قوندارما ائرمنی سوی‌قیریمی:

تاریخی ساختالاشدیرماق مومکوندورمو؟

عزیز موصطافا

     آپرئلین 24-ده ائرمنیلر نؤوبتی دفعه‌ قوندارما سوی‌قیریمی‌نین ایل‌دؤنومونو قبول ائده‌جکلر. هر ایل اولدوغو کیمی، ائرمنیلر بو ایل ده دونیانین موختلیف بؤلگه‌لرینده قوندارما سوی‌قیریمی‌نین یاد ائدیلمه‌سی ایله باغلی چوخلو سایدا تدبیرلره ال آتماق نیتینده‌دیرلر. آپرئلین 24-ده ایسه اوباما اؤز چیخیشیندا قوندارما سوی‌قیریمی ایله باغلی مسله‌یه توخوناجاق. لاکین آبش مطبوعاتی‌نین یازدیغینا گؤره، هر ایل اولدوغو کیمی، بو ایل ده اوباما اؤز چیخیشیندا سوی‌قیریمی ایفاده‌سینی ایشلتمه‌یه‌جک. خاطیرلاداق کی، عادتن، آبش پرئزیدئنتلری اؤز چیخیشلاریندا سوی‌قیریمی عوضینه، فلاکت و یا اونا آلتئرناتیو اولان ایفاده‌دن ایستیفاده ائدیرلر. بو ایسه آبش-داکی ائرمنی لوببیسی طرفیندن ناراضیلیقلا قارشیلانماقدادیر. طبیعی کی، ائرمنی سوی‌قیریمی‌نین ساختا اولدوغو و بونون هر هانسی اساسا مالیک اولمادیغی غربین آپاریجی دایره‌لرینه ده معلومدور. بونونلا بئله، غربده تورک دوشمنی اولان اؤلکه‌لر آنکارایا تضییق واسیطه‌سی کیمی قوندارما ائرمنی سوی‌قیریمینی موتمادی اولاراق کؤروکله‌مکده داوام ائدیرلر. مسله‌نین بو طرفینه دیقتی جلب ائدن تانینمیش تورک تاریخچیسی کئمال کارپات "ائرمنی مسله‌سی"نین 19-جو یوز ایللیگین 70-جی ایللرینده اورتایا چیخدیغینی خاطیرلادیب. کئمال کارپاتین سؤزلرینه گؤره، 1877-1878-جی ایللرده روس اوردولاری عوثمانلی تورپاقلاری اولان بوگونکو بولقاریستانا داخیل اولارکن اورادا خریستیان بولقارلاردان عیبارت دؤولت قورولماسی گونده‌مه گلدی. لاکین همین اراضیلرده خریستیان بولقارلارین موسلمان اهالیدن آز اولماسی نتیجه‌سینده بو نیتی حیاتا کئچیرمک اوچون تورکلرین آنادولویا کؤچورولمه‌سی، بیر حیصه‌سی‌نین ایسه محو ائدیلمه‌سی قرارا آلیندی. نتیجه‌ده 300 مین نفردن چوخ تورک قتله یئتیریلدی، 1 میلیوندان یوخاری موسلمان ایسه یورد-یوواسیندان زورلا قووولدو.

     کئمال کارپات یازیر: "1878-جی ایلین اییون آییندا بئرلینده بؤیوک بیر کونقرئس توپلاندی. او کونقرئسده بولقاریستانا موختاریت وئریلمه‌سی باره‌ده قرار قبول ائدیلدی. بوندان علاوه،کونقرئس عوثمانلی تورپاقلارینداکی صئربییا، رومینییا و قاراداغا موستقیللیک وئردی. بئرلین کونفرانسیندا باتوم و قارس، همچنین ارداهان روسییایا وئریلدی. بو، عوثمانلی اوچون داغیلما دؤورونون باشلاماسی دئمک ایدی. بئله بیر وضعیتده ائرمنی میلتچیلری ده بولقارلار کیمی موستقیل و یا موختار بیر اؤلکه قورماغین مومکون اولدوغونو گؤردولر. بئرلین کونقرئسیندن آز سونرا اونلار آوروپایا موراجیعت ائتدیلر. موراجیعتی قلمه آلان ائرمنی کیلسه‌سی‌نین لیدئری یازیردی: "آنادولودا 2،5 میلیون نفر ائرمنی واردیر، اونلار دا موستقیللیک ایسته‌ییر، اونلارا دا موستقیللیک وئرین و موستقیل بیر ائرمنیستان قورولسون. بئرلین کونفرانسیندا ائرمنیلرین یاشادیقلاری شرقی آنادولو بؤلگه‌سینده ایصلاحاتلار کئچیریلمه‌سی باره‌ده قرار قبول ائدیلدی. بو ایصلاحاتلارا نظارت ائتمک اوزره مسئولیت اینگیلتره‌نین اوزرینه قویولدو. بیر مسله‌نی ده دئییم، ائرمنیلر یاشایان اراضیلرده ایصلاحاتلار کئچیرمک تشببوثو اینگیلتره‌دن گلمیشدی. ائرمنی پروبلئمی‌نین اساسی محض بئرلین کونقرئسینده قویولدو".

     آما همین دؤورده آنادولودا ائرمنیلرین کومپاکت حالدا یاشادیقلاری اراضیلرده اونلارین سایی آز اولدوغوندان ائرمنی پاتریکلری سییاهییاالما زامانی ساختاکارلیغا ال آتمیش، بو یوللا اهالی‌نین سایی‌نین 2،5 میلیون نفر اولدوغونو گؤستره‌رک غربی آلدادا بیلمیشدیلر.

     عوثمانلیداکی اینگیلتره سفیری Goschen ده ائرمنیلرین سایی‌نین چوخ گؤستریلمه‌سیندن شوبهه‌لنمیشدی. اونا گؤره ده او، شرقده‌کی اینگیلیس کونسوللوقلارینا تعلیمات وئرمیشدی کی، آنادولودا 2،5 میلیون نفر ائرمنی یاشاماسی مسله‌سینی آراشدیرسینلار. اونلار دا آراشدیردیلار و اونا بیر حسابات گؤندردیلر. حساباتدا ائرمنیلرین سایی 1،4 میلیون گؤستریلدی. Goschen ده بوندان شوبهه‌یه دوشدو. بس 1 میلیون ائرمنی هارا اولدو؟ سفیر بونو تورکییه‌ده‌کی ائرمنی پاتریکلیگیندن سوروشدو. ائرمنی پاتریکلیگی ده اونا یازیلی شکیلده جاواب وئردی کی، بیز ائرمنیلرین سایینی چوخ گؤسترمک اوچون اونلاری ایکی دفعه سایمیشیق. مثلا، سیواس ویلایتینده سییاهییا آلدیغیمیز ائرمنیلرین سایینی ارزورومدا سییاهییا آلدیغیمیز ائرمنیلرین سییاهیسینا علاوه ائتمیشیک. اوسته‌لیک، بیز کؤچری تورک-موسلمانلاری سایمادیق. یالنیز اوتوراق حیات کئچیرن موسلمانلاری سییاهییا آلدیق".

کئمال کارپاتین آراشدیرمالاری زامانی تاریخی سندلر اساسیندا سولطان عبدولحمید دؤورونده ائرمنیلرین کومپاکت حالدا یاشادیقلاری 6 ویلایتده سییاهییاالما کئچیریلدیگی و اورادا ائرمنیلرین سایی‌نین 1،2 میلیون نفر اولدوغو معلوم اولوب. بو دا اینگیلیسلرین سییاهییاالماسی ایل، دئمک اولار کی، اوست-اوسته دوشور. اونا گؤره ده ائرمنیلرین ایدیعا ائتدیگی کیمی، 1915-جی ایلده حیاتا کئچیریلن کؤچورولمه‌لر زامانی 1،5 میلیون نفر ائرمنین اؤلدورولمه‌سی باره‌ده ایدیعالار گولونج تاثیر باغیشلاییر و هر هانسی فاکتلارا سؤیکنمیر.

     1915-جی ایلده شرقی آنادولونون روسلارین ایشغالی آلتیندا اولدوغونو خاطیرلادان کارپات همین دؤورده 1 میلیون ائرمنینین روس اوردوسو ایله بیرلیکده بؤلگه‌نی ترک ائتدیگینی دئییر. کئمال کارپات:

     "روسییانین منبعلرینه باخساق، اوللر یئرئواندا 40-50 مین نفر ائرمنی اولدوغو گؤستریلیر. 1927-جی ایلده کئچیریلن سییاهییاالمادا ایسه ائرمنیلرین سایی 1 میلیوندان یوخاری گؤستریلیب. اونلارین هامیسی آنادولودان کؤچ ائدن ائرمنیلردیر. 1915-جی ایل کؤچورولمه‌سی زامانی آجلیق، خسته‌لیک، همچنین کوردلر طرفیندن ائدیلن هوجوملار نتیجه‌سینده اؤلن ائرمنیلرین سایی 130-150 مین نفردن یوخاری دئییل. آما آنادولودان ائرمنیلرین هامیسی کؤچ ائتمه‌دی. 100-200 مین ائرمنی آنادولودا قالدی. اونلارین بیر قیسمی موسلمانلیغی قبول ائتدی. ایستانبولدان دا ائرمنیلر هئچ یئره کؤچوب گئتمه‌دیلر".

     بونونلا بئله، ایکی دونیا موحاریبه‌سیندن سونرا غربله سسری آراسیندا "سویوق موحاریبه "نین باشلاماسی، بو موستویده قوندارما ائرمنی سوی‌قیریمینی گونده‌مه گتیریلمه‌سینه یول آچدی. مقصد ایسه بو یوللا تورکییه‌یه تضییقلر گؤسترمک، اونون اینکیشاف ائده‌رک گوجلو و قودرتلی دؤولته چئوریلمه‌سینه ایمکان وئرمه‌مک ایدی. بو باخیمدان غربین اؤزونده سسری-نین کؤروکله‌دیگی قوندارما ائرمنی سوی‌قیریمی‌نین دستکله‌ین اؤلکه‌لر تاپیلدی. بو مسله‌ده ائرمنی لوببیسی خوصوصی جانفشانلیق گؤسترمه‌یه باشلادی. سسری-نین خوصوصی خیدمت اورقانلاری طرفیندن اله آلینان ائرمنی لوببیسی بو مسله‌یه غربین آپاریجی دؤولتلرینین دیقتینی جلب ائتمگی باجاردیلار. نئجه دئیرلر، اؤتن عصرین 60-70-جی ایللرینده سسری-نین آگئنتلری قیسمینده چیخیش ائدن ائرمنی لوببیسی طرفیندن غربده قوندارما ائرمنی سوی‌قیریمی اطرافیندا آژیوتاژ قالدیریلدی. نتیجه‌ده بعضی غرب اؤلکه‌لرینده آنتی‌تورک اووقاتی حاکیم اولماغا باشلادی. حالبوکی تاریخده ائرمنی سوی‌قیریمی‌نین اولمادیغی و بونون اویدورما فاکتلارا سؤیکندیگی غربین نینکی ویجدانلی تاریخچیلرین، هم ده سیاسی دایره‌لرینه چوخ یاخشی معلوم ایدی. تاریخده هر هانسی ائرمنی سوی‌قیریمی‌نین اولمادیغینی 1915-جی ایلده ائرمنی قتل‌عامی‌نین باش وئرمه‌دیگینی آبش-این او دؤورده‌کی ایستانبولداکی عالی کومیسساری مارک لامبئرت بریستولون "ائرمنی مسله‌سی" ایله باغلی آراشدیرمالاری دا ثوبوت ائتمکده‌دیر.

 مارک لامبئرت بریستولدان سوی‌قیریمی ایدیعاسینا ضربه

     آلدیغی تعلیماتا اویغون اولاراق، "ائرمنی مسله‌سی"نی اؤیرنمک اوچون آبش حربی-دنیز دونانماسینین کونتر-آدمیرالی، آبش عالی کومیسساری مارک لامبئرت بریستول(Mark Lambert Bristol) 1921-جی ایلده میصیر، فلسطین، سورییا و کیلیکییایا سفره چیخدی. سفر 1 آیدان چوخ داوام ائتدی. او، سفر زامانی گؤرکملی میصیرلی خادیملرله و یهودیلرین نوماینده‌لری ایله گؤروشدو. سفری‌نین یئکونلاری باره‌ده 1921-جی ایل مارتین 28-ده آبش سئناتینین خاریجی میسسییالار اوچون خوصوصی صلاحیتلی شوراسینا، دوکتور جئیمس ل. بارتونا(Ceyms L. Barton) بیر مکتوب گؤندردی. او، کیلیکییادان ائرمنیلرین فرانسا طرفیندن چیخاریلماسینی دوغرو حساب ائتمیردی. یازیردی کی، ائرمنیلرین جیدی سهولریندن بیری، تورکلر حاکیمیته گلدیکدن  سونرا اونلارین های-کویه دوشمه‌لری و کیلیکییادان کوتلوی شکیلده گئتمه‌لریدیر. اونون فیکرینجه، ائرمنیلر اوچون اورادا قالماق یاخشی اولاردی و تورکلر اونلارا حقیقی حاقلارینی وئرمه‌یه مجبور اولاردیلار. ائرمنیلر قالسایدیلار، تورکلره تاثیر ائتمک ده اولاردی و ائرمنیلر گئتمه‌یه باشلادیقدا بو، تورکلری تکجه قورخودان دئییل، همچنین اؤلکه‌دن سورگون ائتمک ایستگیندن اونلارا هوجوما وادار ائدردی، لاکین اگر ائرمنیلر کیلیکییادا قالسایدیلار، آوروپا و آمئریکا تورکلره ان کیچیجیک معنوی تاثیر ائتسه‌یدی، تورکلره قارشی اؤتن ایلده فعال چیخیش ائتمه‌ین ائرمنیلر اوچون یاخشی اولاردی. مارک ل.بریستول قافقازدا تورکلر طرفیندن مینلرله ائرمنی‌نین اؤلدورولمه‌سینه دایر معلوماتلارین آبش-دا یاییلماسینا دا موناسیبت بیلدیره‌رک یازیردی کی، ائرمنیلر قانین تؤکولدویونو دئییرلر. لاکین یاخین شرقه یاردیم تشکیلاتی و آمئریکاداکی شخصلر ائرمنیلر حاقیندا معلوماتلارین تامامیله یالان اولدوغونو دئییرلر. عالی کومیسسار قئید ائدیردی کی، بو قدر ساختا معلوماتلارین تکذیب ائدیلمه‌دن آبش-دا یاییلماسی قانونون کوبود شکیلده پوزولماسیدیر و ائرمنیلرین اؤزلرینه فایدادان چوخ، زییان گتیریر. عالی کومیسسارین فیکرینجه، آمئریکالیلار ائرمنیلری بوتون بونلاردان ال چکمه‌یه سؤوق ائتمه‌لی ایدیلر، یالنیز اونا گؤره یوخ کی، بونلار دوغرو دئییلدیلر، هم ده اونا گؤره کی، بونونلا اونلار اؤزلرینی یارالاییرلار.

     عالی کومیسسار ایستانبولدان آبش نوماینده‌سی دوکتور ماککئی‌نین واشینقتونا گؤندردیگی معلوماتلاردان حئیرتلندیگینی یازیردی. او، ماککئی‌نین گؤندردیگی معروضه‌یه دیقت ائدرکن اونون ائرمنیلر طرفیندن گؤندریلن معلوماتلاردان عیبارت اولدوغونون شاهیدی اولموشدو. لاکین ماککئی‌نین واشینقتونا گؤندردیگی تئلئقرامدا معروضه‌نین ائرمنیلره مخصوص اولدوغو قئید ائدیلمه‌میش، ائرمنیلره مخصوص اولان معلوماتلار آمئریکان معلوماتی کیمی وئریلمیشدی.

      آبش عالی کومیسساری مارک لامبئرت بریستول یازیردی کی، هم ائرمنیلر، هم ده بیز شیشیردیلمیش معلوماتلار وئرمکله ائرمنیلر اوچون ان پیس ایش گؤروروک. او، سوال ائدیردی: بوتون موناسیبتلرده ائرمنیلر حاقیندا حقیقتی نه‌یه گؤره دئمه‌یک؟ گلین قالخاق و ساده‌جه دئیک: ائرمنیلر کیمدیر و نه‌یه گؤره اونلارا رغبت بسله‌ییریک و نه‌یه گؤره اونلار اوچون بوتون مومکون اولانلاری ائدیریک، بو، همین اینسانلارین گله‌جگینه یاراشیر. عالی کومیسسار یازیردی کی، من اینانیرام، بیزده اینسانلارین چوخو اینانیر کی، ائرمنیلر اؤز فعالیتلرینده و دوشونجه‌لرینده خریستیانلاردیر و اؤزلرینی ایداره ائتمه‌یه قادیردیرلر. لاکین عالی کومیسسار "عدالته جینایت یولو ایله نایل اولماغا اینانا بیلمه‌دیگینی" یازیردی. اونون فیکرینجه، آمئریکالیلار ائرمنیلرین یایدیقلاری بو ساختا معلوماتلاری ردد ائتمه‌دیکجه و قالخیب ائرمنی مسله‌سی حاقیندا حقیقتلری دئمه‌دیکجه، اونلار دا بو ساختا معلوماتلارین یاییلماسی‌نین ایشتیراکچیسی اولورلار.

     عالی کومیسسار یازیردی کی، من تنقیدچی اولماق ایسته‌میرم. بیز ده جانلی آداملاریق. ائرمنیلرین عذابلاریندان دانیشارکن اینسانی اینستینکتلریمیز بیزده آمئریکان ایدئیاسی اولان "عدالتلی اویون" ایدئیاسینی قالدیریر و بیز ائرمنی خالقی‌نین ضیفلیگینی اونودوروق، حتّی اونو گیزلتمه‌یه چالیشیریق، تکی اونلاری تورک ظولموندن خیلاص ائدک. عالی کومیسسار ائرمنیستانا ایستیقراضلار آیریلماسی‌نین علئیهینه ایدی. او مؤوجود شراییطده ائرمنیلره هر هانسی بیر کرئدیتین آیریلماسینی سهو حساب ائدیر، آبش-این موستقیل واحید کیمی ائرمنیستانین یارادیلماسی و اونون خاریجی تجاووزدن قورونماسی اوچون دسته و وسایت آییرمایینجا، آمئریکان نظارتی آلتیندا ائرمنیستانا هر هانسی مادّی یاردیما اینانمیردی. یازیردی کی، بیز آرتیق ائرمنیستانا 50 میلیوندان یوخاری وسایت وئرمیشیک و بو پوللار اورتادا یوخدور. اونا گؤره ده عالی کومیسسار مؤوجود شراییطده یئنی وسایتین آیریلماسی‌نین علئیهینه چیخیردی. یازیردی کی، داها بیر سودا کوله‌یه آتیلمیش وسایت اولاجاقدیر.

      م.بریستول ائرمنیلر ایچریسینده گوجلو بولشئویک مئییللری‌نین اولدوغونا دیقتی جلب ائده‌رک وورغولاییردی کی، اوردو ظابیطلری قلبن بولشئویکدیرلر. او، "من یازمیشدیم کی، ائرمنیستان بولشئویکلشدیریله‌جکدیر، بو، یالنیز زامان صؤحبتیدیر. ائرمنیستان بولشئویک اولدو، روسییا تبلیغاتینا باخمایاراق، اونو هئچ کیم بونا مجبور ائتمیردی. ائرمنیستان بولشئویک لیدئرلری بیر پارتییانین، داشناکلار دیگر، میلی دئموکراتلار ایسه تامام باشقا بیر پارتییانین عوضولریدیر. منه قالدیقدا بو موختلیف پارتییالارین لیدئرلری آراسیندا هئچ بیر جیدی فرق گؤرمورم. داشناکلار حاکیمیتده اولارکن کوردلرین، تورکلرین و آذربایجانلیلارین اوزرینه هوجوم ائتمک اوچون دونیادا نه وارسا اونو ائتدیلر؛ موسلمانلار اوزرینده زوراکیلیق ائتدیلر؛ قافقاز ائرمنیستانی اهالیسی‌نین خئیلی حیصه‌سینی تشکیل ائدن مالاکانلارین نوماینده‌لیگینه هئچ بیر شراییط یاراتمادیلار؛ موسلمانلاری اؤلدوردولر و اونلارین ائولرینی داغیتدیلار؛ نهایت، تورکلرین اوزرینه هوجوما کئچدیلر. بو دا سونونجولار طرفیندن جاواب حرکتلرینه گتیردی. و او زامان ائرمنیلر هر شئیی آتدیلار و قاچدیلار، حتّی اؤز آروادلارینی و اوشاقلارینی قوروماق اوچون دایانمادیلار" ،- یازیردی..

      عالی کومیسسار ائرمنیلرین قارسدا تؤرتدیکلری حرکتلره ده دیقتی جلب ائدیردی. یازیردی کی، اونلارین قارسداکی حرکتلری آمئریکالیلاردا تامامیله نیفرت یاراتدی. سون ایکی ایل عرضینده قافقازدا ائرمنیلر اؤزلرینی ایداره ائده بیلمه‌دیکلرینی، خوصوصن حاکیمیتلری آلتیندا اولان میلی آزلیقلاری ایداره ائتمک و اونلارلا کئچینمه‌دیکلرینی قطعی شکیلده گؤستردیلر. عالی کومیسسار یازیردی کی، ایستانبولدا اولدوغوم ایکی ایل مودتینده قافقازدا اولموش چوخلو آمئریکالی ایله گؤروشدوم، اونلارین آراسیندا ائرمنیلرین اؤزلرینی ایداره ائتمه‌یه قادیر اولدوقلارینی تصدیق ائدن بیر نفر تاپمادیم. ائرمنیلرله ایشله‌ین آمئریکالیلارین چوخو اونلارا نیفرت ائده‌رک، اییره‌نه‌رک اورادان گلمیشلر. عالی کومیسسار یازیردی کی، من ائرمنیلره نیفرت ائتمیرم، لاکین اهالیسینین 25%-دن آزینین ائرمنیلر اولدوغو ائرمنیستاندا موستقیل دؤولت یارادیلماسی ایدئیاسینا اینانمیرام. علاوه ائدیردی کی، ائرمنیلر اؤزلرینی ایداره ائده بیلمیرلر و اونلارین هئچ بیر زامان دیگر خالقلاری دا ایداره ائتمه‌سینه یول وئرمک اولماز، و شوبهه‌سیز، هر هانسی بیر خالق اگر ائرمنیلرین حاکیمیتی آلتیندا اولاجاقسا، اونلار ائرمنی ظولمونه و زوراکیلیغینا معروض قالاجاقلار.

     م.بریستول او واختادک آبش-این بو مسله‌یه موناسیبتده یوروتدویو سییاستی دوغرو حساب ائتمیر، ائرمنیستان اوزرینده آمئریکا مانداتی قورولمایینجا مادّی یاردیمین آیریلماسینی پوللارین ایتیریلمه‌سی سایاراق میثال گتیریردی: ایکی ایل عرضینده بیز ایشسیز ائرمنیلر اوچون ایجتیماعی ایشلره پول آییردیق و اون آلماق اوچون 50 میلیون دوللار وئردیک. بو نهنگ وسایتدن نه چیخدی؟ نانکورلوقدان باشقا هئچ نه. مورکّب وضعیت یارانان کیمی ائرمنیستاندا اولان ان بؤیوک دوستلاردان بیری، هانسی کی، اونا ان فعال یاردیم ائدیلمیشدی، شخصی موحافیظه‌سی اوچون تورکییه‌یه موراجیعت ائتمه‌یه مجبور اولدو. بئله بیر فاکت یاخشی معلومدور کی، ائرمنیلره یاردیم حاقیندا پروقرامین لاپ باشلانغیجیندان ائرمنی حؤکومتینه آجلیق چکنلره یاردیم اوچون وئردیگیمیز اون و ارزاق یوکسک رسمی آداملار طرفیندن منیمسنیلدی و شخصی ریفاهلاری اوچون ساتیلدی. ائرمنیستان بولشئویکلر طرفینه کئچدیکده ایسه بورجلارینی اؤدمکدن ایمتیناع ائتدی. بو بورجلاردان بیرینی، اونون دیرینده بیز اونلارا سؤز وئردیکلری اوچون وئردیک، لاکین اونلاردا هئچ بیر عؤهده‌لیک یوخدور. بیزیم حیصه‌لریمیز و خالقا اینام اساسیندا وئردیگیمیز ایستیقراض سوندا بیزیم اؤزوموزه قارشی یؤنلدی.

      عالی کومیسسار قئید ائدیردی کی، سیز مندن چوخ، آوروپا دؤولتلرینه اینانیرسینیز. ایندییه‌دک آوروپا اؤلکه‌لری دونیانین بو حیصه‌سینده هئچ بیر میلتی قوروماییبلار. اونلار اؤز ماراقلارینی گودوبلر. اگر آبش ائرمنیستانین سرحدلرینی قوروماق اوچون تأمیناتا گیرسه، اوندا بو، آبش-این آوروپانین قالماقاللی ایشلرینه قاریشماسی اوچون ان یاخشی اوصول اولار. م.بریستول بیلدیریردی کی، سئور موقاویله‌سی هئچ کیم طرفیندن تصدیق ائدیلمه‌دیگی اوچون موستقیل سیاسی واحید کیمی ائرمنیستان دا مؤوجود اولمامیشدیر. ائرمنیستانین سرحدلری بو موقاویله‌نین تصدیقیندن آسیلی ایدی. بو موقاویله ایسه حیاتا کئچمه‌دی. همین سرحدلرین موعینلشدیریلمه‌سی تورک میلتچیلرینین ائرمنیستان اوزرینه هوجومونا گتیردی. ائرمنیستان یئنه ده ان خوش خیاللاردان اذیت چکدی. عالی کومیسسار یازیردی: "سیز گؤره‌جکسینیز، سوندا آوروپا دؤولتلری ائرمنیلر اوچون هئچ بیر شئی ائتمه‌یه‌جکلر". اونون فیکرینجه، آبش آوروپا دؤولتلری ایله سؤوده‌لشمه‌یه دئییل، یاخین شرقین بوتون خالقلارینین خئیرینه اولان سیاسی خط ایله چیخیش ائتمه‌لی ایدی. داها سونرا قئید ائدیردی کی، اگر بیز بو سییاستی ایکی ایل اول قبول ائدیب، حیاتا کئچیرسه‌یدیک، اوندا چوخ شئیه نایل اولاردیق. عالی کومیسسار بونون هله گئج اولمادیغینا اینانیردی.

     آبش عالی کومیسسارینین فیکرینجه، یاخین شرق چیرکاب قویوسو ایدی. بو قویو آزاد ائدیلمه‌لی و تمیزلنمه‌لی ایدی. بو اراضینین موعین بیر حیصه سینده ائرمنیستانین یارادیلماسی و یونانلارین مسکونلاشدیریلماسی ایدئیاسی یئنی تورکییه‌نین یارادیلماسی ایله بیر چیرکاب قویوسونون عوضینده اوچ یئنی چیرکاب قویوسونون یارادیلماسی دئمک اولاردی. عالی کومیسسار یاخین شرقه دایر باش خطی قبول ائدیب، اونا اویغون حرکت ائتمگی تؤوصییه ائدیردی. اونون فیکرینجه، اگر آبش عوثمانلی ایمپئرییاسینین هر هانسی بیر حیصه‌سینده ائرمنیستانین موستقیللیگی اوچون مسئولیت گؤتورردیسه، اوندا آمئریکالیلار اؤز حرکتلرینه هئچ بیر زامان برائت قازاندیرا بیلمزدیلر. عالی کومیسسار قئید ائدیردی: "چونکی بئله پروسئدور قانونا و عدالته اساسلانمیر".

     م.بریستول اینگیلتره‌نین باش ناظیری للوید جورجون "موصطافا کامال قییام قالدیریب و قییامچیدیر" فیکیرلری ایله راضیلاشمایاراق گؤستریردی کی، اولا بیلسین، او، جیدی و محدود معنادا قییامچیدیر، لاکین محض موتتفیقلرین فعالیتی تورکلری قییاما قالدیردی. او یازیردی کی، من تورکلرین حرکتلرینه برائت قازاندیرمیرام، لاکین اگر سیز تورکلری اؤیره‌نه‌رک اونلاری اؤز نظارتینیزده ساخلاماق ایسته‌ییرسینیزسه، اوندا اونلاری هیددتلندیرمه‌یین، غضبلندیرمه‌یین، صحنه‌ده‌کی وحشی بوغا کیمی قیزدیرمایین.

     نظردن قاچیرمایاق کی، بو فیکیرلر یازیلارکن تورکییه اراضیلرینین بیر حیصه‌سی و ایستانبول ایشغال آلتیندا ایدی، تورک خالقی آنتانتا اؤلکه‌لرینه قارشی موصطافا کامال پاشانین رهبرلیگی آلتیندا ایستیقلال موحاریبه سینی آپاریردی. مارک لامبئرت بریستول ایسه موتتفیقلرین ایستانبولدا اوتوران عالی کومیسساری ایدی.

قایناق: زامان آز

کؤچورن: عباس ائلچین