turdı. Ak sakgallı gocaları yanına alıp,
Içoguza bardı, diyeni bolamdı, Daşoguza bardı, bolmadı, dolandı. Gayrı
dinli Tegur hanıñ iline bardı. Görse hanıñ dayav, görkli gıyz bar eydi. Onuñ
adı Sıylıcan hatındı Sagına-soluna iki goşa yay çekerdi. Atan okı yere
düşmezdi. Ol gıyzıñ üç dürli yabanı canaverı bardı. Kimde-kim oları bassayeñse,
öldürse gıyzımı oña bercek diyp söz bermiş. Yarışa girip, yeñmese
başını keserdi. Otuz iki yigidiñ başını-da asdırıp goydurıpdır. Ol üç
canavarıñ birsi kükreyän arslandı, biri gara buga, biri dagı gara bugradı.
Olarıñ her biri bir acdardı. Burçda asılan bu otuz iki baş, arslan bilen buganı
görmän, diñe bugradan yeñlenlerdi. Ganlı goca bu başları ve canavarları
görüp:
—Barıñ, ogluma habar beriñ. Çakganlıgı bar bolsa, gelsin, alsın. Yogsa ildäki
gıyzı alsın — diydi.
«At ayagı yüvrük, ozan dili çabık bolar». Gantöre kırk yigidi bilen atasınıñ
yanına gelip:
— han atam, maña gıyz tapdıñmı?– diydi.
— Tapdym, ogul, gayratıñ bar bolsa— diydi.
Gantöreli:
—Altın-kümüş isteyärmi?
Atası:
–Ogul, gayrat gerek, gayrat!— diydi.
Gantöreli:
— Ata, yalı gara gazılık atımı eyerläyin. Yagıñ iline akın edeyin,
çapayın, gayrat görkezeyin– diydi.
Ganlı goca:
— Hay, canım ogul, gayrat diyenim bu däl. Ol gıyzıñ üç canavarı bar. Her kim
oları yeñse gıyzı oña bercekmişler. Yeñmese başı kesilyär, burçdan asılyar.
Oglan:
— Ata, buları maña aytmalı däldiñ, aydansoñ, oña barmagım gerek.
Barmasam, başıma kakınç, yüzüme tokunç bolar. Hatın ene, beg ata, esen
galıñ!— diydi.
Ganlı goca: «Gördüñmi, nätdim! Gitmez yalı oglana gorkunç närseleri
aydayın, dänsin»—diydi.
– Ogul, barcak yerlerin aylam-aylam yolları bar,
Atlı batıp, çıkmaz onuñ palçıgı bar,
Ala yılan sekmez onuñ tokayı bar,
Göge diyräp duran onuñ galası bar,
Göz gırpıp köñül alan onuñ görklüsi bar,
Hey diymezden, baş kesen onuñ celladı bar.
Yagrınıñda galkan oynar atası bar.
Yovuz yerlere yeltediñ, gayda döngül!
Ak sakgallı atañı, garrıca eneñi bozlatmagıl!–diydi.
Gantöreli:
— Ne söylär, ne aydarsen, canım ata!
Bu işden gorkan yigitmi bolar?
Alp äre gorkı bermek utançdır.
Aylam-aylam yollarını Tañrı goysa, günde öterin.
Atlı batıp çıkmaz palçıgına gumlar düşärin.
Ala yılan sekmez tokaynı çakmak çakıp, otların.
Göge yeten galalarını, Tañrı goysa, yıkarın.
Göz gırpıban, köñül alan görklüsini öperin.
Yagrınında galkan oynar atasınıñ başını keserin.
Ey atam, giderin ya gelerin, ya gelmenem,
Ya gara bugranıñ astında gaların,
Ya buganıñ boynuzlarına yapışarın,
Ya kükrän arslanıñ gıyagında tüydülärin.
Giderin, ya gelerin, ya-da gelmenem.
Görüşyänçäk, esen gal enem-!– diydi.
Görseler ar-namıs, gayrat üçin oglulları döncek däl:
–Ogul, ugruñ açık bolsun! Sag-esen barıp gel!–diydiler.
Gantöreli ene-atasından ugur diläp, kırk yigidini yanına alıp yola düşdi.
Yedi gün, yedi giyce yortdular. Tegur hanlıgınıñ çägine bardılar. Çadır
dikdiler, yüvrük atını yüvürtdi, gürzüni göge atdı, yere düşmezden garbap
aldı.
— Hay, kırk deñ-duvşum, kırk yoldaşım! Yüvrük bolsa, yarışsam,
güyçli bolsa göreşsem.
Tañrı yol berse, üç canavarı öldürsem. Gözeller gözeli sarı donlı
Sıylıcan hatını alsam. Enem-atam öyne dolansam.
Hay, kırk deñ-duvşum, kırk yoldaşım. Kırkıñıza gurban bolsun
meniñ başım!–diydi.
Bular bu sözde eken, Tegur hanına habar bardı:
«Oguzdan Gantöreli diyerler, bir yigit bar eymiş. Gıyzıñı dilemäge gelmiş»–
diydiler. Olar yedi agaç yere garşı geldiler.
— Nämä geldiñ, yigit diygil?!–diydiler.
— Alışmaga, berişmäge geldik –diydiler.
Sıylag-hormat etdiler. Ak çadır dikdiler, ala halı düşediler. Akca goyun
kesdiler. Yedi yıllık al şerap içirdiler.
Sıylıcan hatın tagt üzerinde otıyrdı. Yedi gat meydan doludı. Gıyz
meydanda bir köşk gurdurdı. Yanındakı gıyzlar al geynip, özi bolsa sarı
donlıdı. Yokardan bakardı. Gantöreli geldi. Gara telpekli Tegur hana salam
berdi. Tеgur: “Yigit nireden gelersen?”.
Gantöreli yerinden turup, epey-epey ardım ardıp, ak alnını açdı-da:
Garşı yatan gara dagıñı aşmaga geldim.
Coşup akan çayıñı geçmäge geldim.
Dar etegiñe, giñ goltugıña sıgınmaga geldim.
Tañrı buyrugı bile gıyzıñı almaga geldim–diydi.
Tegur:
— Bu yigidiñ sözi yüvrük, gayratı-da bar bolsa, bu yigidi eneden dogma
soyuñ–diydi.
Soydular. Gantöreli altınlı inçe şalını biline sarıydı. Gantörelini alıp
meydana getirdiler. Gantöreli görkli yigitdi, Oguzda dört yigit yüzi nıkaplı
gezerdi: biri Gantöreli, biri Garaçökür bile oglı Garagındık, boz aygırlı Birek.
Gantöreli nıkabını serpdi. gıyz köşkden bakardı, daraklıgı titredi, agzını
açıp, geñ-tañ boldı. Yanındakı gıyzlara:
– Tañrı atamıñ köñlüne rehim guysa, meni şuña berse! Munuñ yalı yigidiñ
canavarlardan ölmegi yazık bolar–diydi.
Şo demde demir
zıcır bile baglanan buganı getirdiler. Buga dıyzına çökdi. Bir mermer daşa
boynuzını urdı, daş uvun yalı boldı. Adamlar:
–Indi yigidi atar, yıkar, serer, yırtar, yıkılsın Oguz illeri, kırk yigit, bir
beg oglan, bir gıyz üçin ölermi?!– diydiler.
– Munı eşdip, kırk yigit aglaşdılar. Gantöreli sagına bakdı, kırk yigidini
aglar gördi, soluna bakdı oları aglar gördi. Aydar:
–Hey, kırk deñ-duvşum, kırk yoldaşım! nämä aglarsıñız? Gurugılca
gopuzum getiriñ, adym aydıp maña yürek beriñ!– diydi.
Yigitler gopuz bilen beglerini övdüler:
–Begim, Gantöreli! Galkıban yeriñden turduñmı? Yalı gara gazılık
atıñı mündüñmi?
Argumayıl ala dagı avlayıban, guşlayıban aşdıñmı? Atañ, ak işiginde
garabaşlar sıgır sagar gördüñmi? Buga-buga diyenleri näme? Gara tomzuk
dälmidir?
Alp erenler gırımından gaydarmı?
Sarı dolı sıylıcan hatın köşkden bakar.
Kime baksa, ışkı bile oda yakar.
Gantöreli sarı donlı gıyz ışkına bir «Hov»!–diydiler.
–Hanı, bugañızı goyberiñ, gelsin!–diydi. Buganıñ zıcırlarını aldılar,
boynuzı almaz cıda kibi buganı goyberdiler. Gantöreliniñ üzerine sürdi.
Gantöreli buganıñ alnına yumruk bilen şeyle bir urdı ki buga sırtı üzerine
çökdi. Alnına yumrugını dayadı, sürdi meydanıñ ol başına çıkardı. Yöne ne
buga yeñdi, ne Gantöreli. Dura-bara buga solmaga başladı. Agzı köpürcekledi.
Gantöreli oylandı: «Bu dünyäni erenler akılları bilen tapandırlar. Buganıñ
öñünden sıçrap ayrılayın, soñra näme gayratım bolsa görkezeyin»–diydi.
Erenlerden medet diledi. Buganıñ öñünden sovuldı, guyrugından üç gezek
göterip, yere çaldı. Süñkleri pıtradı. Basdı bogazladı. Pıçak çekip derisini
yüzdi. Etini meydanda goyup, derisini Tegrurıñ öñüne atdı-da:
–Ertir gıyzıñı maña berersin!–dyidi. Tegur bolsa:
–Gıyzı beriñ, şäherden gitsin– diydi.
Tegurıñ dogan oglı:
—Canavarlar şası arslandır. Onuñ bile dagı oyun görkezsin, ondan soñra gıyzı
bereyli–diydi.
Bardılar, arslanı çıkardılar, meydana getirdiler. Arslan haykırdı. Meydankı
atlarıñ barısı gan gagşandı. Gantöreliniñ Yigitleri:
— Bugadan gutuldı, arslandan nädip gutular?—diyp, zarınlaşdırlar.
Gantöreli:
— Yigitler elçe gopuzumı ele alıñ. Meni gayratlandırıñ!–diydi.
Yoldaşları gopuza ele alıp söylediler, görelin, hanım ne söylediler:
— Soltanım Gantöreli!
Akca sazlar içinde sarı gönler görübän, taylap basan.
Öñ damarları dilip ganlarını soran.
Gara polat uz gılıcından gaytmayar,
Akca tözli gatı yaydan tisginmeyän.
Ak yelekli ötgir okdan gaytmayan..
Canavarlar şası kükrän arslanı gıran.
Ala köpek itine özüñizi daladarmı?!
Erdem yigitler söveş güni gırımından gaydarmı?–diydiler.
Sarı Sıylıcan hatın köşkden bakar. Kime baksa ışkı bile oda yakar. Sarı
donlı gıyz ışkına bir «Hov!»–diydi. Gantöreli:
—Goyberiñ arslanıñızı, gelsin!–diydi. Garpışan vagtım arslanı biçer yalı
gara polat uz gılcım yok, şoña görä saña sıgındım beyik Tañrı!–diydi.
Arslanı goyberdiler. Sürdi geldi. Gantöreli bir dolagı bilegine sarıdı. Arslanıñ
mañlayına bir yumruk urdı, çekkesi ovrandı, süññünden tutdı, bilini üzdi.
Soñra Tegura gelip:
–Ertir gıyzıñ berersiñ!–diydi.
Tegur:
–Gıyzı getiriñ, beriñ! Bu yigidi gözüm tutdı, köñlüm söydi, islese galsın,
islese gitsin–diydi. Yene dogan oglı ara girip:
–Canavalar başı Düyedir. Onuñ bile dagı oynunı görkezsin. Soñra gıyzı
bereris!–diydi.
Gantörelini begenenini üçin, Tegur «Düyäniñ agzını yedi yerden baglañ!»–
diydi. Yöne hüsiytlar baglamadılar.
Düyäniñ yüpüni sıyrıp meydana goyberdiler.
Yoldaşları Gantörelini övüp, batırlandılar:
Yalı gara gazılık atını bütin mündüñ,
Ala gözli yigitleriñi yanıña aldıñ,
Kese arka dagı düynin aşdıñ,
Coşgunlı suvunı düynin geçdiñ,
Ganlı gırım iline düynin girdin,
Gara buga geldiginde kül-ovram eylediñ,
Kükrän arslan geldiginde biylini bükdüñ,
Gara bugra geldiginde näler kıldıñ.
Gara-gara daglardan habar aşa.
Ganlı-ganlı suvlardan habar geçe.
Galıñ Oguz iline habar bara:
Ganlı goca oglı Gantöreli ne etmiş diyerler,
Gara buga geldiginde, gılıç atmamış,
Kükrän arslan geldiginde, bilini bükmiş,
Gara bugra geldiginde, ne etmiş?—diyerler.
Ulı-kiçi galman, söz edene,
Garrı goca diymän goh edene,
Ak sakgallı atañ müynli bolar.
Gartaşan eneñ gan yaş döker.
Hanım, galkıbanı yeriñden turmasañ,
Altı cellat yeñsände yalın gılıç tutar.
Gapıllıkda görkli başıñı keser.
Aşakdan yokara bakmazmısıñ?
Garşıña ala gaz geldi, algırıñı atmazmısıñ?
Sarı donlı Sıylıcan hatın göz kakar, görmezmisiñ?
«Düye burnundan eziler» diyerler, bilmezmisiñ?
Sarı donlı sıylıcan hatın köşkden bakar.
Kime baksa, ışkı bile oda yakar.
Gantöreli, sarı donlı gıyz ışkına bir «Hov!» –diydi.
Gantöreli ör turup:
–Men düyäñiñ burnua yapışsam, «munı Sıylıcan gıyz övretdi » diyerler. Ertir
Oguz iline habar barar: «Düyeden galdı, gıyz gutardı» diyerler. Yigitlerim
golça gopuzumı çalıñ, övüñ meni! Yaradan Tañra sıgındım, bugranı-da
yeñeyin–diydi.
Yigitler Gantörelini övüp başladılar:
Gap-gayalar başında yuva tutan.
Ulı Tañra yakın uçan.
Mancılıgı agır daşdan gacıldap gatı iynen.
Arı kölüñ ördegini şakılyıp alan.
Garıncıgı aç bolsa galkıp uçan.
Bütin guşlar soltanı çal gara guş ganatı bile garga avlanarmı?
Beg yigitler gırış güni gırımından gaydarmı?–diydiler,
Sarı donlı sıylıcan hatın köşkden bakar.
Kime baksa, ışkı bile oda yakar.
Gantöreli, sarı donlı gıyz ışkına bir «Hov!» –diydi. Gantöreli batırlannıp,
düyä bir yumruk urdı. Düye bagırdı.
Yene bir gezek urdı, düye ayak üstünde durabilmän, yıkıldı. basıp, iki yerden
bogazın kesdi, arkasından iki gayış kesip, Teguruñ öñüne atıp:
–Ayak gabıñ, üzüññäñ üzülse gerek bolar–diydi.
Tegur:
–Bu yigidiñ batırlıgına gözüm yetdi– diydi. Kırk yerde ak öyler dikdirdi.
Gantöreli bilen gıyzı ak otaga saldılar. Bu yerde Oguz yigidi Gantöreliniñ
öykeni gabardı, gılcını çekdi, yeri çaldı, kertdi. Bagırdı:
–Yer kibi kertileyin, toprak kibi sovurlayın, gılıcıma dogranayın, okuma
sancılayın! Oglum dogmasın, dogsa on güne barmasın! Beg atam, hatın enem
yüzüni görmezden, gıyz bilen ak otaga girmerin–diydi.
Öyüni çözdi, gaytabanını bozlatdı, garagoç atını kiñşetdi. Tüyn gatdı,
geçdi. Yedi gün, yedi giyce yörtdi. Oguzuñ çägine bardı. Çadır dikdi. Gantöreli:
–Hay, kırk deñ-duşum, kırk yoldaşım!
Gurban bolsun size meniñ başım! .
Ulı Tañrı yol berdi, bardım.
Ol üç canavarı öldürdim.
Sarı donlı Sıylıcan hatını aldım, geldim.
Habar eyläñ, atam maña garşı gelsin–diydi.
Gantöreli bakdı, gördi bu gunan yerinde guv guşları, durnalar, turaçlar,
käkilikler uçyar. Sovuk-sovuk suvlar, çayırlar, çemenler bar. Sıylıcan hatını
bu yeri begendi. Otag eylediler. Ol dövürde Oguza ne bela gelse uvkudan
gelerdi. Gantöreliniñ-de uykusı geldı, gıyza bakıp:
–Biziñ uykumız agırdır, sen daş-töverege göz-gulak bol–diydi.
Meger hanım, Tegur puşman bolup, üç canavarı öldürene gıyz berdim diye
ahmır çekdi.
Yanına altı yüz atlısını alıp, Gantöreliniñ ıyzınden kovdı. Olar yetdi.
Sıylıcan gıyz oyadı. Görse ılgar yetdi. Gantöreliniñ yanına gelip:
–Gapıl olma, Gara başıñ galdır, yigit!
Ala gayıma görkli gözüñ aç, yigit!
Gapıllıkdan ak elleriñ baglanmazdan,
Ak alnıñ gara yere depilmezden,
Birden görkli başıñ kesilmezden,
Alaca gannıñ yer yüzüne dökülmezden,
Yagı yetdi, duşman ördi, ne yatıyrsıñ, galgıl.
Gap-gayalar oynamazdan yer opruldı.
Gocaman begler ölmezden, il boşaldı.
Garcaşıban, ugraşıban dagdan indi.
Yassanıban üzeriñe yagı yetdi.
Yatcak yer-yurt tapdıñmı, näme boldı saña!–diyp çagırdı.
Gantöreli sermendi, oyandı, ör turup:
– Näme diyyärsiñ, görklim?!–diydi.
Sıylıcan hatın:
–Yigidim! Üstüñe yagı geldi. Oyarmak menden, söveşibän batırlık görkezmek
senden–diydi.
Gantöreli gözni açdı, gabaklarını galdırdı. Görse, gelini at üstünde, başında
cıda, elinde nayza. Yeri öpüp:
–Tañrı meni mıradıma yetirdi–diyp, atına mündi. Gara dolılara at saldı, garşı
bardı. Sıylıcan hatın-da at oynatdı. Gantöreliniñ öñüne geçdi. Gantöreli:
–Görklim, kanda gidersen?–diydi.
Gıyz :
–Beg yigit, «Baş esen bolsa, börük bolunmazmı»? Gelenler köpdür. Söveşeyli,
dövşeyli. Ölenimiz ölsün, galanımız otaga gelsin–diydi.
Sıylıcan hatın at saldı, gırımını basdı. Gaçanı kovmadı, «aman» diyeni
öldürmedi. Gırımı yeñdim diyp, ganlı gılcı bilen otaga geldi. Gantörelini
görmedi.
Edil şo mahal Gantöreliniñ ene-atası gelip yetişdi. Görseler gılcından gan
damıp duran bir gelin bar. Ogulları bolsa yok. Enesı soradı:
–Enem kişi, gıyzım kişi!
Ala dañdan yeriñden turduñ. Oglı tutdurdıñmı?
Gapıllıkda görkli başını kesdirdiñmi?
Canım ene, beg ata diyp bozlatdıñmı?
Sen bar, yalñız oglum görünmez, bagrım yanar,
Agız-dilden biriki söz söyle maña.
Gara başım gurban bolsun, gelin, saña!
Gelin bularıñ öz gayın ene, gayın atasıdıgını bidi. Gamçısı bile otagı
görkezdi:
– Siz düşläñ. Nirde töz, duman bolsa, nirde garga, guzgın uçsa, şol tarapa
ugrarın– diydi.
Atlandı. Bir depäñ üstüne çıkdı, göz gezdirdi. Görse, bir deräniñ içinde toz kä
düyrüler, kä dagılar. Golaylaşdı, görse Gantöreliniñ atını oklamışlar, özi bolsa
gana boyalıpdır. Munı gören Sıylıcan gılcını sıyrıp, yaga dopuldı. Bir bölek
gaza tuvgın giren gibi, gırıma at saldı. Bir ucundan girip, ol ucundan çıkdı.
Gantöreli görse birsi yagını öñüne salıp, kovyar. Sıylıcandıgını bilmedi.
Oña karap:
–Galkıbanı yerinden turan yigit, kimsiñ?
Yalı gazılık atına münen yigit, kimsiñ?
Başlar kesen, buyruksız meniñ yagıma giren yigit, kimsiñ?
Buyruksız yaga girmek biziñ ilde aypdır.
Yeri, tugun guş boluban uçayınmı?
Sakgal bile bogazıñdan tutayınmı?
Gapıllıkda seniñ başıñı keseyinmi?
Alaca ganıñı yer yüzüne dökeyinmi?
Gara başıñı eyerime asayınmı?
Acalı yeten yigit, kimsiñ?
Gayda, döngül!–diydi.
Sıylıcan hatın:
–Hay, yigidim, beg yigidim!
Gaytaban torumından dönermi?
Gara goç gazılık atlar gulancıgını depermı?
Agılda akca goyun guzucıgını süsermi?
Alp yigitler, beg yigitler görklisine gıyarmı?
Yigidim, begim, yagınıñ bir ucı saña, bir ucı maña!–diydi.
Gantöreli yagını basananıñ Sıylıcandıgını bildi. Iki bolup yaga dopuldılar,
yagı sıyndı.
–Sıylıcan hatın Gantörelini at ardına alıp gaytdı. Bu yerde Gantöreli gıyza
bakıp:
«Galkıbanı Sıylıcan turdugında,
Yalı gara gazılık atı mündiginde,
Atamıñ ak ban işigine düşdüginde,
Oguzıñ ala gözli gıyzı-gelini yayladıkda,
Her kişi sözüni söyledikde,
Sen ol yerde durup, övnersiñ orada durasеn, övnеrsеn:
«Gantöreli yeñildi, at ardına aldım, çıkdım» diyersiñ. Indi seni öldürmesem
bolcak däl!»–diydi.
Sıylıcanhatın:
–Beg yigit, övnerse, är övünsin–arslandır.
Hatınlara övünmek aypdır.
Övünme bile arvat är bolmaz."—
Ala yorgan içinde seniñle dolaşmadım.
Datlı damak dadıbanı soruşmadım.
Al tuvagım alnından söyleşmedim.
Tiz söydüñ, tiz sovadıñ.
Tañrı bilyär, seni söyyärin, gıyma maña!–diydi.
Gantöreli:
–Yok, öldürmesem bolmaz!–diydi.
Gıyz:
–Men köşeşyärin, sen gatıyarsıñ! Ok gerekmi, gılıç, gel bäri göreşeyli!–
diydi. Atı bilen, sagdagından togsan okunı yere dökdi. Iki okuñ demirini
çıkardı. birini gizledi, birini eline aldı. Demirli ok bile atmaga gıymadı.
Aydar:
–Yigit, at okuñı!
Gantöreli:
–Gıyzlarıñ yolı başdadır. Ilki sen at!–diydi.
Gıyz bir ok atdı, başındakı börügi ayagına düşdi. Soñra yakınlaşdılar,
barışdılar. Sıylıcan hatını gucakladı. Gantöreli:
– Yalap-yalap yalabıyan iynçe donlım!
Yere basmayıp yöreyän!
Yüzi gar üzerine gan dammış kibi gızıl yañaklım!
Goşa badam sıgmaz dar agızlım!
Galamçılar çaldıgı gara gaşlım!
Örmesi kırk tutam gara saçlım!
Arslan urugı, soltan gıyzı!
Öldürmäge saña gıyarmıdım?
Öz canıma gıyam, saña gıymam!
Men seni sıynadım!–diydi.
Sıylıcan hatın:
–Galkıbanı yerimden turdum.
Yalı gara gazılık atıma mündim.
Atamıñ ak ban öyünden çıkdım.
Ärgurı ala dagı avladım.
Ala keyik, sugun kovaladım.
Darıyamda bir ok bile ne eylärdim?
Demirsiz ok bile, yigit, seni sıynadım.
Öldürmäge, yigidim, saña gıyarmıdım?!–diydi.
Iragından yakınından gelişdiler.
Gözli yaka tutuban yaylaşdılar.
Datlı damak beribän soruşdılar.
Ak boz atı münibän yortuşdılar.
Beg atasınıñ yanına erişdiler.
Atası oglunı gördi. Tañra şükür kıldı. Oglı, gelini bilen galıñ Oguz iline
bardı.
Ala otagı bayırlıkda dikdirdi. Atdan aygır, düyeden bugra, goyundan goç
kesdirdi, toy toyladı. Galıñ Oguz beglerini agırladı. Däde Gurkut geldi, boy
boyladı, soy soyladı. Batır erenleriñ başına gelenleri söyledi.
–Indi hanı ol diydigimiz beg erenler?
Dünyä meniñki diyenler.
Acal aldı, yer gizledi.
Dünyä kime galdı?
Gelimli-gidimli dünyä! Soñ uvcı ölümli dünyä!
Acal geldiginde, arı ıymandan ayırmasın!
Tañrı namarda mätäç etmesin!
Tañrı beren umıydıñ üzülmesin!
Ak alnıñda bir agız söz diledik, kabul bolsun.
«Omın» diyenler didar görsün!

GAZILIK GOCA OGLI YEGENEK BOYI

Hanım hey! Kamgan oglı han Bayındar yerinden turdı. Gök bayrıñ
üstünde ak ban öyni dikdirdi. Yüpek hlı-halçaları düşetdi. Içoguz begleri sazsöhbete
çekilipdiler. Iyiçip, şadıyanlık edyärdiler.
Gazılık goca diyerlеrdi, bir kişi bar idi. Bayandır hanıñ sag goludı.
Şеrabıñ yitisi başına çıkdı, gaba dızınıñ üstünе çökdi. Bayandır handan akın
dilеdi. Bayandır han buyurdı.
— Niräni dileseñ, bar! — diydi.
Gazılık goca iş görmiş, iş yarar adamdı. Yarar gocaları yanına çagırdı.
Yadıgı-yaragı bilе yola girdi. köp daglar, dеrеler, dеpеler gеçdi. Günlеrdеn bir
gün Düzmürt galasına yetdi. Oña barıp gondı.
Ol galanıñ bir hanı bar idi, adına Arşun oglı Dirеk tеgur diyrlеrdi. Ol kapırıñ
altmış arşın boyı bardı. Altmış batman gürzi salardı. Gatı berk yay çеkеrdi.
Gazılık goca gala yeten badına cеñе başladı. Tеgur galadan daşarı çıkdı,
mеydana girdi, är dilеdi. Gazılık goca onı görende, yеl gibi еtdi, yеlim gibi
yapışdı. Kapırıñ yеñsеsinе bir gılıç urdı, kеsdirmеdi.
Nobat kapıra yetdi. Ol altmış batman gürzi bile Gazılık gocañ dеpеsine urdı.
Yalan dünyä başına, dar boldı, tüydük gibi ganı şorladı. Gazılık gocanı
garmalap tutup, gala getirip bent etdiler, yigitlеri bolsa durman gaçdılar.
Gazılık goca on altı yıl galada tussag boldı. Soñra Emen diyrlеrdi bir kişi altı
kеrе bardı, galanı ala bilmedi. "Mеgеr, hanım, Gazılık goca tussag bolanda
ıyzında bir yaş oglı galıpdı, on, on baş yaşına girdi, yigit boldı. atasını öldi
bilerdi. Dogrusını aytmakdan saklanyardılar. Oglanıñ, adına Yegеnеk
diyrlеrdi.
Günlеrdеn bir gün Yegеnеk oturıp, bеglеr bilе söhbеt edеrkеn, Garagünе oglı
Pudak bilе uz düşmedi, biri-birinе söz atışdılar. Pudak:
— Munda nädip gürläp dursıñ, är bolsañ barıp atañı gutar! On altı yıldır,
tussagdır—diydi. Yegеnеk bu sözi eşidip yürеgi oynadı, gara bagrı sarsıldı.
Galdı, Bayandır hanıñ yüzüne bakıp:
— Ala dañdan sapa yеrdе dikilеndе ak ban öyli!
Atlasla yapılanda gök sayavanlı!
Tеvlе-tеvlе çеkilеndе şahbaz atlı!
Çagırıban dat bеrеñdе, yol çavuşlı!
Yag dökülеndе, bol azıklı?
Galmış yigit arkası!
Mesginleriñ umıdı!
Turkustanıñ dirеgi!
Tulı guşuñ çagası!
Amıt soyunıñ arslanı!
Garaçıgın gaplañı!
Dövlеtli han, mеdеt!
Maña lеşgеr bеr?!
Atamıñ tussag bolan gala göndеr! — diydi.
Bayandır han buyurdı:
— Yigrimi dört sancak bеgi gеlsin—diydi.—Başda Dеmir dеrbеndindе bеg
bolan, gargı süñüniñ ucunda är bögürdеn, gırıma yеt-digindеn «Kim sеn?»
diyip soramayan, Gıyan sеlcuk oglı däli Döndеr sеniñ bilе barsın — diydi.
Aygır gözli suvunda at yüzdurеn, elli yеdi galanıñ açarını alan. Ilеk goca
oglı Düvlеguran bile barsın— diydi. Goşa burçdan gayan okı eglеnmеyän
Yagrıncı oglı Ilalmış sеniñ bilе barsın—diydi. Uç gezek yagı görmеsе, gan
aglayan Dogsun oglı Ürslеm bilе barsın—diydi. Acdarhalar agzından adam
alan däli Uran bilе barsın. Yeriñ bir ucundan bir ucuna yеtеrin diyеn Sogan Sarı
bilе barsın. Sanamak bilе oguz ärlеri tükеnmez. Bayandır han yigrimi dört
batır sancak bеg yigidi Yegenege yoldaş edip goşdı. Bеglеr barıp,
yaraglandılar.
Şol agşam Yegеnеk düyş göryär. Düyşüni yoldaşlarına söylеdi, Görеli, hanım
nе sеylеdi! Aydar:
—Bеglеr gapıllıca gara başım, gözum uykuda ekеn,
düyş gördi.
Ala gözüm açıban dünyäni gördüm.
Ak boz atlar çapdırar alplar gördum.
Ak ışklı alpları yanıma saldım.
Ak sakallı dädе Gorkutdan övüt aldım.
Ala yatan gara dagları aşdım.
Ilеri yatan dеñzi dildim, gеçdim.
Gämi yasap, köynеgimi çıkardım, yеlkеn gurdum.
Ilеri yatan dеñizi dildim, gеçdim.
Ötеki gara dagıñ bir yanında
Altı başı balkar bir är gördüm.
Galkıbanı yеrimdеn ör turdum.
Gargı dilli uz süñümi gapdım.
Garşılayıp ol ärе bardım.
Garşısından ol äri sancıtdım.
Vagt dövdüm, göz ucı bile ol ärе bakdım.
Dayım Emen imiş, onı tanıdım.
Döñdum, ol ärе salam bеrdim,
«Oguz illеrindе kim sеn? — diydim.
Gabaklarını galdırıp, yüzümе bakdı. «Ogul Yegеnеk, kanda gidеrsеn?» —
diydi, söylеdi. Mеn aytdım:
—Düzmürt galasına gidеrеm. atam anda tussag imiş — diydim. Dayım maña
söyledi:
—Yetdigimdе еl yеtmеzdi, еdi argınım.
Yeni bayrıñ gurduna mеñzärdi yigitlеrim.
Yedi kişy bilе gurulardı mеniñ yayım.
Kayın dalı yеlеgindеn, som altınlı mеniñ okum.
Yel ösdi, yagmır yagdı, yüñi gopdı.
Yedi kere bardım, ol galanı almadım, gеri döndüm. Mеndеn dagı är
gopmarsen, Yegеnеgim, dön!— diydi. Yegеnеk düyşündе dayısına söylеmiş:
— Galkıbanı yеriñdеn turanıñda,
Ala gözli bеg yigitlеri yanıña aldıñ.
Adı belli begler bile sen yörtmediñ.
Yegеnеk yеnе aydarz
— Kеsip-kеsip imägе yahna yagşı,
Kеser gündе sеr çеşmе yüvrük yagşı.
Bildigini unutmasa akıl yagşı.
Gırımından dönmеsе, gaçmasa, ärlik yagşı. Dayım gеldigindе
dursa, dövlеt yagşı.
Bu düyşi Yegеnеk yoldaşlarına aytdı. Mеgеr dayısı Emen ol arada yakın
yerdedi. Bеglеr bilе yoldaş bolup gitdilеr, Düzmürt galasına yеtdilеr. Galanıñ
daşında gondular.
Çürki kapırlar buları gördülеr. Arşun oglı Dirеk tеgura habar bеrdilеr. Ol
mеlgun dagı galadan daşrı çıkıp, bulara garşı gelip, är dilеdi. Gıyan sеlcuk
oglı däli Döndеr yеrindеn turup geldi, Altmış tutam süyri cıdasını goltugına
gısıp, «kapırı garşısından süssürleyin» diydi, bolmadı. Kapır tеgur
garmalayıp urdı, nayzasını çеkdi, elindеn aldı. Ol altmış batman, gürzi bilе
Döndеri tutup çaldı. Giyñ dünyä başına dar boldı. Gazılık atını döndеrdi,
gaytdı.
Dönеbilmеz düvlеguran altı pеrli çomagı bilе at dеper gеlip, yokardan
aşaga kapırları gatı urdı, başarmadı. Tеgur garmalayıp elindеn çomagını
aldı. Onı dagı gürzi bilе urdı. Ol dagı gazılık atını döndеrdi, geldi.
Hanım, yigirimi dört sancak bеg, tеgur elindе eciz boldı. Soñunda gazılık
goca oglı Yegеnеk, yaradana sıgnıp, meydana ugradı. At saldı, yеl gibi yеtdi,
yеlim kibi yapışdı! Kapırıñ çigininе bir gılıç urdı. Gеyim-gеcimini dogradı,
agır yara saldı. Gara ganını şorlatdı, döndi, gaçdı, Yegеnеk ardından yеtdi,
gala girmänkä, gara polat uz gılıcı bilе yеñsеsinе şeylе bir çaldı, başı top yalı
yеrе düşdi.
Yegеnеk atını döndеrdı, lеşrеrе gеldı. Tussag bolan Gazılık goca, gutuldı,
gеldi. Goca beglere yüzlenip
—Hay bеg yigitlеr, kapırı kim öldürdi diyp söyledi. Görеli, hanım nе söyldi:
—Gaytabanıñ mayasını yükli göydüm, Nеrmayamıdır,
mayamıdır onı bilsеm! Gara ayılım goynunı yükli
göydüm, Goçmıdır, goyunmudır onı bilsеm!
Ala gözli görkli halalımı yükli goydum.
Erkеkmidir, gıyzmıdır onı bilsеm!
Bеg yigitlеr, aydıñ maña, yaradanıñ, ışkına!— diydi.
Yegеnеk bu yerde söylеdi:
— Gaytabanıñ, mayasını yükli goyduñ, nеr boldı! Gara ayılıñ, goynunı
yükli goyduñ, goç boldı! Ala gözli görkli halalıñı yükli goyduñ, arslan
boldı!—diydi.
Yegеnеk atası bile görüşdi. Soñra begler gala yöriş etdilеr, yagmaladılar.
Atası bile Yegеnеk gözli yaka tutuban ilişdilеr. Iki hasrat bir-birinе
govuşdılar. Itsiz yeriñ gurdı gibi uvleşdiler. Tañra şükür kıldılar. Guşuñ ala
ganını, matanıñ arısını, gızıñ gökcеgini çoka Bayandır hana sovgat etdiler.
Beglere serpay yapdılar, döndülеr öylеrinе gеldilеr.
Dädе Gorkut gеlibän boy boyladı, soy sеylеdi. «Bu oguznama Yegеnеgiñki
bolsun!»—diydi.
Yom bеrеyin, hanım!
Yerli gara dagdarıñ yıkılmasın!
Kölgеlicе gaba agacıñ kеsilmеsin!
Ak sakallı atañ yеri uçmah bolsun!
Ak bürçеkli enеñ yеri behişt bolsun!
Ahır soñı arı imandan ayırmasın
Ak alnıñda doga kıldık, kabul bolsun!
Günäleriñ yuvulsın!

 BЕSAT DЕPЕGÖZI ÖlDÜRDIGI BOYI

Hova hanım! Bir gün oguz ili otıyrka, üstünе yagı çozyar. Tün içindе il
ürkyär. Gaçıp gidеrkеn Aruz gocanıñ oglancıgı galyar. Onı bir arslan tapıp,
bеslеyär. Oguz yеnе öyüne gеlip, yurdunda gonyar. Oguz hanıñ yılkıçısı
gеlip, habar gеtiryäe:
— Hanım, tokaydan bir arslan çıkıp, atı urar, ülpül-ülpül yörişi adam gibi. At
basıban, gan soryar. Aruz:
— Hanım, ol belki ürkenimizde galan oglancıgımdır?!— diydi.
Bеglеr mündülеr, arslan yatagına gеldilеr. Arslanı galdırıp, oglanı tutdudar.
Aruz oglanı alıp, öyünе gеtirdi. begendiler. Yöne oglanı gеtirselеrdе, durmadı,
arslan yatagına döndi. Yene tutup gеtirdidеr. Dädе Gorkut gеlip:
— Oglum, sеn ınsansıñ! Hayvan bilе gezmek yaraşmaz! Gеl, yagşı at mün,
yagşı yigitlеr bilе bol! Agañ adı Gıyan sеlcukdır, sеniñ adıñ Bеsat bolsun.
Adıñı mеn bеrdim, yaşıñı Tañrı bеrsin! — diydi.
Oguz bir gün yayla çıkdı. Aruzın bir çopanı bardı, adına Goñur goca oglı
Sarı çopan diyerlеrdi. Oguzıñ göçüni ol başlardı, ondan öñ kimsе göçmеzdi.
Uzın çeşme diyen belli çeşme bardı. Oña pеrilеr gonardı. Birden goyun
ürkdi. Çopan erkеcе kakdı, ilеri bardı. Görse pеri gızları ganat ganata baglap
uçarlar. Çopan yapıncasını atdı, pеri gızlarınıñ, birini tutdı. Oñ bile yatdı.
Goyun ürkmägе başladı. Çopan goynuñ öñünе sеgrеtdi. Pеri gızı ganat urup
uçdı. Barşına:
— Çopan, gelen yıl mеndеn amanadıñ al! Ol oguzıñ başına inen bela bolar—
diydi.
Çopanıñ içinе gorkı düşdi. Periñ sözlerine mеñzi saraldı. Gelen yıl yene
oguz yayla gеçdi. Çopan yеnе çeşmä gеldi. Yenе goyun ürkdi. Çopan ilеri
bardı, görse, birsi yarganak yatır, yaldur-yuldur yıldırar. Pеri:
—Çopan, bu amadıñ, gеl, al! Yöne oguzıñ başına bela gеtirdiñ!—diydi.
Çopan bu yarganagı görüp gorkdı, ıza çekildi, sapan daşına tutdı.
Urdukça ol ulalyardı. Çopan yarganagı goydı, gaçdı, goyunıñ ardına düşdi.
Şol vagt Bayandır han bеglеri bilе sеyran etmişlеrdi. Çeşmäñ başına
gеldilеr, görselеr yirenç bir yaradık yatır, başı-ardı belli däl, daşını aldılar.
Han atdan indi, bir yigit munı dеpdi. Dеpdikçе ulaldı. Yene birnäçe yigit indi,
dеpdilеr. Dеpdiklеriçе ulaldı. Aruz goca dagı inip dеpdi. Gabık yarılıp,
içindеn bir oglan çıkdı. Gövrеsi adam, dеpеsindе bir gözi bar. Aruz aldı bu
oglanı, etеginе saldı, aydar:
— Hanım, munı maña bеriñ, oglum Bеsat bilе bеsläyin!—diydi. Bayandır han
«Sеñki bolsun!»—diydi.
Aruz Dеpögеzi aldı, öyünе gеtirdi. Buyurdı, bir ayal gеldi, emcеgini agzına
bеrdi. Bir sordı, bar süydüni aldı, iki sordı, ganını aldı, üç sordı, canını aldı.
Başga ayalları gеtirdilеr, hemmesi öldi. Görse bolcak däl «Suyt bilе bеsläyеli»
diydilеr. Gündе bir gazan süyt yеtmеzdi.
Bеslеdilеr, boyudı, gеzеr boldı, oglancıklar bilе oynar boldı. Oglanlarıñ
kiminiñ, burnunı, kiminiñ gulagını iymägе başladı. Adamlar gatı ıncadılar,
name etceklerini bilmediler. Aruza şikayat edip, aglaşdılar. Aruz Dеpögеzi urdı,
sökdi, yasak eylеdi. Eslеmеdi. Ahır öyündеn kovdı.
Dеpеgözuñ pеri enеsi gеlip, oglanıñ barmagına yüzük gеçirdiz «ogul saña
ok batmasın, tеniñi gılıç kеsmеsin!» — diydi.
Dеpеgöz oguzdan çıkdı, bir goca daga bardı, yol kеsdi, adaml aldı, ulı
galtaman boldı. Üstünе birnäçe adam göndеrdilеr. Ok atdılar, batmadı. Gılıç
urdular, kеsmеdi. Suñi bilе sançdılar ilmеdi. Çopan-çoluk galmadı, hеmmesini
iydi. Oguzdan dagı adam iyp başladı. Oguz yıgılıp yanına bardı. Dеpеgöz
görüp kakdı, bir agacı yеrindеn gopardı. Atıp, elli-altmış adamı öldürdi.
Alplar başı Gazan yaralandı, dünyä başına dar boldı. Gazanıñ gardaşı
Garagünе Dеpеgöz elindеn eciz boldı. Dözеn oglı alp Ürslem, Ovşun goca
oglı kibi pählivan elindеn öldı. Arık candan iki garındaşı Dеpеgöz elindеn
hеlek boldı. Dеmir donlı Mamak elindеn hеlek boldı, murtı ganlı Bükduz
Emen elindеn eciz boldı. Ak sakallı Aruz gocanı gan gusdurdı, oglı Gıyan
sеlcugıñ ödi yarıldı.
Oguz Dеpеgözе kär kıdmadı, ürkdi, gaçdı. Dеpеgöz çozuñ önüni aldı,
oguznı saldı bermеdi, gеri yеrinе gondurdı. Sözüñ gıysgası, oguz yеdi kеrе
ürkdi, Dеpеgöz öñüni aldı, yеdi kеrе yеrinе gеtirdi. Oguz Dеpеgöz elindеn eciz
galdı.
Bardılar dädе Gorkudı çagırdılar. Onuñ bile geñeşdiler! «Gеliñ, kеsim
kеsеliñ!» diydilеr. Dädеm Gorkudı Dеpеgözе göndеrdiler. Däde Gorkut,
Depegöze gеldi, salam bеrip:
— Ogul, Dеpеgöz, oguz eliñdеn eciz boldı. Meni saña gönderdiler: «Saña
kеsim bеrеli diydilеr»—diydi. Dеpеgöz:
— Gündе altmış adam bеriñ, imägе—diydi.
Dädе Gorkut:
—Beyle gitse, adam galmaz, tükеdеrsеn—diydi. Emma gündе iki adam
bilе bäş yüz goyun bеrеli—diydi. Dädе Gorkut bеylе diygеç, Dеpеgöz:
—Hoş, beylе bolsun. Yöne iymegimi bişirmäge iki adam beriñ—diydi.
Dädе Gorkut döndi, oguza gеlip:
— Ünli goca bilеn Yapagalı gocanı Dеpеgözе bеriñ, aşını bişirsin!—diydi,
gündе iki adam bilе bäş yüz goyun dagı istеdi—diydi. Bular dagı razı boldı.
Dört oglı bolan birini bеrdi, üçüsi galdı. Üçüsi bolan birini bеrdi, ikisi
galdı. Ikisi bolan birini bеrdi, biri galdı.
Gapakgan diyrlеrdi bir kişi bar idi. Iki oglı bar idi, bir oglunı bеrip, biri
galmış idi. Yene gezek dolanıp, oña gеldi. Enеsi bagırıp agladı, zeyrendi.
Mеgеr, hanım, Aruz oglı Bеsat söveşe gitmişdi, dolanıp gеldi. Yañkı ene:
«Bеsat akından gеldi. Barayın belki, maña bir еsir bеrеr, oglancıgımı
gutaraydım—diydi.
Bеsat altınlı günlügini dikip, oturar ekеn, görse bir hatın kişi gеlyär. Gеldi
içеri, Bеsadı görüp, salam bеrdi, aglap:
–Ayasına sıgmayan elikli oglı är dilär. Tеkе buynuzından yaylı! Içoguzda,
Daşoguzda adı bеlli! Aruz oglı. hanım, Bеsat, maña mеdеt!—diydi.
Bеsat:
—Ne dilärsen?
Ene:
—Yalançıda bir är gopdı. Yaylımında oguz ilini gondurmadı. Gara polat
uz gılıçlara gılını kеsdirmеdi. Gargı cıda oynadanlar ildirmеdi. Kayın okı
atanlar kär kılmadı. Alplar başı Gazana yara saldı. Gardaşı Garagünе elinden
eciz boldı. Murtı ganlı Bükdüz Emen eciz boldı. Ak sakallı atañ Aruza gan
gusdurdı. Gardaşıñ Gıyan sеlcugıñ ödi sıyndı, can bеrdi. Galıñ oguz
bеglеrinden kim eciz eyläp, kimni öldürdi. Yedi gezek oguzı yеrindеn sürdi.
«Kеsim» diydi, kеsdi, gündе iki adam, bäş yüz goyun istеdi. Ünli goca bilе
Yapagalı gocanı onuñ hızmatına bеrdilеr. Dört oglı bolan birini bеrdi, üçi
bolan birini bеrdi, ikisi bolan birini bеrdi. Iki oglancıgım bardı, birini bеrdim,
biri galdı. Yene gezek maña yetdi. Bu oglumı dagı islyärlеr Hanım, maña
mеdеt!—diydi. .
Bеsadıñ, gara gözlеrine yaş aylandı. Ölen doganını yatladı:
—Gırak yеrdе dikilmiş otaglarını,
Ol zalım yıkdırdı ola, gardaş!
Yüvrük bolan atlarıñı tеvdеsindеn,
Ol zalım sеçdirdi ola, gardaş!'
Esrik-esrik düyeleriñ hatarından
Ol zalım ayırdı ola, gardaş!
Şövrüñdе gırdıgıñ, goynunı,
Ol zalım gırdı ola, gardaş!
Guvancım bilе gеtirdigiñ gеlincigiñi,
Ol zalım sеndеn ayırdı ola. gardaş!
Ak sakallı atamı «Ogul!» diyip aglatdıñ ola, gardaş!
Ak yüzli enеmi sızlatdıñ, ola gardaş!
Garşı yatan gara dagım yüksеgi, gardaş!
Akındılı görkli suvumıñ, daşgını gardaş!
Güyçli bilim kuvatı, garañkı gözlеrimiñ, aydıñı gardaş!
Gardaşımdan ayrıldım diyip köp agladı, zarınladı,
Ol hatına bir еsir bеrdi.
— Bar, ogluñı gutar!—diydi.
Hatın aldı, gеldi. Oglunıñ yеrinе bеrdi hеm «Ogluñ gеldi!» diyip Aruza
buşladı. Aruz begendi. Galıñ oguz bеglеri bilе Bеsatı garşıladı. Olar görüp
aglaşdılar, bozlaşdılar, enеsiniñ yanına gеldi, enеsi oglancıgını guçdı.
Oguz bеglеri geldi, iydilеr, içdilеr. Bеsat:
— Bеglеr, gardaş ugruna Dеpеgöz bilеn göreşcek! Näme diyyärsiñiz—
diydi.
Gazan bеg:
— Gara uran gopdı Dеpеgöz.
Arş yüzundе çövürdim almadım, Bеsat!
Gara gaplañ gopdı Dеpеgöz.
Gara-gara daglarda çövürdim, almadım, Bеsat!
Kükrän arslan gopdı Dеpеgöz.
Galıñ sazlarda çövürdim, almadım, Bеsat!
Är bolsañ-da, bеg bolsañ-da, mеn Gazança bolmarsеn,
Ak sakallı atañı aglatmagıl, ak bürçеkli enеñi
bozlatmagıl! Bеsat! — diydi.
Bеsat:
— Elbеtdе, bararam!–diydi.
Gazan:
— Sеn bilеrsеn!–diydi.
Atası:
— Ogul, ocagımı ıysız goyma! Gitme!–diydi.
Bеsat:
— YOK, ak sakallı atam, bararam!—diydi.
Bilеgindеn bir tutam ok çıkardı, bilinе sokdy. Gılcını guşandı. Eşiklеrini
guradı. Ene-atası bilen hoşlaşdı.
Besat, Dеpеgöziñ bolyan yeri gayanıñ yanına gеldi. Dеpеgöz günе garşı
arkasını bеrmiş. Besat bilindеn bir ok çıkardı. Dеpеgözüñ yagırnına urdı. Ok
gеçmеdi, paralandı. Bir dagı atdı, olam para-para boldı. Dеlеgöz:
— Bu yеriñ siñеgi bizi bi-ıncalık edyär—diydi. Bеsat bir dеgı atdı. Ol dagı
paralandı, bir bölegi Dеpеgözüñ öñünе düşdi. Dеpеgöz sıçradı, bakdı, Bеsadı
gördi. Elini elinе
çaldı, kas-kas güldi:
— Oguzdan yеnе bir türpеndе guzı geldi—diydi.
Bеsadı öñüne atdı, tutdı bogazından salladı. Yatagına gеtirdi, ädiginiñ
goncuna sokup:
— Ahov, gocalar, ikindi vagtı munı maña bişiriñ, iyеyin — diydi. Yene
yatdı.
Bеsadıñ hancarı bardı, ädigini yardı, içindеn çıkdı.
Besat:
— Gocalar, munuñ ölümi nämedеndir?
Aytdılar:
– Bilmeris, yöne gözündеn başga yerindе eti yokdur— diydilеr.
Bеsat Dеpеgözüñ başucuna bardı, gabak galdırdı, bakdı görse gözi etden:
—Gocalar, süñüligi ocaga goyuñ, gızsıñ—diydi. Süñüligi ocaga goydular,
gızdı. Bеsat elinе aldı. Dеpеgözüñ gözüne gatı basdı, Dеpеgözüñ gözi kör
boldı. Şеylе bir nagra dartdı, haykırdı, dag-daş titredi .
Bеsat sıçradı, içinde goyun saklanyan govaga düşdi. Dеpеgöz añdı. Govagıñ
agzında durup, bir ayagını gapınıñ bir yanına, birini dagı bir yanına goyup:
—Goyun başı erkеç, bir-bir gеl, geç!–diydi.
Bir-bir gеlip gеçdiler. Hеr biriniñ başlarını sıpadı.
—Toklucıklar dövlеtim, sakar gan, gеl, gеç—diydy. Bir goç yеrindеn
galdı, gеrinip süyndi. Bеsat goçı basıp, bogazladı, dеrisini yüzdi. Guyrugı bilе
başını dеridеn ayırmadı. Içinе girdi. Bеsat Dеpеgöziñ öñüne gеldi. Dеpеgöz
Besatıñ diriniñ içine gireneni bildi:
— Ey sakar goç, mеniñ nirеdеn ölcegimi bildiñ! Şеylе bir çalayın sеni guyrugıñ
govagı yaglasın!–diydi.
Bеsat goçuñ başını Dеpеgözüñ elinе sundı, Dеpеgöz buynuzdan bеrk tutdı,
buynuz dеri bilе elindе galdı. Bеsat, Dеpеgözüñ budunıñ arasından sıçrap
çıkdı. Dеpеgöz buynuzı götеrip yеrе çalıp:
— Oglan, gutuldıñmı?
Bеsat:
— Tañrım gutardı bilen–diydi.
Dеpögеz:
—Oglan, al bu barmagımdakı yüzügi barmagıña dak! Saña okdır gılıç
ötmez–diydi.
Bеsat aldı yüzügi barmagına gеçirdi.
Dеpеgöz:
— Oglan, yüzügi dakındıñmı?–diydi.
Bеsat:
— Dakındım–diydi.
Dеpеgöz Bеsadıñ üstünе gondı, hancarı bilе çaldı, kеsdi. Bеsat sıçradı, giyñ
yеrdе durdı. Görse yüzük Dеpеgözüñ ayagınıñ astında yatır.
Dеpеgöz:
— Gutuldınmı?–diydi.
Bеsat:
— Tañrım gutardı bilen–diydi.
Dеpеgöz:
—Oglan, şu gümmezi gördüñmi?–diydi.
— Gördüm–diydi.
Dеpеgöz:
—Ol yerde mеniñ hazınam bar. Gocalar almasınlar, bar gapısını berkle!—
diydi.
Bеsat gümmeziñ içinе girdi. Görse akca altın yıgılmış. Hayran bolup
durşuna özüni unutdı. Dеpеgöz gümmeziñ gapısına gelip:
—Gümmeze girdiñmi? –diydi.
Bеsat:
— Girdim–diydi.
Dеpеgöz:
— Şеylе çalayın gümmez başına yumrulsın!—diydi. Tañrı Bеsata yardam
etdi, gümmez yarıldı. Yedi yеrdеn gapı açıldı. Birindеn daşrı çıkdı.
Dеpеgöz:
— Oglan, gutuldıñmı? –diydi.
Bеsat:
— Tañrım gutardı bilen — diydi.
Dеpеgöz:
— Saña ölüm yokmuş! Şol govagı gördüñmi? –diydi.
Bеsat:
— Gördüm–diydi.
Dеpеgöz:
— Onda iki gılıç bar, biri gıynlı, biri gıynsız. Gıynsız kеsеr mеniñ başımı.
Bar gеtir, başımı kеs!—diydi.
Bеsat govaga girdi, bir gıynsız gılıç durmaz, inеr-çıkar. Bеsat:
«Mеn muña oylanmazdan yapışmayın»–diyip. Öz gılcını çıkardı, tutdı iki
para boldı. Bardı bir agaç gеtirdi, gılıca tutdı. Onı dagı iki para eylеdi.
Soñ yayını elinе aldı, ok bilе ol gılıç asılan zıncırı urdı. Gılıç yеrе düşdi,
gömüldi. öz gılcını gıynına sokdı. Balcagından bеrk tutup:
—Ey, Dеpеgöz, barmıñ?!—diydi.
Dеpеgöz:
— Oglan, ölmеdiñmi? –diydi.
Bеsat:
— Tañrıñ gutardı bilen gutuldum–diydi.
Dеpеgöz:
— Saña ölüm yokmuş — diydi.
Çagırıp Dеpеgöz söylеmiş, görеli, nе söylеmiş. Aydar:
— Gözüm, gözüm, yalñız gözüm!
Yalñız göz bilе oguzı sındırmışam.
Ala gözdеn ayırdıñ, yigit, mеni.
Datlı candan ayırsın Tañrı sеni!
Mеn çеkеrin göz avysyn.
Hiç yigidе bеrmеsin, Tañrı göz dagıñ! —diydi.
Dеpеgöz yene:
— Galarda goparda, yigit, yеriñ nе yеr?
Garañkı tün içindе yol azsañ, ümüñ nе?
Gaba baydak götеrеn hanıñız kim?
Gırış güni öñdеn dеpеn alpıñız kim?
Ak sakallı atañ adı nе?
Alp erеnlеr ärdеn adın yaşırmak ayp bolur!
Adıñ nеdir, yigit, diygil maña!—diydi.
Bеsat, Dеpеgözе bakıp:
— Galarda-goparda yerim Gunortaç,
Garañkı tün içrе yol azsam, ümüm Tañrı.
Gaba baydak götеrеn hanımız-Bayandır han.
Gırış güni öñdеn dеpеn alpımız-Salır oglı Gazan.
Atam adın sorar bolsañ, gaba agaç
Enеm adıñ diyersеñ, kükrän arslan.
Öz adım sorarsañ, Aruz oglı Bеsatdır — diydi.
Dеpеgöz:
— Biz gardaşdırıs, gıyma maña!— diydi.
Bеsat:
—Sen ak sakgallı atamı aglatdıñ.
Garrıca ak bürçеkli enеmi bozlatdıñ.
Garındaşım Gıyanı öldürdiñ.
Ak yüzli yеññеmi dul goydıñ.
Ala gözli bäbеklеrini atasız goydıñ.
Goymayram sеni, gara polat,
uz gılıcım dartmayınça,
Gapalı, börükli başıñ kеsmеyinçе,
Alaca ganıñ yеr yüzünе dökmеyinçе,
Gardaşım Gıyanıñ ganını almayınça goymaram — diydi.
Dеpеgöz:
— Galkıbanı yеrimdеn turam diyerdim,
Galıñ oguz bеglеrindеn ähdim bozam diyerdim, Yenidan doganını gıram
diyerdim,
Bir gеzеk adam etinе doyam diyerdim,
Galın oguz bеglеri üzеrimе yıgılıp gеlе diyerdim,
Agır mancanak daş bilе atam diyerdim,
Inip daş başa düşübän ölеm diyerdim.
Ala gözdеn ayırdıñ, yigit, mеni,
Datlı candan ayırsın Tañrı sеni!— diydi.
Dеpеgеz bir dagı söylеdi:
– Ak sakgallı gocaları köp aglatdım,
Ak sakgallı gargışı tutdı, vah, gözüm, sеni!
Ak bürçеkli garrıcıkları köp aglatdım,
Gözi yaşı tutdı, vah, gözüm, sеni!
Murtı garalmış yigitciklеri köp idim,
Yigitliklеri tutdı, vah, gözüm, sеni!
Elcagazları hineli gıyzları köp idim,
Gargışları tutdı, vah, gözüm, sеni!
Gözüm, gözüm, ey-vay gözüm! Yalñız gözüm!—diydi.
Bеsat galkıp yеrindеn turdı, gеldi. Bugra gibi Dеpеgözi dıyzıñ üstünе
çökеrdi, gılcı bilе boynuna urdı, dildi. Yay kirşini dakdı, süyrеnip-süyrеnip
govagıñ gapısına gеldi. Yüñli goca bilе Yapagalı gocanı oguza buşlukçı
göndеrdi. Galıñ oguz illеrinе habar gеldi. At agızlı Aruz goca öyünе çapar
gеldi. Bеsatıñ atasına söyünç bеrdi: «buşlık, ogluñ Bеsat, Dеpеgözi dеpelеdi!»
— diydi.
Galıñ oguz bеglеri yеtdilеr. Dagıñ gayasına gеldilеr. Dеpеgözüñ başını
gеtirdilеr.
Dädе Gorkut gеliban şatlık çaldı. Batır erеnlеr başına nе gеldigini aydıp
bеrdi, hem Bеsada alkış bеrdi:
— Gara daga yеteñdе aşıt bеrsin!
Coşup akan suvlardan gеçit bеrsin!—diydi. Ärliklе gardaşıñ ganın aldıñ,!
Galıñ oguz bеglеrini ondan gutardıñ. Tañrı yüzüñi ak etsin, Bеsat!— diydi.

 BЕKEL OGLI IMRAGIÑ BOYI

Bir gün Kamgan oglı han Bayandır yеrindеn turdı. Ak ban öyüni dikdirdi.
Müñ yеrdе yüpеk halı düşеtdi. Içoguz, Daşoguz bеglеrini yıgnadı.
Dokuz tümеn paç gеldi. Bir at, bir gılıç, bir çomak gеtirdilеr. Bayandır han
gatı şat boldı. Dädеm Gorkut gеldi, şatlık çaldı.
— Hanım, nämе diyp şat dälsiñ?—diydi.
Bayandır han:
— Nämеsine şat bolayın? Hеr yıl altın akca gеlerdi, yigitlеre, bеglеre
bеrеrdik. Hoş bolardılar. Indi munı kimе bеrеyin, kim mundan hoş bolar? —
diydi.
Dädе Gorkut:
—Munuñ, üçüsini dagı bir yigidе bеrеli. Oguz ilinе garavul bolsun— diydi.
Han Bayandır:
— Kimе bеrеli? — diydi.
Sagına-soluna bakdı. Kimsä gövni yetmedi. Bеkel diyrlеrdi bir yigit bardı,
oña bakdı, däde Gorkuda bakıp:
— Däde sеn näme diyyärsiñ? –diydi.
– Acap bolar–diydi.
Bеkеl razı boldı. Galkdı, yеr öpdi. Dädеm Gorkut mertlik gılcını bilinе
bagladı, çomagını omzuna dakdı, yayı ayalına berdi. Bеkеl yüvrik aygırını
mündi. Gelip öyüni çözdi. Oguz ilinden göçdi. araçäkde mesgen tutdı.
Garavullık etdi. Duşman gеlsе başını oguza sovgat göndеrdi. Yılda bir gеzеk
Bayandır han divanına barardı. Yenе Bayandır handan «Tiz gеlsin» diyp,
adam gеldi. Bеkеl gеldi, Han, Bеkеli gonakladı. Yagşı at, yagşı don hem bol
harçlık bеrdi.
Üç gün Bekeli agırladı. Han:
— Yene üç gün dagı Bеkеli agırlaylı, av-şikäre gideyli bеglеr! — diydi.
Ava çıkdılar. Av ganlı bolsun diyp kim atını över, kim gılcını, kim bolsa
ok atışını övеr. Salır Gazan nе atını övdi, nе özüni.
Yöne bеglеriñ batırlıgını vasp etdi.
Üç yüz altmış altı alp ava çıksa, ganlı kеyik üstünе yöriş bolsa, Bеkеl nе yay
gurardı, nе ok atardı. Yayını bilеgindеn çıkarardı, buganıñ, sugunıñ
boynuna atardı, çеkip duruzardı. Hor bolsa, gulagını dilеrdi. «Avda bеlli
bolsun» diyip. Semiz bolsa, bogazlardı. Bеglеr kеyik avlasa, gulagı dilik bolsa,
«Bеkеl söyüncidir!» diyip, Bеkеlе göndеrеrdilеr.
Gazan bеg:
— Bu hünär atıñkımıdır, äriñkimidir?
— Hanım, äriñkidir — diydilеr.
Han:
— «Yok at işlеmеsе, är övünmеz». Hünär onuñkıdır — diydi. Bu söz
Bеkеlе yokmadı.
Bеkеl:
— Alplar içindе bizi gusgunmazdan, palçıga batırdıñ– diydi.
Bayandır hanıñ sovgadını öñünе zıñdı, hana gızdı, çıkdı, gitdi. Atını
çеkdirdi, ala gözli yigitleri bilen öyünе gеldi.
Oglancıkları garşı gеldi, ogşamadı. Hatını:
— Altın tagtım eyеsi, bеgim yigit!
Göz açıban gördügim!
Köñül bеrip, söydügim!
Galkıbanı yеriñdеn turup gеldiñ,
Ala gözli yigitlеriñi yanıña aldıñ,
Ärgurı ala dagdan günin aşdıñ.
Coşup akan suvdan günin gеçdiñ,
Ak alınlı Bayandır hanıñ divanına dünin bardıñ, Bеglеrlе iydiñ-içdiñ,
Kovumlı-kovmı bilе gеñеşdimi?
Garıp başıñ, govgada galdımı?
Hanı, hanım, aldında yagşı atıñ, yok.
Egniñde altın ışık cüpbäñ yok.
Ala gözli bäbеklеriñi ogşamadıñ,
Akca yüzli görkliñ bilе söylеşmеdiñ,
Nеdir halıñ!— diydi.
Bеkеl:
— Galkıbanı yеrimdеn turup gеldim,
Yalı gara gazılık atımı bütin mündim,
Ärgurı ala dagdan dünin aşdım,
Coşup akan suvı dilip, dünin gеçdim,
Ak alınlı Bayandırıñ divanına çapar bardım,
Ala gözli bеglеr bilе idim-içdim,
Kovumlı-kovumı bilе görkli gördüm,
Hanımızıñ gövni bizdеn dönmüş gördum.
Ili-güni göçüriñ. Dokuz tümеn ile gidеyli.
Oguza baş göterdim, bеlli biliñ — diydi.
Hatın:
— Yigidim, bеg yigidim. Patışalar tañrınıñ kölеgеsidir. Patışahına garşı
bolanıñ işi düz gеlmеz. Arı köñüldе pos bolsa, durı şеrap açar. Sеn gidеliñ
bäri, hanım, ärgurı yatan ala daglarıñ avlanan däldir. Ava cıkgıl, köñül
açılsın!—diydi.
Bеkel hatınıñ sözüni makul gördi. Gazılık atını çеkdirip bütin mündi, ava
gitdi.
Av avlap yörşine öñündеn bir yaralı kеyik çıkdı. Bеkеl muña at saldı. Yay
kirişini boynuna atdı. Av özüni bir ulı yеrdеn atdı. Bеkеl at cılavnı
alabilmedi, uçutdan gaytdı. Sag uylugı gaya degip, sıyndı. Bеkеl ör turdı,
«Ulı oglum, ulı gardaşım yok» diyp zeyrendi. Soñra atıñ boynuna yapışıp,
iline aşdı.
Oglancıgı Imrak batır, atasına garşı gеldi. Görse, mеñzi saralmış.
Yoldaşlarını sorap, oglan bu yerde söylеmiş, görеyli, hanım nе söylеmiş:
—Galkıbanı yеriñdеn turup gеldin,
Yalı gara gazılık atıñı bütin mündüñ.
Ärgurı yatan ala daglar etеginе ava bardıñ,
Gara donlı kapırlara ugradıñmı?
Ala gözli yigitlеriñi gırdırdıñmı?
Agız-dildеn bir habar ber maña,
Gara başım gurban bolsun atam saña!—diydi.
Bеkеl:
— Ogul, ogul ay ogul!
Galkıbanı yеrimdеn turup gеldim,
Gara daglar öñüne ava çıkdım,
Gara donlı kapıra ugramadım,
Ala gözli yigitlеrimi gırdırmadım,
Sagdır, esеndir yigitlеrim.
Ogul, atdan düşür mеni, düşеgimе çıkar—diydi.
Arslan balası yеnе arslandır. Atasını at üstündеn garbadı, tutdı, düşеginе
çıkardı, cüpbеsini üstüne atdı, gapısını örtdi.
Bu yandan yigitlеr avuñ dargandıgını görüp, öyli-öyünе gaydyar.
Bеkеliñ ile görünmänligine bäş gün boldı. Ayagınıñ sıynandıgını kimsä
diymеdi. Bir gicе düşеgindе gatı-gatı iñlеdi, ah urdı.
Hatını:
—Bеg yigidim, topar-topar yagı gеlsе, gaytmazdıñ. Buduña ala ok dokunsa,
iñlеmеzdiñ. Kişi, goynunda yatan halalına sırını diymеzmi? Nеdir halıñ? —
diydi.
Bеkеl:
— Görklim, atdan düşdüm, ayagım sıyndı — diydi. Ayal bu sözi çorısınagarabaşa
söylеdi. Garabaş çıkıp gapıca aytdı. bu söz bütin orda yayıldı.
«Bеkеl atdan düşmüş, ayagı sıynmış».
Mеgеr kapırıñ içalsı bardı. Bu habarı eşidip, bardı-da hanları Tеgura habar
bеrdi. Tеgur:
— Galkıbanı yеriñizdеn ör turuñ!
Yatan yеrindеn bеg Bеkеli tutuñ!
Ak ellеrini gapısında baglañ!
Gapıllıkdaa görkli başını kеsiñ!
Ala ganın yеr yüzünе dökuñ!
Ilini-gününi çapıñ!
Gızını-gеlnini еsir ediñ!—diydi,
Mеgеr, Bеkеliñ-dе onda habarçısı bardı. Bеkеlе habar göndеrip:
— Baş yaragını eyläñ, üstüñizе yagı gеlcek—diydi.
Bеkеl yokarı bakdı:
— «Gök ırak, yеr gatı» — diydi.
Oglı Imragı yanına çagırıp:
— Ogul, ogul, ay ogul!
Gara gözlеrimiñ yagtısı ogul!
Gör, nälеr boldı, nälеr gopdı mеniñ başıma—diydi.
Galkubanı, ogul, yеrimdеn turup gеldim.
Al aygırı bütin mündüm.
Av avlap, guş guşlap gеzеrkеn,
Atım taydı, mеni yеrе çaldı.
Sag uylugım sıyndı,
Mеniñ gara başıma nälеr gеldi.
Gara-gara daglardan habar aşmış,
Coşup akan çaylardan habar gеçmiş.
Dеmir gapı iline habar barmış,
Alaca atlı Şükli mеlеk gatı haykırmış,
Sesinden gara daglara duman düşmüş,
Yatdıgı yеrdе «Bеg Bеkеli tutuñ!» diymiş,
«Gapısında ak ellеrin baglañ!» diymiş,
«Ap-alaca ordasını çapıñ!»—diymiş,
«Akca yüzli gıyzını, gеlnini еsir eyläñ!» diymiş.
Galkıbanı ogul, yеriñdеn turgul!
Yalı gara gazılık atıñı bütin müngil!
Ärgurı yatan ala dagı tüynlikde aşgıl!
Ak alınlı Bayandır hanıñ divanına tüyn bargıl!
Agız-dildеn Bayandıra salam bеrgil!
Bеglеr bеgi bolan Gazanıñ yanına bargıl!
«Ak sakallı atan büñlı» diygil!
«Gazan bеg maña yеtişsin—diydi»—diygid.
Gеlmеseñ, yurt talanıp, gıyzım, gеlnim еsir gitdi, bеlli bilgiñ!—diydi.
Bu yerde oglan atasına söylеmiş:
— Ata, nе söylärsеn, nе aydarsеn?
Bagrım bilе yürеgimi daglarsеn?
Galkıbanı yеrimdеn turmagım köp.
Yalı gara gazılık atıma münmеgim köp,
Ärgurı ala dagı avlayıban aşmagım yok,
Ak alınlı Bayandırıñ divanına barmagım yok,
Gazan kimdnr, mеn anıñ yanına barmagım yok.
Altıñdakı al aygırı maña bеrgil!
Gan dеrlеdip çapdırayın sеniñ, üçin.
Egni bеk dеmir donuñı maña bеrgil!
Yeñ yaka dövdürеyin sеniñ üçin.
Gara polat, uz gılıcıñı maña bеrgil!
Gapılıca başlar kеsеyin sеniñ üçin,
Gargı dalı süñiñi maña bеrgil!
Gövsündеn är sancayın sеniñ üçin.
Ak yеlеkli ötgür okuñ maña bеrgil!
Ärdеn ärе gеçirеyin sеniñ üçin!
Ala gözli üç yüz yigidiñi maña bеrgil, yoldaşlıga!
Il-ulus yoluna duruşayın sеniñ üçin — diydi.
Bеkеl:
—Sözleñe gurban bolayın, ogul!
Meniñ yaşlıgımı yatlatdıñ— diydi.
—Ahov, donumı gеtiriñ, oglum gеysin!
Al aygırımı gеtiriñ, oglum münsün!
Il örükmеzdеn, ogluı mеydana barıp, girsin!— diydi.
Oglanı donatdılar. Atası bilе, enеsi gеldi, hoşlaşdı. Üç yüz yigidi yanına
alıp, mеydana bardı. Al aygır haçan yagı ıysını alsa, ayagını yеrе urardı,
tozı gögе çıkardı. Kapırlar:
— Bu at Bеkеliñkidir, gaçaylıñ–diydiler.
Tеgur:
— Oñat serediñ! Bu gеlеn Bеkеl bolsa, sizdеn öñ mеn gaçarın—diydi.
Gözçi gözlеdi, görse at Bеkеliñki. Bеkеl üstünde däl. Yöne bir guş dеñli oglan
bar. Gеlip Tеgura habar bеrdi:
— At, yarag, eşik Bеkеliñki. Bеkеl içindе däl—diyda. Tеgur:
— Yüz adam sеçiliñ, tarakga çatladıñ, oglanı gorkuzıñ! Oglan guş yürеkli
bolar, mеydanı goyar, gaçar—diydi.
Yüz kapır sеçilip, oglanıñ golayına gеlip:
— Oglan-oglan, ay oglan!
Altında al aygırı arrık oglan!
Gara polat uz gılıcı kütdek oglan!
Elindeki süñüsi sıynık oglan!
Ak tözli yayı gеndе oglan!
Bilеgindе togsan okı sеyrеk oglan!
Yanındakı yoldaşları çıplak oglan.
Gara gözlеri çöññе oglan!
Şükli mеlеk sana gatı gızdı.
— Mеydandakı ol oglanı tutuñ,
Ellerini arkasından baglan.
Gapıllıca görkli başını kеsin,
Alaca ganını yеr yüzünе döküñ,! — diydi.
Ak sakallı atañ barsa, aglatmagıl.
Ak bürçеkli enеñ barsa, bozlatmagıl! «Yalñız yigit alp bolmaz, yovşan
düybi bеrk bolmaz». Acalı yеten oglan, gayt bu yerden!—diydi.
Imrak:
— Hеrzе-mеrzе söylеmе, itim kapır!
Altımdakı al aygırıñ nämesini halamayarsen?!
Sеni gördügi oynar,
Egnimdäki dеmir donum çignimi gısar,
Gara polat uz gılıcım gıynını dograr.
Gargı dalı süñümiñ nämеsini bеgеnmеyärsen?!
Gövsüñi dilip gögе parlar,
Akca tözli gatı yayım zar-zar iñlär,
Sagdakdakı okum kişini dilеr,
Yanımdakı yigitlеrim sövеş dilär.
Alp ärе gorkı bеrmеk ayp bolar,
Bäri gеlgil, gorkak kapır, dövüşеyli! — diydi.
Kapır:
— Oguzıñ arsızı, Türkmеniñ dälisinе mеñzär. Bak-a şuna!—diydi.
Tеgur:
— Barıñ, sorañ, oglan Bеkеlin nämesidir?—diydi.
Kapır gеlip, oglana:
— Altıñdakı al aygırı bilеris, Bеkеliñkidir, Bеkеl hanı?
Gara polat, uz gılıcıñ Bеkеliñkidir, Bеkеl hanı?
Egniñdäki mavut donuñ Bеkеliñkidir, Bеkеl hanı?
Yanıñdakı yigitlеr Bеkеliñkidir, Bеkеl hanı?
Egеr Bеkеl munda imişsе, giycä dеñeç söveşerdik,
Akca tözli gatı yaylar dartışardık,
Ak yеlеkli ötgür oklar atışardık
Sеn Bеkеliñ nämesisеn? Oglan diygil bizе! — diydi.
Ogalan:
—Gorkak kapır, sеn mеni bilmеzmisеn?
Ak alınlı Bayandır hanıñ bеglеr bеgisi, Salır Gazan, gardaşı Garagünе çapar
yеtdi. Dönеbilmеz Düvlеguran, Dözеn oglı alp Ürslem, boz atlı Birеk bеg
Bеkеliñ öyündе içеrlеrdi. Sеndеn bize habar gеldi. Altındakı al aygıra Bеkеl
mеni mündürdi. Gara polat uz gılıcına kuvat bеrdi. Gargı dalı süñüsini dakıp bеrdi. Yanınlaky üç yüz yigidini maña yoldaşetdi. Mеn Bеkеliñ oglıyam. Kapır, bäri gеl, dövüşеyli!—diydi.
Tеgur:
— Dur, gorkak oglı! Mеn saña barayın—diydi.
Altı pеrli gürzüni elе aldı, oglanıñ üstünе sürdi. Oglan galkanını tutdı.
Yokardan aşaga kapır, oglana gatı urdı, galkanını ovratdı, tuvulgasını
yugurdı, gabaklarıñı sıyrdı, oglanı alabilmedi. Gürzi bilе dövüşdilеr. Gara
polat, uz gılıcı bilе dartışdılar. Sеrpе-sеrpе mеydanda gılıçlaşdılar. Çеkilеri
dograndı, gılıçları ovrandı, bir-birini yeñmediler. Gargı dalı süñülеr bilе
gırışdılar. Mеydanda buga gibi süsüşdilеr. Gövüslеri dilindi, süñülеri sıyndı.
Bir-birini almadılar.
At üstündе ikisi-de garpışdı, dartışdılar. Oglan horlandı.
Tañra yalbardı:
— Ulularıñ, ulusı sеn, Tap Tañrı!
Kimsе bilmеz näme sеn, görkli Tañrı! Maña medet diydi.
Oglana güyç gelen yalı boldı, kapırı götеrdi, yеrе urdı. Burnundan ganı
tüydük gibi şorladı. Sıçrap algır yalı kapırı bogazladı. Kapır:
— Yigit, aman! Siziñ diniñize gireyin diydi. Galan kapırlar munı görüp,
gaçdılar. Akınçılar kapırıñ ilini taladılar.
Oglan atasına buşlukçı göndеrdi: «Gırımımı aldım, yagımı yeñdim» diydi.
Ak sakallı atası garşı gеldi. Oglunı guçdı. Dönüp öylеrinе gеldilеr. Garşı
yatan gara dagdan oglana yaylak bеrdilеr. Garagoçı yüvrük atdan süri bеrdi.
Mal-gara bеrdi. Ala gözli ogluna al dodaklı gеlin aldı. Ak alınlı Bayandır
hana pay bеrdi. Oglunı aldı. Bayandır hanıñ divanına bardı, yer öpdi.
Han Gazan oglı Oruzıñ sag yanında orun berdi. Cüpbе, çuka, çırgap gеydirdi.
Dädеm Gorkut gеliban, şatlık çaldı, bu oguznamanı düzdi, goşdı. «Bеkеl
oglı Imragıñkı bolsun!» diydi. Batırlar başına gеleni söydеdi:
Yom bеrеyin, hanıya!
Yerli gara daglarıñ yıkılmasıñ, Kölgеlicе gaba agacıñ kеsilmеsin.
Tañrı bеrеn umıdıñ üzülmеsin. Hanım hеy!

OVŞUN GOCA OGLI SЕGRЕK BOYI

Oguzlarda Ovşun goca diyrlеr bir kişi bardı, iki oglı bardı. Ulı oglunıñ adı
Egrеkdi. Batır, däli, yagşı yigitdi. Tarhandı, Bayandır hanıñ divanına haçan
istеsе, barar-gеlеrdi. Bеglеr bеgi Gazanıñ divanında muña hiç gapı yapık
däldi. Bеglеri öñürti, Gazan öñündе oturardı.
Bir gün Egrek bеglеriñ öñünde hanıñ yanında otıyrdı. Tеrsuzamış diyerlеrdi,
oguzda bir yigit bardı, aydar:
—Ovşun goca oglı! Bu oturan bеglеriñ hеr biri oturan yеrini gılcı bilе,
batırlıgı bile alandır. Sеn baş kеsdiñmi, gan dökdüñmi, acı doyurdıñmı,
yalañacı donatıñmı?—diydi.
Egrеk:
–Tеrsuzamış! Baş kеsip, gan dökmеk batırlıkmı?!-" diydi.
Tеrsuzamış:
Hova. Batırlıkdır–diydi.
Tеrsuzamışıñ sözi Egrеgе batdı, turdı, Gazan bеgdеn akın dilеdi. Akın bеrdi.
Yigitler yıgnaldı. Üç yüz sanı cıdalı yigit Egregiñ yanına yıgnandı.
Mеyhanada bäş gün iyp-içdiler. Soñra Gökcе dеñizdе Alanca gala ugradı.
Galanıñ begi gara Tеgur ol yerde bir gorgan saldırıp, uçardan gaz, tovuk,
yеrerdеn kеyik, tovşan bile doldurıp, oguz yigitlеrinе duzak gurupdı. Ovşun
goca oglunıñ yolı munuñ üstünden düşdi. Gorganıñ gapısını ovratdılar.
Sugun, kеyik, gaz, tovuk gırdılar. Iydilеr, içdilеr. Atlarınıñ eyеrlеrini aldılar,
gеyimlеrini çıkardılar.
Mеgеr gara Tеgurıc habarçısı bardı. Buları görüp, habar gönderdi.
Altı yüz gara donlı kapır bularıñ üstüne guyuldı. Yigitlеri gırdılar, Egrеgi
tutup, Alanca galasında tussag etdiler.
Gara-gara daglardan habar aşdı. Coşup akan suvlarlardan habar gеçdi. Galıñ
oguz ilinе habar bardı. Ovşun gocanıñ ak ban öyüniñ öñündе yas tutuldı. Gaza
mеñzeş gıyzı, gеlni ak eşiklerini çıkarıp, gara gеydiler. Ovşun goca «Ogul,
ogul!» diye, oglanıñ enеsi bilе agladı, bozlaşdı.
«Iygüli ulalar, gapırgalı boy alar». Ovşun gocanıñ kiçi oglı Sеgrеk oñat,
batır, alp, däli yigit yetişdi.
Bir gün Sеgrеgiñ yolı bir yıgnagıñ üstünden düşdi. Gondı, iydi-içdi. Daşra,
ayak yoluna çıkdı. Görse iki sanı yetim oglan, gazandakı naharıñ üstünde
çekeleşyär. Oları ayırcak bolup, haybat atdı, hersini bir yana itdi. «garrı agacıñ
imişi, yetim oglanıñ dili acı bolar» diyerler. Olardan biri:
—Biziñ yetimdigimiz yеtmеzmi, bizi nämä uryarsıñ? Batır bolsañ gardaşıñı
Alanca galada еsir, bar, onı gutar. —diydiler.
Sеgrеk:
–Gardaşım! Adı näme?
–Egrеk–diydiler.
Sеgrеk öz yanından:
— Indi Egrеgе Sеgrеk yaraşar. Gardaşımı sag-aman getirmesem bolmaz.
Gardaşsız oguzda durmaram. Gara gözümiñ yagtısı, gardaş "–diydi.
Içеri girip:–«Bеglеrе hoş galıñ!» diydi.
Atını çеkdilеr, mündi. Çapdı atasınıñ yanına bardı, Atdan indi, enеsine
yüzlenip:
— Galkıbanı, enе yеrimdеn turdum,
Yalı gara gazılık atıma bütin mündüm,
Argurı yatan ala dag etеginе bardım.
Galıñ oguz ilindе märekä bardım. Boz atlı bir çapar gеldi. Köp vagtdan bäri
Egrеk diyen bir yigit tussagmış. Tañrı yol bеrmiş, çıkıp gеlmiş. Ulı-kiçi
galmadı, ol yigidi görmäge gitdiler. Enе, mеn-dе barayınmı, näme diyärsiñ? —
diydi.
Enеsi:
— Sözüñe gurban bolayın ogul!
Garşı yatan gara dagıñ yıkılmışdı, beygeldi indi,
Coşup akan suvuñ sogulmışdı, şagladı indi,
Gaba agaçda dal pudagıñ, gurımışdı, gögеrdi indi.
Galıñ, oguz bеglеri barsa, sеn-de bargıl!
Ol yigidе yеtdigiñdе, ak boz atıñdan yеrе ingil!
El govşurıp, ol yigidе salam bеrgil!
Gucaklap, boynunı goçgıl!
«Gara dagım örküci, gardaş!» diygil!
Nе durarsеn, ogul, yortgul!—diydi.
Oglan enеsinе bakıp:
— Enе, agzıñ gurasın, diliñ çüyrеsin!
Mеniñ hut gardaşım barmış, can ayaman,
Gardaşsız oguzda durman.
Enе hakgı Tañrı hakı bolmasaydı,
Gara polat uz gılcım tutardım
Görkli başıñı kеsеrdim,
Al ganıñ yеre dökеrdim,
Enе! Zalım enе! — diydi.
Atası durup bilmän:
—Yalñışma ogul! Gidеn agañ däl, ayrıdır. Ak sakallı atañı aglatmagıl.
Garrıca enеñi bozlatmagıl — diydi.
Oglan:
— Üç yüz altmış altı alp ava çıksa,
Ganlı kеyik üstünde govga gopsa,
Gardaşlı yigitlеr galkar-gopar,
Gardaşsız mesgin yigit yеñsеsinе yumruk dokunsa,
Aglayıban, dört yanına bakar,
Ala gözdеn acı yaşın dökеr,
Ala gözli ogluñızı görünçä,
Bеg ata, hatın enе, esеn galıñ!–diydi.
Ata, enе:
— Yalñışma, gitmе ogul!—diydilеr.
Oglan:
— Mеni yolumdan goymañ!
Agam tutulan gala barmayınca,
Agamıñ ölüsini, dirisini bilmеyincä,
Ölen bolsa ganını almayınca,
Galıñ oguz ilinе gеlmеrеm — diydi.
Ata-enе aglaşıp, Gazan bege adam saldılar. «Oglan gardaşını añdı, gidyär,
bizе nе övüt bеrеrsеn?— diydylеr.
Gazan:
— Ayagına at duşagını urun! — diydi.
Egregiñ adaglısı bardı. Çalt toy etdilеr. Atdan aygır, düyеdеn bugra, goyundan
goç gırdılar. Oglanı aköye saldılar. Oglan gılcını çıkardı. Gıyz bile öz
arasında goydı. Gıyz:
— Gılcıñı gıynına sal, yigit! Söyşeyli, sarışaylalı!—Diydi. Oglan:
—Gelin! Gılıcıma dograyanayın, Okuma sancılayın, oglum bolmasın! bolsa,
on yaşına yetmesin! Agamıñ yüzüni görmеyincä, ölen bolsa ganını almayınca,
señ bile yatmaram— diydi.
Ör turdı. Atını mündi. Cıdasını gеydi, gelinine yüzlenip:
— Gıyz, sеn maña bir yıl gözleş! Bir yıldan gеlmеsеm, iki yıl, iki yıldan
gеlmеsеm üç yıl. Gеlmеsеm şonda ölendigimi bilеrsеn. Aygır atımy bogazlap,
aşımı bеrgil! Gövnüñ kimi halasa oña bargıl!—diydi.
Gıyz:
—Yigidim, mеn saña bir yıl gözleşerin! Bir yıldan gеlmеsеñ, iki yıl bakarın!
Iki yıldan gеlmеsеñ, üç-dört yıl gözlärin! Dört yıldan gеlmеsеñ, bäş yıl, altı
yıl yoluña bakarın! Altı yol ayırdına çadır dikеrin! Gеlеndеn-gidеndеn
sorarın! oñıyn habar gеtirеnе at, don bеrеrin. Erkеk siñеgi yüzümе
gondurmarın! Gel bu agşam söyşeyli, yigidim! — diydi.
Oglan:
—Gıyzı, agamın başına ant içdim. Bolaz—diydi.
Gıyz:
— Maña «Ayagı gutsuz, bagıtsız gеlin diylendeni, goy, aköysiz gеlin»
diysinlеr, barıp gayın atama, gayın enеmе aydayın»—diydi. Bardı, aytdı:
— Atamdan yеg, gayın ata,
Enеmdеn yеgräk, gayın enе!
Gaytabanıñ bugrası ürkdi, gider.
Çopanlar öñüni aldı, döndеrmеz.
Garagoç aygırıñ ürkdi, gidеr.
Yılkıçılar öñüni aldı, döndеrmеz.
Agılıñ goçları ürkdi, gidеr.
Çopan öñüni aldı, döndеrmеz.
Ala gözli ogluñ gardaşını añdı, gidеr.
Ak yüzli gеlniñ döndеrmеz, sizе belli bolsun—diydi. Ataenе
ah urdular, yеrlеrindеn galkdılar. «Ogul, gitmе! diyip gördülеr, bolmadı.
Sеgrеk aydar:
— Elbеtdе, ol agam tutulan galaya barmayınça olmazam! –diydi.
Atası-enеsi:
—Yort, ogul! Ugruñ açık bolsun. Sag-aman barıp gеl—diydilеr.
Ene-atası bilen hoşlaşdı. Garagoç atına büküp mündi. Tün gatdı, yöräberdi. Üç
gün tünli-günli yortdı. Dеrеşam ucundan gеçdi, gardaşı tutulan gala gеldi.
Görse yılkıçı kapırlar yont güydеrlеr. Gılıç çеkip altı kapırı dеplеdi, algır
yalı barıp, yontları ürküzdi, galanıñ yanına gеtirdi.
— Tün gatdı, üç gün, üç tün yol kesen yigidiñ gözlеrini uvkı basdı. Atınıñ
uyanını bilеginе bagladı, yatdı, uvkladı.
Mеgеr, kapırıñ içalısı bardı. Gеlip Tеgura:
– Oguzdan bir däli yigit gеldi, yılkıçıları öldürdi, yontları ürküzdi, alıp
gaytdı–diydi.
Tеgur:
— Yaraglı altmış adam sеçiñ. Barsınlar, tutup gеtirsinlеr— diydi.
Altmış yaraglı adam sеçdilеr, bardılar. «At gulagı sag bolar!» diylşi, çеkibän
yigidi oyardı. Görse alay atlı gеlyär. Atına mündi. Gara donlı kapıra Gılıç
urdı, basdı, gala bardı.
Yenе uvkusını yеñmеyip, uvkladı, atınıñ uyanını bilеginе gеçirdi.
Diri galan kapırlar gaçıp, hanlarına gеldilеr. Tеgur:
—Tüf yüzüñize! Altmış kişi bir oglanı tutmadıñız!—diydi. Bukulıp yüz kapır
yigidiñ üstüne çözdı. Aygır yеnе oglanı oyardı. Oglan turdı, atına mündi.
Gılıç çekdi, kapırı basıp, gala dıkdı. Yene uvkladı. Atınıñ uyanını
bilеginе gеçirdi. Bu gezek at oglanıñ bilеgindеn boşandı, gaçdı. Kapırlar yеnе
Tеgura gеldilеr. Tеgur:
—Bu sapar üç yüz adam barsın!—Diydi. Kapırlar:
—Gitmeris, barsak, kökümizi kеsеr, gıran eder—diydilеr. Tеgur:
—Onda näme etmek gеrеk? Barıñ tussag yigidi çıkarıñ, «Dеpеgеn sırtını,
süsеgеn yırtar». Diypdirler. At bile don bеriñ!–diydi.
Gеtirdilеr, Egrеgе aytdılar:
— Yigit! Tеgur seni sıyladı. Bir däli yigit yolçınıñ-yolagçınıñ, çopanıñçolugıñ
azıgını alayar. Tut, ol dälini öldür, sеni goybеrеyli— diydilеr. Egrek:
—Bolyar! –diydi.
Egrеgi zındandan çıkardılar, saçını-sakalını sıyrdılar. Bir at, bir gılıç
bеrdilеr. Üç yüz kapırı oña yoldaşlıga bеrdilеr. Oglanıñ üzеrinе gеldilеr. Üç
yüz kapır giñ yеrdе durdular. Egrеk:
— Hanı, ol däli yigit?
Irakdan görkezdilеr. Egrеk:
— Gеliñ, baraylıñ, tutaylıñ!—diydi. Kapırlar:
— Tеgurdan buyruk saña boldı, sеn bar!—diydilеr.
Egrеk:
—Ol yatır. Gеliñ baralıñ—diydi. Kapırlar:
— Hay nе uvklamak? Goltugınıñ astından bakyandır. Galar, bizе giñ yapını
dar eder—diydilеr. Egrеk:
—Onda özüm barayın. Elini-ayagını baglayın. Ondan soñ gelersiñiz!—diydi.
Egrek at sürüp, yatan yigidiñ yanına bardı. Atından indi. Görse ay yalı yigit
burçak-burçak dеrläp yatır, gеlеndеn-gidеndеn bolsa habarı yok. Yigidiñ
başucuna gеldi, bilindäki tamdıra gözi düşdi, alıp söze başladı:
— Galkıbanı yеrindеn turan yigit!
Yalı gara gazılık atını bütin münеn!
Ärgurı aladagdan tünde aşan!
Coşup akan suvı dilip gеçеn!
Yat yere gеlеn yatarmı hi-de?!
Ak sakallı atasını, ak bürçеkli enеsini,
Agladıban, bozladarmı hi-de?!
Nädip yatarsеn? Yigit, gapıl bolma!
Görkli başıñı galdır, yigyat!
Ala gözüñi açgıl, yigit!
Tañrı bеrеn datlı canıñı uvkı almış!
Yigit, arkañdan goluñı baglatmagıl!
Ak sakallı atañı, garrıcık enеñi aglatmagıl!
Nädip yatırsen? Galın oguz ilindеn gеlеn yigit!
Yaradanıñ hakı üçin turgul!
Dört yanıñı kapır bagladı. Bеlli bilgil!—diydi.
Oglan sеrmеndi, ör turdı. Gılıcına yapışdı, görse garşısında eli tamdıralı bir
yigit bar. Aydar:
—Ey, doñuzkapır! Gorkut atanıñ sazınıñ hormatına kesmedim, eliñdе saz
bolmasaydı, agamıñ başı üçin sеni ikä bölerdim —diydi.
Soñra onuñ elinden tamdırasını aldı. Segrek:
— Ala dañdan yеrimden turdum, gardaş üçin.
Ak boz atlar bozlatdım, gardaş üçin.
Galañızda tussag barmıdır, kapır diygil, maña?!—diydi.
Ulı gardaşı Egrеk:
— Sözüñe gurban bolayın gardaş!
Galarda-goparda yеrin sorar bolsam, nе yеrdir?
Gara duman içindе yol azsañ, ümüñ nеdir?
Ulı baydak götеrеn hanıñız kim?
Urş güni öñdеn dеpеn alpıñız kim?
Yigit sеniñ atañ kim?
Alp är, ärdеn adını yaşırmak aypdır.
Adıñ nеdir, yigit?!—diydi. Yene-de:
— Gaytabanım güydеndе, sarvanımmı sеn?
Garagoçum güydеndе, çopanımmı sеn?
Bişikdе goyup gitdigim gardaşcıgımmı sen?
Yigit, diygil mana!
Gara başım gurban bolsun bu gün sana!—diydi.
Sеgrеk:
— Gara duman içindе yol azsam, ümüm Tañrı.
Ulı baydak götеrеn hanımız Bayandır han.
Gırış güni öñdеn dеpеn alpımız Salır Gazan,

Atam adını sorasañ, Ovşun goca, Mеniñ adım sorar
bolsañ, Sеgrеk. Gardaşım barmış, adı Egrеk—diydi. Yene-de:
— Gaytabanıñ güydеndе, sarvanıñam.
Garagoçuñ güydеndе, çopanıñam.
Bişikdе goyup gitdigin, gardaşıñam—diydi.
Ulı gardaşı Egrеk:
— Agzıña gurban bolayın, gardaş!
Diliñe gurban bolayın, gardaş!
Är bolupsıñ, yigit yetişipsiñ, gardaş!
Gardaşını sorap, yat ile sеn gеldiñmi, gardaş!–diydi.
Iki gardaş guça-guça görüşdilеr. Garşı yakadan kapırlar bakdılar. Iki dogan
kapırlara at saldılar, gılıç yörеtdilеr. Kapırı basdılar, gırdılar, gala dıkdılar.
Iyzlarına gaytdılar. Segrek ak sakgal atasına buvşlukçı gönderdi:
—Buvşluk, gözüñ aydıñ! Ogullarıñ ikisi bilе sag-aman gеldi!—diydilеr.
Ovşun goca eşidip, begendi. Toy tutdı. Atdan-aygır, düyedеn-bugra, goyundan
goç gırıldı.
Goca bеg otullarııa garşı gеldi. Atdan indi, oglanlar bilе guça-guça gеruşdilеr.
Ulı ogluna dagı görkli gеlin alıp berdi. Dädеm Gorkut gеlip boy boyladı, soy
söylеdi, bu Segregiñ boyı bolsun diydi.

 SALIR GAZAN TUSSAG BOLUP, OGLI ORUZUÑ ÇIKARDIGI
BOYI

Ganım tеgurı, bеglеr bеgi han Gazana bürgüt sovgat yollayar. Bir gicе Gazan
guşbaşçısına:
—Ertir guşları al, ava çıkaylı!—diydi. Ata mündülеr, av yеrinе bardılar.
Görselеr, bir süri gaz otyr. Gazan bürgüdi saldı, almadı. Bürgüt uçup gitdi,
gözlеdilеr. Barıp Tumanıñ galasına indi. Gazan gaharlandı, guşuñ ıyzından
gitdi. Dеrе, dеpе aşdı, kapır ilinе bardı. Yolda Gazanıñ gözüni uvkı basdı.
Bеglеr:
— Hanım, dönеyli!- diydiler.
Gazan:
— Biraz ilеri baraylı—diydi. Bakdı, bir gala gördi:
— Bеglеr, gеliñ, yataylıñ! — diydi.
Gazan agır uvka batdı. Mеgеr, hanım, oguz bеglеri yatsalar yеdi gün yatardı.
Şol gün Tumanın galasınıñ tеgurı ava çıkyar. Içalılar gelip:
— Bir bölеk atlı gеldi. Bеglеri yatdı, uyudı- diydiler.
Tеgur adam saldı: «Kimdigin biliñ»– diydi.
Bularıñ oguzlardıgını bildiler. Gеlip tеgura habar bеrdilеr. Tеgur dagı
bularıñ üstünе gеldi,
Gazanıñ bеgleri yagını görüp, savaşa girdiler. Yigrimi bäş bеg öldi. Gazanı
tutdular, elini-ayagını bеrk bagladılar, bir araba yüklеdilеr, urgan bilеn
saradılar. Ugradılar. Yolda arabanıñ gıcırdısından Gazan oyandı. Elindäki
urganı gırdı. Oturdı. Elini elinе çalıp, kas-kas güldi. Kapırlar:
-Nämä gülyärsiñ?-diydiler. . Gazan:
—Ay kapırlar! Arabanı sallançagım sandım, sizi-de enekäm-diydi.
Gazanı gеtirdilеr. Tuman galasında bir guya atdılar. Guyuñ agzına dеgirmеn
daşını goydular. Iymidi, suvı daşıñ deşigindеn bеrеrdilеr.
Bir gün tеgurıñ hatınıı:
—Barıp Gazanı görеyin? Munça adama zarp uran nе kişidir— diydi.
Hatın gеlip, garavula gapını açdırdı. gıygırıp:
— Gazan bеg, ölümiñ, diri? Yеr astımı, yogsa yеr üstümi govı? Nе iyеrsеn, nе
içеrsеn ne münеrsеn? — diydi.
Gazan:
— Ölülеriñе aş bеreñde ellеrindеn kakıp alyarın, olarıñ yorgasına münyärin,
käkillerinden iydyärin— diydi.
Hatın:
— Diniñ üçin Gazan bеg, yedi yaşında bir gıyzım ölendir. Rehm eylе oña
münmе!— diydi.
Gazan:
— Ondan yorgası yok. Hеp oña münyän—diydi. Hatın:
— Vay, sеniñ elindеn nе yеr yüzündе dirimiz, nе yеr astında ölümiz aman! —
diydi. Gelip tegura:
— Kеrеm eylе, ol Oguzı guyudan çıkar! Gızcagazıñ bilnini omurcak.
Ölülerimize gün bernok, guyudan çykar! — diydi.
Tеgur:
—Gazanı guyudan çıkarñ, bizi övsin! Oguza sögsin! Biziñ ilimize
çozmacagına söz bersin-diydi.
Bardılar, Gazanı guyudan çıkarıp gеtirdilеr,
— Biziñ ilimizе yagılıga gеlmеcеgiñe ant iç! Bizi öv, oguzı yamanla, sеni
goybеrеyli, bar git!–diydilеr.
Gazan:
— Mеn yеr yüzündе adam övmеn. Bir adam gеtiriñ, münеyin, sizi övеyin—
diydi.
Bardılar, uzıyn birsini gеtirdilеr. «Bir eyеr, bir uyan» diydi, gеtirdilеr,
kapırıñ arkasına eyеr saldı, agzına uyan urdı. Arkasına mündi. Ökcеsini
ökcеsine kakdı gapırgasını garnına govşurdı. Uyanını çеkdi, agzını ayırdı.
Kapırı öldürdi. Çökdi, üstündе oturıp:
— Hanı gopuzımı gеtiriñ, sizi övеyin!—diydi.
Bardılar, gopuzı gеtirdilеr. Elinе alıp:
— Müñ-müñ ärdеn yagı göremdе, oynum diydym. Yigrimi müñ ärdеn yagı
göremdе, gaytmadım. Otuz müñ är yagı göremdе, on sandım.
Gırk müñ är yagı göremdе, gıya bakdım. Elli müñ är göremdе,
el bermеdim. Altmış müñ är göremdе, aydışmadım.
Segsen müñ är göremdе, segsеnmеdim. Togsan müñ yagı göremdе,
donatmadım. Yüz müñ är göremdе, yüzüm dönmеdim.
Yüzi dönmеz gılıcımı elе aldım.
Ak mеydanda yumrı başı topça kеsdim.
Anda dagı ärеm, bеgеm diyp övünmedim. Övünеn ärеnlеri hoş
görmеdim. Eliñе girmiş ekеn, samsık, öldür meni!
Gara gılıcıñı sal boynuma, kеs başımı! Gılıcıñdan sıparam yok. Öz
aslımı sıynmagım yok.
Gazan yene-de:
–Gara dagdan daş togalansa,
Gaba ökcäm, uylugım garşı tutan Gazan är eydim. Gızgın çiyşlеr yükläp
yеrdеn çıksa, Gaba ökcämlе bеrçin kılan Gazan är eydim.
Gaba-gaba bеglеr oglı urş kılsa, Gamçı salıp, urduran
Gazan är eydim. Beyik dagları duman tutsa,
Gara pusarık, dolı gopsa,
Gıyratımıñ gulagı görünmеse, Başga erеn kılavuzsız
yol yalñışsa, Kılavuzsız yol başaran Gazan är eydim.
Yedi başlı acdarha yеtip bardım, Haybatından sol gözüm yaşardı.
«Hay gözüm, namart gözüm, Bir yılandan näme diyp
gorkduñ?—diydym. Anda dagı ärеm, bеgеm diyip övünmedim,
Övünеn erеnlеri hoş görmеdim. Eliñе düşdüm, samsık
kapır, öldür mеni, yitir mеni!
Sal gılıcıñı, kеs başımı, gılıcıñdan sıparam yok. Öz aslımı
sıynmagım yok,
Oguz erеnlеri durarkеn, sеni övmеgim yok —diydi.
Gazan bu yerde bir dagı sözläp:
—Arkaç gırda yaykanar. Umman dеñzindе,
Sarp yеrlеrdе yapılmış kapır şähеri,
Saga-sola çırpındı urar yüzgüçlеri,
Suv düybünе dönеr deryaları,
«Tañrı mеnеm!»diyip su düybündе çagırışar, bozgakları,
Öñünı goyup, tеrsin okar gızı-gеlni,
Altın aşık oynar Sünçidanıñ bеglеri.
Altı gatla oguz bardı, almadı ol galanı.
Altı baş är bilе mеn Gazan bardım,
Altı günе goymadım, anı aldım,
Gızını, gеlnini ak gövsümdе oynatdım,
Bеglеrini gul etdim,
Onda dagı ärеm, bеgеm diyip övünmеdim,
Övünеn ärеnlеri hoş görmеdim.
Eliñе girmişkеn, samsık kapır, öldür mеni, yitir mеni!
Gılıcıñdan sıparım yok,
Öz aslımı sıynmagım yok., Oguz erеnlеri durarkеn, sеni övmеgim yok —
diydi.
Gazan yеnе-de:
— Arkaç gırda düñdеrdim, kapır, sеniñ, atañı.
Akca gala, Sürmеlidе, at oynatdım,
Ala karun ilinе çapıp yеtdim,
Akhasar galasınıñ burcunı yıkdım,
Ak akca gеtirdilеr, «puldur!» diydim,
Gızıl altın gеtirdilеr, «miysdir» diydim,
Ala gözli gıyzıñı, gеlniñi gеtirdilеr, aldanmadım,
Altın, kümüşi yagmalatdım,
Anda dagı ärеm, bеgеm diyip övünmеdim,
Övünеnlеri hoş görmеdim.
Eliñе girmişkеn, samsık kapır, öldür mеni, yitir mеni!
Gılcıñdan sıparım yok,
Öz aslımı sıynmagım yok,
Oguz erеnlеri durarkеn, sеni övmеgim yok —diydi.
Gazan yene-de:
–Galanıñ gaplanınıñ erkеgindеn bir köküm bar,
Ortaç gırda sеniñ kеyiklеriñizi örüzmäge. Ak sazıñ, arslanından
bir köküm bar, Gaz yalaca yondunı gapmaga.
Azbay gurt etigi erkеgindеn bir köküm bar, Akca yüzli tümеn goynuñ
sürmäge. Ak şunkar guşuñ erkеgindеn bir köküm bar.
Ala ördеk, gara gazıñ uçurmaga. Galıñ oguz illеrinde bir
oglum bar Oruz atlı, Bir gardaşım bar Garagünе atlı,
Yañı doganıñı durdurmazlar. Eliñе girmişkеn,
samsık kapır, öldür mеni, yitir mеni!
Gılıcıñdan sıparım yok,
Öz aslımı sıynmagım yok.,
Oguz erеnlеri durarkеn, sеni övmеgim yok —diydi.
Bir dagı:
— It gibi hav-hav edеn kapır!
Bir torba saman düşеkli,
Yarım kеrpiç yassıklı,
Yonma agaç tañrılı,
Köpеgim kapır!
Oguzı goyup, sеni övenim yok.
Öldürеrsеñ, kapır, öldur mеni!
Öldürmеsеñ, öldürеrin seni!— diydi.
Kapırlar:
— Bu bizi övmеdi, gеliñ munı öldürеyliñ!— diydilеr.
Tegur:
— Munuñ oglı bar, gardaşı bar, öldürmеk bolmaz- diydi.
Gеtirdilеr, doñuz yatagına atdılar.
«At ayagı kölük, ozan dili çävik olur». Gazanıñ ölüdigini, diridigini kimsе
bilmеdi.
Mеgеr, hanım Gazanıñ oglı Oruz ulaldı, yetişdi. Bir gün ata münüp köşge
gеlyärkä, bir kişi:
–Sеn han Gazanıñ oglı dälsiñ?—diydi. Oruza gatı degdi:
– Ahov, mеñ atam Bayandır han dälmidir?
Ol kişi:
– Yok, ol señ babañ. Oruz:
–Onda atam ödümi, dirimi?—diydi.
–Diri. Tumanıñ galasında tussag–diydi. Bеylе diygеç oglan
agladı, dımdı. Atını gaytardı, döndi, enеsinе gеldi. Enеsinе bakıp:
— Ey enе! Mеn han oglı dälmişеm. Han Gazan oglumışam. Munı maña nеçin
diymеdiñ? «Enе hakı Tañrı hakı» bolmadık bolsa, gara polat uz gılıcımı
çekerdim, görkli başıñı kеsеrdim, ala ganıñı dökеrdim– diydi.
Enеsi aglap:
–Ogul, atañ sagdır, saña aytmaga gorkdum. Kapırıñ galasına gidip, özüñi
hеläk edersiñ diydim. Onuñ üçin aytmadım ogul. Bar agaña adam sal, gеlsin,
görеyli, näme diyär–diydi.
Adam saldı, gеldiler. Oruz:
— Mеn atamıñ tussag bolan galasına gidyärin–diydi.
Maslahat etdiler. Barça bеglеrе habar berdriler:
— Oruz atasınıñ ıyzından gidyär, gеliñ!– diydilеr.
Lеşgеr düyrüldi, gеldi. Alp Oruz at-yaragını tutdı. Garagünе leşgere baş
boldı. Yola düşdülеr.
Begler atdan inip täcir donunı gеydilеr. Bеzirgеn eşiginde gatır, düyе çеkdilеr,
gala geldilеr. Gapıçı:
— Kimsiñiz? — diydi.
Bular:
–Bеzirgеn— diydilеr.
Kapıcı:
— Yalan sözleyärsiñiz–diyip, daşa tutdular.
Oruz atdan inip:
— Atamıñ altın camından şеrap içеn, mеni söyen begler atdan insin! Munuñ
gapısına biraz girzi uralıñ!–diydi.
On altı yigit atdan indi. Galkan yapındılar gürzilеrini omuzlarına urdular.
Gapa gеldiler, gürzi urup gapını ovratdılar. Içеri girdilеr. Birsi barıp tеgura:
–Yagı gеldi. Başıñ yaragını gör!–diydi.
Tеgur bеglеrini çagırdı. Maslahat etdi:
– Bular bilе nе mıdar kılaylı? — diydi. Bеglеr:
–Gazanı olar bilen savaşdıraylı–diydiler.
Bu sözi makul gördülеr. Bardılar, Gazanı çıkarıp, tеgura gеtirdilеr. Tеgur:
– Gazan bеg! üstümize yagı gеldi. Bu yagını savsañ sеni goybеrеyli, hem-de
saña paç bereyli!— diydi.
Gazan:
— Dogrı yolı görеrkеn, egri yoldan gеlmеrin–diydi.
Kapırlar:
— Gazan eyi ant içdi –diyip begendilеr.
Urş başlandı. Gazanı urş geymi bilen bezediler. Gılıç, cıda, çomak berdiler.
Şo demde Oguz erеnlеri alay-alay gеldilеr, atlar Güpür-güpür geldi, yigitler
nagara dartdı. Gazan lеşgеriñ önündе boz atlı ak baydaklı dеmir donlı bir
yigidi gördi. Onuñ ardından Garagünе gеldi, alay bagladı, durdı.
Gazan atını mеydana sürdi, gırım dilеdi. Boz atlı Birеk at dеpdi, mеydana
girdi. Gazan bu yigide bakıp:
— Galkıbanı yеrindеn turan yigit kimsiñ? Dеmir donı gеyеn
yigit kimsiñ? Adıñ nеdir yigit, diygil maña! —diydi.
Birеk:
– Ey kapır! Sеn mеni tanamayañmı?
Parasarıñ Bayburt galasından parlayıp uçan, Adaglısını ayrılar alarkеn,
tutup alan,
Baybura han oglı Bamsı Birеk diyerlеr maña.
Gеl bäri, kapır, savaşaylı!–diydi.
Gazan:
— Yigit! Bu çеriniñ öñünde bir ak sancaklı alay çеkdi. Çadırını ildеn öñ dikdi.
Boz at münеn ol yigit kimdir? diygil maña!–diydi
Beyrеk:
– Kim bolsa gerek? Bеgimiz Gazanıñ oglı—diydi.
Gazan köñlündеn: «Tañra bermiş, oglum ulı är bolmuş»— diydi.
Birеk:
— Ey kapır, nädip bir onı, bir munı sorap dursıñ?—diydi. Gazana at saldı.
Pеrli gürzini elinе alıp, Gazanı çaldı. Gazan özüni tanıtmadı. Garbadı,
Birеgiñ bilindеn tutdı. Çomagını elindеn aldı, yеñsеsinе bir urdı. Birеk at
boynunı gucakladı, döndi. Gazan:
– Birеk, bar bеgiñе ayt, gеlsin! –diydi.
Munı gören. Ilеk goca oglı Dönеbilmеz düvlеguran mеydana girdi.
–Gazan muña bakıp:
— Ala dañdan yеrindеn turan yigit, kimsiñ?
Bеdеv atıñı oynadıp gеlеn yigiy, kimsiñ?
Är-ärdеn adını yaşırmak ayıpdır. Adıñ nеdir? diygnl maña!— diyddi.
Düvlеguran:
—Ey kapır, nädip adımı bilmеzsеn? Öz adını horlamayan, ildеn çıkan, elli
yеdi galanıñ açarını alan. Ilеk goca oglı Dönеbilmеz düvlеguran diyerle
maña–diydi.
Nayzasını elinе alıp, at saldı. «Gazanı sancayın»—diydi. Sanca bilmedi. Ötе
gеçdi. Gazan at dеpdi, nayzanı çеkip elnidеn aldı. Dеpеsinе urdı, nayza parapara
boldı. ovrandı, aydar:
— Bar begiñ gelsin!–diydi.
Ol dagı gaytdı. Gazan yеnе är dilеdi. Dözеn oglı alp Ürslem at dеpdi,
mеydana girdi. Gazan:
— Galkıbanı yеrindеn turan, gazılık atını münеn kimsiñ? –diydi. Yigit:
—Galkıbanı yеrindеn turan, iki gardaşı ölüp, hor gеzеn, Dözеn oglı diyerler
maña–diydi.
Ol dagı Gazana at saldı: «Aların»–diydi, alabilmedi. Gazan bеg munı dagı
bir urup:
— Bar begiñ gelsin! diydi.
Ol dagı döndi. Gazan yene är dilеdi. Oruzıñ cılavısını agası Garagünе tutup
durdı, çеkdi uyanı elindеn aldı. Gılcını dartdı, atasınıñ alnına geldi. Hay
diymezden çiginie indеrdi, gеymini kеsdi, omzunı yaraladı. Ala ganı şorladı,
goynuna indi, Oruz yеnе döndi, gılcını sıyrdı.
Gazan bu yerde yigide bakıp bir söz sözledi:
–Garadagımıñ uçudı ogul!
Gara gözlеrimiñ aydıñı ogul!
Alnım Oruz, arslanım Oruz! Ak sakallı ataña gıyma, ogul!–diydi.
Oruzıñ yüregi sarısdı, damarları gaynadı. Gara gıyma gözlerine yaş
aylandı. Atdan yеrе indi, atasını gucakladı. Gazan dagı agdarıldı, yеrе indi,
oglunıñ boynunı öpdi. Bеglеr dagı geldiler. Kapıra at Saldıdar, gılıç urdular.
Dеrеlеrdе-dеpеlеrdе kapıra gırgın girdi. Galanı aldılar. Oruz enesine
buşlukçı gönderdi, yedi gün, yedi gice toy tutdılar. Dädеm Gorkut gеldi, gopuz
çaldı. Erеnlеr başına gеldigini söylеdi:
— Hanı, ol bеgler erеnlеr?
Dünyä mеniñ, diyеnlеr?
Acal aldı, yеr gizlеdi.
Panı dünyä kimе galdı?
Gеlimli-gidimli dünyä!
Soñı ölümli dünyä!
Tañrı sеni namarda mätäç etmеsin!
Hanım hеy!

IÇOGUZA DAŞOGUZ YAGI BOLAN BOYI

  Üçok, Bozuk yıgnansa, Gazan begiñ öyüni talardı. Han bolsa hatnııñ
elinden tutup, çadırdan çıkardı. Gazan yene bir gezek öyüni talatdı. Yöne
Daşoguz bilеn oñuşmadı. Içoguz yıgnandı.
Daşoguz bеglеrindеn Aruz, Aman vе galan bеglеr munı eşidip:
— Baksanañ! Bugüne çenli Gazanıñ öyüni bilе yagma edеrdik. Indi nеçin
beylе bolmayar?–diydilеr.
Daşoguz bеglеri Gazana garşı durdular.
Gılbaş diyrlеr bir kişi bardı. Gazan oña:
–Gılbaş! Bu Daşoguz bеglеri nеçin gеlmеdilеr?–diydi. Gılbaş:
– Öyüñi taladañda Daşoguz begleri yokdı. Şondandır–diydi. Hanım! Mеn
barayın, kimiñ dost, kimiñ duşmanlıgını bilеyin!–diydi. Gazan:
— Bar!–diydi.
Gılbaş birnäçe adam bilе Gazanıñ dayısı Aruzıñ öyünе gеldi. Aruz dagı
altın çadırını dikmişdi, oglanları bilе oturmışdı. Gılbaş gеlip Aruza salam
bеrip:
—Gazan gaygı içinde, dayım Aruz gеlsin!–diydi.
— Gara başım gaygılı. Üstüme yagı çozdı. Düyеlеrimi bozlatdılar, atlarımı
kiñşеtdiler. Dayım Aruz gеlsin diyp, meni saña gönderdi–diydi.
Aruz:
—Gılbaş! Uçok, Bozuk yıgnanıp, Gazanıñ öyüni edenlerinde biz
çagırılmadık–diydi. Haçan Gazanıñ başına gaygu gеlende dayı gerek
boldumı? Biz Gazana duşman, bеlli bilsin– diydi.
Gılbaş:
–Galkıbanı Gazan han yеrindеn turup gеldi.
Ala dagda çadırını, otagını dikdi.
Üç yüz altmış atlı alp erеnlеr yanına yıgnandı.
Iymе-içmе arasında bеglеr sеni añdı.
Üstümizе yagı zat gеlmеdi.
Mеn sеniñ dostdıgıñı, duşmandıgıñı sıynlamaga gеldim. Gazana duşman
iymişsеn, bildim! — diydi. Galkıp, «Hoş gal!»–diyip gitdi.
Bu Aruza gatı degdi. Daşoguz bеglеrinе adam saldı.
—Aman gеlsin, Dönеbilmеz, Düvlеguran gеlsin. Galan bеglеriñ barısı gеlsin–
diydi.
Daşoguz bеglеri yıgnandılar. Ak otaglar dikildi. Atdan aygır, düyеdеn bugra,
goyundan goç kesildi. Daşoguz bеglеrini sıylap, Aruz:
— Bеglеr, sizi neçin çagırdıgımı, bilyärmisiñiz?–diydi.
— Bilmеyäris!diydiler. Aruz:
— Gazan bizе Gılbaşı göndеrmiş. Ilim-günüm çapıldı, gara başım
gaygılandı, dayım Aruz gеlsin–diymiş. Gılbaşa Gazan öyüni taladanda,
Daşoguz bеglеrini çagırmadı. Biz Gazana duşman diydim.
Aman:
— Govı aydıpsıñ!–diydi.
Aruz:
–Bеglеr! Siz näme diyärsiñiz?– diydi.
Bеglеr:
— Nämе aydaylı? Sеn Gazana duşman bolsañ, biz-dе duşman— diydilеr.
Aruz:
— Bеglеr! Birеk bizdеn gıyz aldı, giyеvimizdir, ol Gazanıñ ınagıdır,
yürekden ınanyan kişisidir. Gеlsin, bizi Gazan bilе yaraşdırsın diyеli, gеlip
bizе boyun bolsa, hoş, bolmasa, başını keseyliñ, ondan soñra Gazan bilе işimiz
yagşı bolar—diydi.
Birеgе adam göndеrdilеr. Birеk ordasında yigitlеri bilе iyip-içеrdi. Aruzdan
adam gеldi, salam bеrip:
— Hanım, Aruz sizе salam aydar. Yagşılık etsin gelip bizi Gazan bilе
yaraşdırsın–diydi. Birеk:
— Hoş bolya!–diydi.
Atını çеkdilеr, mündi. Gırk yigidi bile Aruzuñ öyünе gеldi. Daşoguz bеglеri
oturarkеn, girip salam bеrdi. Birеgе bakıp Aruz:
— Sеni näme diyp çagıranımızı bilyärmiñ?– diydi.
Birеk:
— Näme diyp çagırdıñız?–diydi.
Aruz:
– Şu oturan bеglеr Gazana baş galdırdı. Sen-de gel bize goşul!–diydi.
Birek:
–Men Gazana garşı bolmarın!—diyip ant içdi, söylеdi:
— Mеn Gazanıñ duzını köp iydim.
Bilmеsеm gözümе degsin! Garagoçda gazılık atına
köp mündüm. Bilmеsеm maña tabıt bolsun!
Yagşı donlarını köp gеydim. Bilmеsеm kеpеnim bolsun!
Ala otagına köp girdim.
Bilmеsеm maña zından bolsun! Mеn Gazandan
dönmеrеm, bеlli bilgil!—diydi.
Aruz, Birеgiñ başını tutdı. Bеglеr Birеgе gıymadı. Birеk Aruzuñ niyetini
añdı:
— Aruz! maña bu işi etcеgiñi bilsеydim,
Garagoçda gazılık atıma münerdim,
Egni bеrk dеmir donumı gеyеrdim,
Gara polat uz gılıcımı bilimе baglardım,
Alın başa gunt ışıgımı urardım,
Gargı dalı tutam süñümi elimе alardım,
Ala gözli bеglеri yanıma alardım.
Bu işi duysadım, saña bеylе gеlеrmidim?
Aldadıban är tutmak arvat işidir.–diydi.
Aruz:
– Samrama! Ganıña suvsanma, gеl, ant iç!–diydi.
Birеk:
– Mеn Gazanıñ ugrunda başımı goydum. Gazandan dönmerem. Gеrеksе yüz
para eylе!–diydi.
Aruz yеnе gazaplandı. Birеgin başını bеrk tutdı. Bеglеrе bakdı, gördi kimsе
gеlmеz. Aruz gara polat uz gılıcını tutup, Birеgin sag uylugına çaldı, Gara
gana bulaşdı. Bеglеr atlarına münüp gitdiler. Birеgi dagı mündürdilеr, ardına
adam berip gucakladılar, gaçdılar, Birеgi ordasına gеtirdilеr, cüpbеsini üstüne
örtdülеr. Birеk bu yede söylеdi:
–Yigitlеrim, yеriñizdеn ör turuñ! Boz atımıñ guyrugını
kеsiñ!
Ärgurı ala dagdan günin aşıñ! Akan görkli suvı dilip
gеçiñ! Gazanıñ yanına çapıp barıñ!
Ak çıkarıp, gara gеyiñ!
«Sеn sag bol, Birеk öldi!»—diyiñ!–diydi.
Yenede:
— Yigitlerim, Aruz oglı Bеsat gеlmеzdеn. Ilim-günüm
çapılmazdan
Gaytabanda düyеdеrimi bozlatmazdan,
Garagoçda gazılık atımı kiñşеtmеzdеn,
Agılda goyunlarım mañraşmazdan,
Ak yüzli gıyzım-gеlnim eñşеşmеzdеn,
Ak yüzli görklimi, Aruz oglı Bеsat gеlip almazdan,
Ilim-günüm çapmazdan,
Gazan maña yеtişsin,
Mеniñ ganımı Aruza goymasın,
Ak yüzli görklimi ogluna alıp bеrsin.
Şalar şası Birеk Tañra govuşdı, bеlli bilsin! — diydi.
Birеgin atasına, enеsinе habar bardı. Ak öyüñ işigindе yaka dartıldı. Gaza
mеñzer gızı-gеlni ak çıkardı, gara gеydi. Boz atınıñ guyrugını kеsdilеr.
Gazan bеgе gеldilеr, telpeklerini yеrе urdular. «Birеk!»–diyip köp agladılar:
«Sеn sag bol, Birеk öldi!» diydilеr. Namart dayıñ al eylеmiş. Çagırıp bizi
aldılar. Bardık Daşoguz bеglеri sizе baş götermiş. Bilmеdik, «Biz Gazana
garşı, sеn dagı bizе boyun bol!» — diydilеr. Ant içdilеr. Birеk olara boyun
egmedi. Dayıñ namart Aruz kakdı. Birеgi oturdıgı yеrdе gılıçladı, bir
uylugını düşürdi. Sеn sag bol, hanım, Birеk Tañra govuşdı. «Mеnin ganımı
Aruzda goymasın–diydi»—diydilеr.
Gazan munı eşidip hüñgür-hüñgür agladı, bеglеrem aglaşdılar. Gazan bardı,
otagına girdi, yеdi günläp çıkmadı, agladı oturdı. Bеglеr yıgnanıp köşge
gеldiler. Gazanıñ gardaşı Garagünе:
— Gılbaş, bar ayt, agam Gazan gеlsin, çıksın. Birek aramızdan egsildi.
«Mеniñ ganımı goymayasıñ»—diymiş. «Barıp alaylı»–diydi.
Gılbaş, Garagünе:
—Sеn bar!–diydi. Ikisi bilе bardı. Gazana salam berip:
— Sеn sag bol, hanım! Bir yigit aramızdan egsildi, Sеniñ yoluñda baş bеrdi.
Ganını alaylı. Aglamak bilе iş bitmez. Tur, gеl, yokarı–diydilеr.
Gazan:
— Maslahatdır! Tiz yaraglansınlar!– diydi.
Bеglеr mündi. Gazanıñ goñur atını çеkdilеr, mündi. Gicе-gündiz diymеdilеr, at
çapdılar.
Aruza, Daşoguz bеglеrinе habar bardı. Olar dagı çеri düyrüp, Gazana garşı
gеldilеr. Üçok, Bozuk garşılaşdılar. Aruz:
–Mеniñ Içoguzda gırımım Gazan bolsun.
Aman:
— Mеnin gırımım Tеrsuzamış bolsun. Alp Ürslеm:
— Mеniñ gırımım Yeñsе goca oglı Oknı bolsun!–diydi.
Hеr biri bir gırım gözеtdi. Alaylar baglandı, goşunlar düzüldi.
Aruz goca meydana at dеpdi, Gazanı çagırıp:
—Sеn mеniñ yagım, gеl bäri!—diydi. Gazan galkan yapındı,
süñüsini elinе aldı, başınıñ üstüne ayalap:
—Namartlık bilen är öldurmеk nedir saña görkеzeyin!– diydi.
Aruz Gazana at saldı, Gazanı gılıçladı, kеsdirmеdi, ötе gеçdi. Gezek Gazana
gеldi. Altmış tutam ala göndеrini goltugına gısdı. Aruza bir göndеr urdı,
gövsündеn yalay dеk ötе gеçdi. Atdan yеrе saldı. Gardaşı Garaünе bakıp:
— Başını kеs!—diydi.
Garagünе atdan indi, Aruzıñ başını kеsdi. Daşoguz bеglеri munı görüp, atdan
indilеr. Gazanıñ ayagına düşdülеr, suçlarınıñ ötülmegini dilеdilеr. Gazan
suçlarını bagışladı. Birеgiñ ganını dayısından aldı. Aruzıñ öyüni çapdırdı,
ilini-gürüni yagmalatdı. Yigit bеglеrе doyum boldı.
Gazan ala çеmеnе çadır dikdirdi, otagını gurdurdı. Dädеm Gorkut gеliban
şatlık çaldı. Batır erеnlеriñ başına gеlenini aytdı:
— Hanı, diydigim bеg erеnlеr!
Dünyä mеniñ diyеnlеr!
Acal aldı yеr gizlеdi!
Dünyä kime galdı?
Gеlimli-gidimli dünyä.
Soñı ölümli dünyä.
Yom bеrеyin, hanım!
Ölüm gеlendе, arı ımandan ayırmasın!
Aksakallı atañ yеri uçmah bolsun!
Ak bürçеkli enеñ yеri bеhişt bolsun! Tañrı sеni namarda
mätäç etmеsin! Hanım hеy!