موریدیزم و شئیخ شامیل حرکاتی

رامین صادیقوو

تاریخ اوزره فلسفه دوکتورو

       ایسلام تصوّوفونه گؤره مورید، اؤزونو دین، یعنی ایسلاما تسلیم ائدن شخصه وئریلن آددیر. آنجاق قافقاز خالقلاری‌نین دیلینده مورید سؤزو تصوّوفله بیرلیکده روسلارا قارشی ساواشماق آنلامیندا دا ایشلنمیشدیر. موریدلر اوزون ایللر روسلارا قارشی آزادلیق موباریزه‌سی آپاردیقلاریندان، بو سؤزو بیر "دین دؤیوشچوسو" کیمی ده ایفاده ائتمک اولار.

       موریدیزم حرکاتینا ایشتیراک ائدن اینسانلارین چوخو کندلیلر ایدی. بو اینسانلارین بیر چوخو موریدیزمین اونلاری آزادلیغا چیخاراجاغینا و روسلاری قافقازدان قوواجاغینا اینانیردی. موریدیزم اصلینده نقشیبندی طریقتی‌نین منسوبلاری طرفیندن منیمسه‌نن بیر حرکات ایدی. موریدلر، حؤکم ائتدیکلری بوتون قافقاز خالقلاریندان ایسلام شرعیتینه و پئیغمبرین سوننتینه اویغون یاشاماغی طلب ائدیردیلر. داغلی خالقلاردان دینی، صوفیلیک درجه‌سینده یاشامایانلار بئله مورید اولا بیلیردیلر. چونکو ساده‌جه روسلارا قارشی ساواشماق نیتی ایله موریدلر آراسیندا یئر آلیردیلار.

       موریدیزمین ایلک تبلیغچیسی داغیستانلی محمد یاراقلی اولموشدور. او اؤزونو شیروانلی ایسمایل افندی‌نین داوامچیسی اولاراق گؤروردو. 1823-جو ایلده شیروانا باغلی کوردمیر بؤلگه‌سینده ایسمایل افندی ایله گؤروشن محمد یاراقلی، اونون فیکیرلری‌نین تاثیری ایله شیمالی قافقازدا موریدیزمین تبلیغاتینا باشلادی. تاریخچی و. پوتتو، "قافقاز موحاریبه‌سی" اثرینده، بو گؤروش حاقیندا بئله یازیردی: "بو گؤروش قافقاز اوچون تهلوکه‌نین باشلانغیجی اولدو". بو گؤروشده بوتون داغیستان خالقلارینی تک مقصد اطرافیندا بیرلشدیرمک، خالقلار آراسینداکی فیکیر آیریلیقلارینا، دعاوالارا، کوسلوکلره و قان دعاوالارینا سون وئریلمک قرارا آلیندی.

      آردیندان شیمالی قافقازدا تبلیغاتی گوجلندیرمک و اطرافلارینا اینسانلار توپلاماق اوچون طریقتچیلر یئنی طلبلرله چیخیش ائتمه‌یه باشلادیلار. بونلار بئله ایدی، "موسلمانلار آراسیندا برابرلیک اولاجاق، موسلمان هئچ کیمه وئرگی وئرمه‌یه‌جک، موسلمانلار دینه اینانمایانلارین الیندن قورتاریلاجاق و بونون اوچون غزاوات (جیهاد) ائلان اولوناجاق." بو طلبلری داغ کندلیلری، سانکی هر جور زوراکیلیق و ازیچیلیکدن قورتولماق اوچون بیر چاغیریش اولاراق قبول ائدیردیلر.

        بورادا غزاوات سؤزو حاقیندا دا بیر نئچه سؤیله‌مک یئرینه دوشردی. عرب منشالی بیر سؤز اولان غزوه، ایسلام پئیغمبری‌نین، اطرافداکی موسلمان اولمایان قبیله‌لره قارشی ترتیب ائتدیگی یوروشلره وئریلن آددیر. غزوات ایسه بو سؤزون جمع فورماسیدیر. شیمالی قافقازدا غزواتین نه شکیلده آپاریلاجاغینی موریدیزم تعیین ائتمیشدیر. موریدیزم، روسلارا قارشی نیظاملی و داواملی بیر دیره‌نیش اوچون اؤنجه قافقاز خالقلاری‌نین اؤزونه شرعیت قایدا و قانونلاری‌نین اؤیره‌دیلمه‌سی‌نین شرط اولدوغونو سؤیله‌میشدیر. آنجاق روسلار، شرعیت قانونلاری‌نین جمعیتده تبلیغاتینی بئله "جیهاد" اولاراق ایدیعا ائتمیشدیرلر.

      تدقیقاتچیلار موریدیزم حرکتی‌نین ماهیتی حاقیندا بعضی فیکیرلر ایره‌لی سورموشدورلر. مثلا، داغیستانلی تاریخچی، دیبیر ماحومادووا گؤر، غزوات، ایشغالچی روسلارا قارشی خالقی مودافیعه‌ ائتمک و عئینی زاماندا داغلی خالقلاری بیر دؤولت حاکیمیتی آلتیندا بیرلشدیرمک اوچون گئرچکلشدیریلمیشدیر. اونون فیکرینه گؤره داغلیلار، ساواشمایا و موجادیله‌یه اؤیرشمیشدیلر، آیریجا ایسلام دینی برابرلیک ایدئیاسینا گؤره اینسانلارین یاشاماسینا اهمیت وئریردی. شامیل ده وصیتنامه‌سینده، "بیز روسلارا و یا خریستیانلارا قارشی دئییل، آزادلیغیمیزی الده ائتمک اوچون موحاریبه ائتدیک" دئییردی. یعنی، بورادان بئله چیخیر کی، داغلیلارین آزادلیق ایستگی، اونلاری روسلارا قارشی موجادیله‌یه سؤوق ائدن اساس عامیللردن بیری ایدی. بئله‌لیکله، موریدیزمی منیمسه‌ین داغلیلار، بو ایدئولوگییا سایه‌سینده روسلارا غالیب گله‌جکلرینی دوشونوردولر.

       روسلار، شیمالی قافغازین ایچلرینه دوغرو ایره‌لیله‌یرکن خالق آراسیندا اونلارا نیفرت چوخالیردی. خوصوصیله، موللا محمد یاراقلی، قافغازین درینلیکلرینه نوفوذ ائتمکده اولان بو ایشغالچی دؤولته قارشی موسلمانلارین عوصیان ائتمه‌لرینی صؤحبتلرینده تؤوصییه ائدیردی. او، غزواتین قادین و کیشی، هر موسلمانا فرض اولدوغونو، موسلمانلارین کافیرلرین بویوندوروغو آلتیندا یاشامامالاری گرکدیگینی سؤیله‌ییردی. اونا گؤره آزادلیق اوچون موحاریبه شرط ایدی و بو موحاریبه ده غزوات آدلانیردی.

       موریدیزم ایلک جیدی اوغورلارینی 1830-جو ایلدن سونرا، غازی محمد موللانین ایمام سئچیلمه‌سی ایله الده ائتدی. غازی محمد عئلم و حربی بیلیک جهتدن اوستون خوصوصیتلره صاحیبدی. اونون اصل مقصدی شیمالی قافقاز ایسلام دؤولتینی قورماقدی. 1831-جی ایلده قووّه توپلایان غازی محمد، روس اوردوسونو پاراوُل، تارکی و قیزیلیار بؤلگه‌لریندن قوودو. 1832-جی ایلین یازیندا ایسه چئچئنیستانین ایچلرینه دوغرو سفرلر حیاتا کئچیردی، ولادی‌قافقازا هوجوم ائتدی، نازران شهرینی موحاصیره‌یه آلدی. آنجاق روسلار غازی محمد لیدئرلیگینده عوصیان ائدن داغلیلاری، گومرو موحاریبه‌سینده مغلوب ائتدیلر و او، اؤلدورولدو، سیلاحداشی و دوستو شامیل ایسه یارالاندی.

      غازی محمددن سونراکی ایکی ایل عرضینده داغلیلار آزادلیق موجادیله‌سینی داوام ائتدیردیلر. بو دفعه اونلارا همزت بَی لیدئرلیک ائدیردی. آنجاق اونا قارشی داخیلده بؤیوک بیر جبهه واردی و بونلار دا داغیستان بؤلگه‌سی‌نین خانلاری، فئوداللاری ایدی. همزت بی، 1834-جو ایلده خوُنزاقی اله کئچیردی و آوار خانلاری‌نین عاییله‌سینی اؤلدوردو. فقط اونون دا ایماملیغی (رهبرلیگی) قیسا چکدی. 15 مای 1834-جو ایلده همزت بی اؤلدورولدو.

 شئیخ شامیل حرکاتی

      همزتین اؤلوموندن سونرا داغیستان و چئچئنیستاندان گلمیش خالق و روحانیلر، آراکتاوُ آدلی یئرده، شامیلی اؤزلرینه ایمام سئچدیلر. اصلینده تاریخلرین قئید ائتدیگینه گؤره شامیل اوزون بیر مودت ایماملیغی قبول ائتمه‌دی، آنجاق خالقین تأکیدلی خواهیشلری نتیجه‌سینده راضیلیق وئردی. او زاماندان اعتیبارن شامیل 25 ایل عرضینده داغلیلارین ایمامی اولاراق دین و آزادلیق اوغروندا موباریزه آپاردی.

       شامیلین ایماملیغی ایله برابر موریدیزم دایانیقلی، حربی و سیاسی بیر مرحله یه کئچدی. شامیل یالنیز داغیستان و چئچئنیستانین دئییل، عئینی زاماندا بوتون شیمالی قافغازین تانینمیش و ایره‌لی گلن سیاسی رهبرینه چئوریلدی. اونون جیهادی داواملی بیر شکیلده یئنی خالقلار طرفیندن دستک گؤردو. بئله کی، اینقوشلار، بالکارلار، کاراچایلار، آبخازلار و دیگر قافقاز خاقلاری روسلاردان قورتولماغین یئگانه یولونو شامیلده گؤرور، اونون حرکاتینا دستک وئریردیلر.

       شامیل 1797-جی ایلده داغیستانین نیمری آوُلوندا آنادان اولموشدو. بو بؤلگه‌ده عومومیتله آوارلار یاشاییردیلار. شامیلیین اصل آدی علی ایدی. اوشاقلیقدا تئز تئز خستلندیگینه گؤره والیدئینلری اونا شامیل آدینی وئردیلر. ایلک تحصیلینی موختلیف موعلیملردن آلدیقدان سونرا، داغیستانین مشهور عالیملریندن شرعیت درسلرینی اؤیرندی. 20 یاشیندا داغلی موریدلرین آزادلیق عوصیانینا قاتیلان شامیل، قیسا زاماندا ذکاسی و باجاریقلاری ایله غازی محمد و همزت بَیین یاخین سیلاحداشلاریندان بیری اولدو. اونون بیر سیرا قهرمانلیقلاری، خالقین گؤزونده دیرینی و حؤرمتینی داها دا آرتیردی. غازی محمدین اؤلدورولدویو موحاریبه‌ده آغیر یارالانان شامیل، تعقیبلردن جانینی قورتارا بیلدی. 3 آی ایچینده یاراسی ساغالدی و او بو دفعه ایکینجی ایماملا چییین چییینه یئنیدن ساواش مئیدانلاریندا گؤروندو. ایماملیق وظیفه‌سینه سئچیلدیکدن سونرا ایسه، سورعتله اطرافینا آداملار توپلاماغا باشلادی، خوصوصی ایله کویسوبولین بؤلگه‌سی‌نین خالقینی اؤز طرفینه چکدی.

       اطرافینا توپلانان موریدلرین چوخلوغونا گوونن شامیل، ایمامتی‌نین داغلیق داغیستاندا دا قبول ائدیلمه‌سی نیتی ایله خوُنزاقی اله کئچیرمه‌یه چالیشدی، آما مووفّق اولا بیلمه‌دی. خوُنزاقین مودافیعه‌سینی تشکیل ائدن حاجی موراد، شامیل قووّه‌لرینی گئری پوسکورتدو. آندالالا قاییدان شامیل، چئوره‌سینده‌کی آوُللاری اؤزونه تابئع ائتمه‌یه چالیشدی. بو سیرادا شامیل اوردوسونون گوندن گونه بؤیودویونو و اینکیشاف ائتدیگینی گؤرن روس کوماندانلیغی، بعضی آوُللارین مودافیعه سینی گوجلندیرمک مقصدی ایله اونلارا اوردوسو ایله کؤمک ائتدی.

      1839-جو ایلده قافقاز کوماندانلیغی داغیستانا ایکی طرفلی هوجوم پلانی حیاتا کئچیردی. گئنئرال قوْلوْوین، جنوبی داغیستانی رام ائتدی، گئنئرال قراببئ ایسه ایچکئرییا اراضیسینه سوخولاراق آرچوُک و چیرکات بؤلگه‌لرینی اله کئچیردی، آخوُلقوْ قالاسینی موحاصیره‌یه آلدی. اوزون موحاریبه‌لردن سونرا شامیل اوغلونو روسلارا گیروو وئره‌رک قالا مودافیعه‌سیندن واز کئچمه‌یه و چئچئنیستانا قاچماغا مجبور اولدو. آخوُلقوْ موحاریبه‌سی هر ایکی طرف اوچون اولدوقجا باها باشا گلمیشدی. روس طرفی 150 ظابیطینی و 2900 عسگرینی، شامیل ایسه 180 موریدینی ایتیرمیشدی.

       قافقاز کوماندانلیغی، شامیل یاخالانماسا دا آخوُلقوْنون اله کئچیریلمه‌سینی، داغلی موقاویمتی‌نین قیریلماسی اولاراق گؤروردو. آنجاق اونلار یانیلیردیلار، چونکو آخوُلقوْدا قازاندیقلاری ظفر، داغلی خالقلاری‌نین عوصیانینی سونلاندیرمادی.

       داغلی عوصیانی‌نین ایکینجی مرحله‌سی 1840-1850-جی ایللری احاطه ائدیر کی، بو دؤنمده داغلیلار چوخ اؤنملی غالیبیتلر الده ائتدیلر. بئله کی، شامیل اؤندرلیگینده‌کی داغلیلارین حربی عملیاتلاری نتیجه‌سینده 12 روس ایستحکامی اله کئچیریلمیش، چار قووّتلری بوتون آوار و چئچئن اراضیلریندن قووولموشدو. اوسته‌لیک بو دؤنمده‌کی موحاریبه‌لرده یالنیز قافقاز داغلیلاری دئییل، عئینی زاماندا روسییادان و اوکراینادان گلن کؤنوللو عسگرلر ده ایشتیراک ائتمیشدیلر.

       شامیل، اسیر دوشسه‌لر بئله روس عسگرلرینه قارشی چوخ مرحمتلی داورانیردی. روسلار، وئدئنودا توپ و آرتئللئرییانی داغلیلارا اؤیرتمیش، بعضیلری ایسلام دینینی قبول ائده‌رک ائولنمیش و ابدی اولاراق داغلیلار آراسیندا یاشامیشدیلار. حتّی خریستیان اینانجینا گؤره یاشاماق ایسته‌ینلر اوچون وئدئنودا بیر کیلیسه ده تیکیلمیشدی. خوصوصی ایله 1845-جی ایلده دارقو بؤلگه‌سینده چار اوردوسونا قارشی موحاریبه‌ده، بیر چوخ روس کؤنوللو عسگری موریدلر صفینده روسلارا قارشی ساواشمیشدی.

       شامیل اؤندرلیگینده‌کی داغلیلار اساس غالیبیتلرینی 1840-1842-جی ایللر آراسیندا آلدیلار. چار قووّه‌لرینه قارشی قازانیلان ظفرلرله، ایچکئرییا، اورتا و جنوبی داغیستان بؤلگه‌لری شامیلین حؤکمو آلتینا کئچدی. 1843-جو ایلده‌کی(اوقوستدان دئکابرا قدر) حربی عملیاتلاردا چار اوردوسو، رسمی رقملره گؤره 92 ظابیط، 2528 عسگر، 12 ایستحکام ایتیرمیشدی.

       داغلیلارین ظفرلری گئتدیکجه چار حؤکومتینی قورخویا سالیردی. اوردونون ایستکسیزجه ووروشماسی ائله بیر حال آلمیشدی کی، 1. نیکولای 1844-جو ایلده چاره اولاراق قافقاز اوردولاری‌نین باشینا گئنئرال لئیتئنانت وورونتسووو تعیین ائتدی. آنجاق اونون دا دارقویا هوجومو هزیمتله نتیجه‌لندی. رسمی قئیدلره گؤر، بو حربی سفرده روسلار 4 گئنئرال، 168 ظابیط، 3433 عسگر ایتیردیلر. روسلار اؤزلری ده بو موحاریبه‌نی، داغلیلارین ان بؤیوک ظفرلری اولاراق آدلاندیردیلار. بئله‌لیکله، 1840-لی ایللرده شامیل اؤندرلیگینده‌کی داغلی عوصیانی اؤزونون ان مؤحتشم ایللرینی کئچیرمیشدی. آرتیق شامیله عایید اراضیلر گوندن گونه گئنیشله‌ییردی، دئمک اولار کی، بوتون داغیستان، چئچئنیستان و اینقوشئتییا موریدلرین حاکیمیتی آلتینا کئچمیشدی.

       شامیل بو ظفرلردن الده ائتدیگی گوجله حؤکمو آلتینداکی اراضیلرده بیر سیرا رئفورملار حیاتا کئچیرمه‌یه باشلادی. اؤنجه دیلدن باشلادی، چوخ دیللی داغیستان دیللرینی عربجه ایله دییشدیردی، عئینی زاماندا بوتون یازیشمالارین عرب دیلینده آپاریلماسینا قرار وئردی. داها سونرا دؤولت اراضیلرینده شرعیت قانونلارینا گؤره حؤکم ائدیله‌جگینی بیلدیردی، اراضیلری بؤلگه‌لره آییردی، بؤلگه‌لره دا نایبلری (موعاوینلری) باشقان تعیین ائتدی. 1841-جی ایلده دیوانخانا (بیر نؤوع مجلیس) تأسیس اولوناراق، شامیلین ان یاخین آداملاری بو مجلیسین عوضولری سئچیلدی. مجلیس جومه گونوندن باشقا هر گون توپلانیردی. مجلیسده دؤولتین هر سیستئمی حاقیندا موزاکیره‌لر آپاریلیردی. مجلیسه شامیل باشقانلیق ائدیردی و اونون قراری حل ائدیجی رول اویناییردی.

       شامیلین اوردوسو 50-60 مین نفردن عیبارت ایدی. اوردونون گئربی، بایراغی و نیشانلاری حاضیرلانمیشدی. ایمامت دؤولتی‌نین پایتاختی اؤنجه آخوُلقوْ، 1840-جی ایلدن سونرا ایسه دارقوْ، داها سونرادان وئدئنوْ اولموشدو.

       1850-جی ایللردن باشلایاراق چارلیق، داواملی، آما عینادلی بیر شکیلده داغلیلارا قارشی موجادیله‌نی شیدّتلندیریردی. وضعیتین گئتدیکجه منفییه دوغرو دییشدیگینی گؤرن شامیل، یاخین بؤلگه اؤلکه‌لری‌نین لیدئرلری ایله ایرتیباط قورماغا چالیشیردی. خوصوصی ایله کیریم موحاریبه‌سینده شامیل، اؤز دعاواسینا فایدا اولماسی اوچون تورک گئنئراللاری ایله علاقه قورماغا جان آتدی، روسلارا قارشی موحاریبه آپاران گوجلری بیرلشدیرمه‌یه چالیشدی. لاکین بو ایشده مووفّق اولا بیلمه‌دی. 1854-جو ایلین نویابریندا تورک اوردو کوماندیری ایبراهیم پاشایا مکتوب یازدی، تورک اوردوسو ایله داغلی قووّه‌لری بیرلشدیرمه‌یه چالیشدی. فقط بونا دا نایل اولا بیلمه‌دی.

       1853-جو ایلده آرقوتینسکی کوماندانلیغینداکی چار اوردوسو تورچی داقا یوکسکلیگیندن کئچه‌رک لزگی اراضیسینه گیردی. ائرته‌سی ایل گئنئرال ورانگئل اوردولاری، داغلیلاری آرقوندا مغلوبیته دوچار ائتدی. بوتون بو مغلوبیتلر شامیلین گوجونو بیر خئیلی ضعیفلتدی. 1856-1857-جی ایلی شامیل آرقوندا کئچیردی، آنجاق ائرته‌سی ایل هم آرقونو، هم ده کیچیک چئچئنیستانی ترک ائتمه‌یه مجبور اولدو. سونراکی ایکی ایل عرضینده چار اوردوسو بوتون چئچئنیستانا حاکیم کسیلدی.

       1859-جو ایلین آوقوستوندا چار اوردوسو، گئنئرال باریاتینسکی کوماندانلیغیندا چئچئنیستاندان کئچه‌رک داغیستان اراضیسینه گیردی. دئمک اولار کی، بوتون آوار آوُللاری روس اوردوسونا دستک وئریردی. شامیل یانینداکی 400 موریدی ایله گونیب آولونا چکیلدی. بورادا موقاویمت گؤسترمه‌یه قرار وئرمیشدی. 16 آوقوستدا پولکوونیک لازارئو شامیلله گؤروشمک اوچون گونیبه گلدی. روسلارین شرطلری بئله ایدی کی، شامیله آزاد چیخیش تامین ائدیله‌رک مکّه‌ده یئرلشمه‌سی تامین اولوناجاق، یا دا تورک سولطانیندان ایجازه آلیناراق تورکییه‌ده یاشایا بیله‌جکدی. گئنئرال باریاتینسکی شامیلین شخصن گلیب دانیشیقلاردا ایشتیراک ائتمه‌سینی خبر گؤندردی. شامیل اونا، "بیز سیزدن صولح ایسته‌میریک و هئچ بیر واخت دا سیزینله باریشمایاجاغیق. سیزدن یالنیز آزاد چیخیش اوچون یول وئرمه‌نیزی طلب ائدیریک. اگر یول وئرسه‌نیز یاخشی اولاجاق، یول وئرمه‌سه‌نیز، آللاها اومید بسله‌یه‌جه‌ییک. چونکو او هامیدان و هرکسدن گوجلودور." جاوابینی گؤندردی.

       فقط آوُل روس اوردوسو طرفیندن موحاصیره‌یه آلیندی، شامیله تسلیم اولماقدان باشقا چیخیش یولو قالمامیشدی. شامیل اسیر دوشدوکدن سونرا چار حؤکومتی اونا صمیمی موناسیبت گؤستردی، اوزون بیر مودّت کالوُقا شهرینده سورگون یاشادیقدان سونرا اونا عاییله‌سی ایله بیرلیکده سعودیییه عربیستانینا گئتمه‌یه ایذن وئریلدی. بو سیاحت اسناسیندا شامیل 1872-جی ایلده مدینه شهرینده وفات ائتدی.

 منبع: "شکی بلدییه‌سی" قزئتی

کؤچورن: عباس ائلچین