دللک

جلیل محمدقولوزاده

 

     صادیق کیشی‌نین اون یاشیندا اوغلو محمدولی نین گؤزلری آغریییردی. بیر گون اوشاق آناسینا دئدی:

 "آخی، کربلایی قاسیمین اوغلو احمدین ده گؤزلری آغریییردی. دونن احمدنن آرخین کناریندا اوینویوردوق. احمد بورون قانادان اوتنان بورنونو قاناتدی. ائله بورنوندان بیر آز قان آخان کیمی، احمدین گؤزلری یاخشی اولدو.

 

"بالا، گئت سن ده بورنونو قانات!" -- آناسی محمدو‌لی‌یه دئدی.

 

محمدو‌لی گئتدی، اوتلارین ایچیندن هامان تیکانلی اوتو تاپدی، سول الی ایله اوتو سوخدو بورنونون دئشیکلرینه، ساغ الی ایله یومروغونو دویوب ووردو سول الی‌نین آلتیندان و محمدو‌لی‌نین بورنوندان قان باشلادی آخماغا.

 

     یاریم ساعات قدرینجه قان آخدی. محمدو‌لی بارماقلاری ایله بورنونون دئشیکلرینی توتدو کی، بلکه قان کسیله، آما قان کسیلمک بیلمه‌دی. آخیری آناسینی چاغیردی. آناسی دخی قانین کسیلمگینه بیر چاره تاپمادی. بو حئینده صادیق کیشی الینده ات سبتی بازاردان ائوه ات گتیردی. آوراد اوزونو توتدو صادیق کیشی‌یه:

 

"آ کیشی، گل گؤر، محمدو‌لی نین بورنونون قانینا نه چاره ائله‌ییریک--کسیلمیر؛ گل بلکه سن بیر چاره تاپاسان."

 

     صادیق کیشی اوغلونون یانینا یئتیشیب، ساغ الی‌نین بارماقلاری ایله یاپیشدی محمدو‌لی نین بورنونون اوجوندان و قویمادی قان آخسین. آما قان بورنونون ایچینده شیشیب، گئنه یول تاپیب، باشلادی آخماغا.

 

"آ کیشی، قاچ بازارا--آورادی باشلادی اوجا سسله صادیق کیشییه دئمه‌یه.--قاچ تئز اوستا حوسئینین یانینا. اونون حکیملیکده سریشته‌سی چوخدو. تئز قاچ اوستا حوسئینه دئ. یوخسا اوشاغی قان آپارار، ائوین ییخیلار. تئز دورما قاچ و تئز خبر گتیر."

 

     صادیق کیشی اللری‌نین قانینی آرخدا یویوب، اوز قویدو حَیَطدن چیخماغا. صادیق کیشی او واخت اوستا حوسئینین دوکانینا یئتیشدی کی، اوستا بیر موشترینین باشینی قیرخیب قورتاریب، قاناتدیغی یئرلره پامبیق دوزوردو.

 

    صادیق کیشی دوکانین قاباغیندا دوروب سالام وئردی. اوستا حوسئین کیشینی گؤرجک اونو موشتری حساب ائتدی و قولتوق جیبیندن آینانی چیخاردیب توتدو صادیق کیشی‌نین قاباغینا. صادیق کیشی آینانی آلیب و گؤزلرینی یوموب بیر صالاوات ذیکر ائتدی و آینانی اول ساغ چیینی‌نین، سونرا سول چیینی‌نین قاباغینا آپاریب توتدو اوزونون موقابیلینده و گؤزلرینی آچیب سول الی ایله باشلادی قیرمیزی ساققالینی تومارلاماغا و بیر دفعه‌ده صالاوات چئویریب، آینانی قایتاردی اوستا حوسئینه و دئدی:

 

"آی اوستا حوسئین، بیزیم محمدو‌لی‌نین بورنو قانیییب. نه علاج ائدیریک قان کسیلمک بیلمیر. آرواد منی یالوارا-یالوارا سنین یانینا گؤندریب، بلکه سن بیر چاره تاپاسان."

 

    اوستا حوسئین صادیق کیشیدن آینانی آلیب اول اونا تکلیف ائتدی کی، گیرسین دوکانا و اوتورسون سکی‌نین اوستونده. صادیق کیشی دوکانا گیریب اوتوراندان سونرا، اوستا حوسئین اونون یاویغینا یئریییب ساغ الینی اوزاتدی و صادیق کیشی نین بؤرکونو گؤتوروب قووزادی یوخاری. صادیق کیشی آلتدان-یوخاری باخیردی اوستا حوسئینین اوزونه. اوستا باشینی بولایا-بولایا دئدی:

 

"آخ، آخ، وای، وای! یازیغیم گلیر گونونه، آی صادیق کیشی! بیلمیرم سنین آخیرین نه گونه قالاجاق! آی کیشی، یا آدینی ائرمنی قوی، خالق بیلسین کی، سن موسلمان دئییلسن، یوخسا اگر موسلمان اولماق ایسته‌ییرسن، قارداش، بو موسلمانچیلیق دئییل کی، سن ائله‌ییرسن. کیشی، اوتانمیرسان باشووون توکونو بو قدر اوزادیب قیرخدیرمیرسان؟ هله خجالت چکمه‌ییب دئییرسن کی، محمدو‌لی‌نین بورنونون قانی کسیلمیر؟ او آللاهین غضبیدیر کی، سنی توتوب. یوخسا هاردا گؤرسه‌نن شئیدیر کی، بورنونون قانی کسیلمه‌یه؟ سنین تک موسلمانلار بوندان دا آرتیق بلایا گیریفتار اولاجاقلار!"

 

بو سؤزلری دئیه-دئیه اوستا حوسئین بالاجا میس قابا سویوق سو تؤکوب، صادیق کیشی‌نین باشینی هر ایکی اللری ایله اوووردو کی، توکلری یومشالسین. صادیق کیشی دینمز-سؤیله‌مز اوتوروب باشینی اَیمیشدی آشاغی. اوستا حوسئین اللرینی اتکلرینه سیلیب گؤتوردو اولگوجو و باشلادی داشین اوسته چکیب ایتیله‌مه‌یه و سونرا بیر نئچه دفعه‌ده قاییشا چکیب، صادیق کیشی‌نین باشینی قیرخماغا مشغول اولدو و صادیق کیشی‌یه بئله موعیظه ائله‌دی:

 

"صادیق عمی! موسلمانچیلیغین شرطلری چوخ آغیردیر. آز بیر آدام بو شرطلرین هامیسینی عمله گتیره بیلر. مثلا، باشی توکلو ساخلاماق هئچ بیلیرسن کی، نئجه بؤیوک گوناهلارین بیریدیر؟ اولا بودور کی، باشینی واختیندان-واختینا قیرخدیرمییانین ائوینده هئچ خئییر-برکت اولماز. ایکینجی بودور کی، اینسانا نؤوبه‌نؤوع بدبختلیکلر اوز وئرر. من نه‌یه دئییرسن آند ایچیم کی، اوغلونون قا‌نی‌نین کسیلمه‌مگی محض تنبئه‌دیر کی، خوداوندی-عالم بو گوناهلارین قاباغیندا سنه گؤندریب. مندن سنه وصیت: بیر ده بئله غلطلری ائلمه؛ یازیقسان، فاغیرسان. یوخسا بیر اؤزگه جور بدبختلیک اوز وئرر، دخی سونرا پئشیمانلیق بیر یئره چاتماز."

 

     اوستا حوسئین، صادیق کیشی‌نین باشینی قیرخیب قورتاردی. صادیق کیشی بؤرکونو قویدو باشینا، ایکی قپیک چیخاریب اوزاتدی اوستا حوسئینه و دئدی:

 

"اوستا، آللاه آتانا رحمت ائلسین."

 

و اوستا حوسئین پولو آلیب جاواب وئردی:

 

"آللاه سنین ده آتانا رحمت ائله‌سین.

 

صادیق کیشی اوز قویدو ائوینه گئتمه‌یه.

 

     حَیَطه گیریب صادیق کیشی گؤردو کی، اوغلونون قانی چوخدان کسیلیب. محمدو‌لی بیر اوزون آغاجدان آت قاییریب مینمیشدی، حَیَطی او طرفه چاپیردی، بو طرفه چاپیردی و هردن بیر آت کیمی کیشنه‌ییردی.1906

 

کؤچورن: عباس ائلچین

 

 

DƏLLƏK

 CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏ

Sadıq kişinin on yaşında oğlu Mәmmәdvәlinin gözlәri ağrıyırdı. Bir gün uşaq anasına dedi:

“Axı, Kәrbәlayı Qasımın oğlu Әhmәdin dә gözlәri ağrıyırdı. Dünәn Әhmәdnәn arxın kәnarında oynuyurduq. Әhmәd burun qanadan otnan burnunu qanatdı. Elә burnundan bir az qan axan kimi, Әhmәdin gözlәri yaxşı oldu.

“Bala, get sәn dә burnunu qanat!” -- anası Mәmmәdvәliyә dedi.

Mәmmәdvәli getdi, otların içindәn haman tikanlı otu tapdı, sol әli ilә otu soxdu burnunun deşiklәrinә, sağ әli ilә yumruğunu düyüb vurdu sol әlinin altından vә Mәmmәdvәlinin burnundan qan başladı axmağa.

Yarım saat qәdәrincә qan axdı. Mәmmәdvәli barmaqları ilә burnunun deşiklәrini tutdu ki, bәlkә qan kәsilә, amma qan kәsilmәk bilmәdi. Axırı anasını çağırdı. Anası dәxi qanın kәsilmәyinә bir çarә tapmadı. Bu heyndә Sadıq kişi әlindә әt sәbәti bazardan evә әt gәtirdi. Övrәt üzünü tutdu Sadıq kişiyә:

“A kişi, gәl gör, Mәmmәdvәlinin burnunun qanına nә çarә eliyirik--kәsilmir; gәl bәlkә sәn bir çarә tapasan.”

Sadıq kişi oğlunun yanına yetişib, sağ әlinin barmaqları ilә yapışdı Mәmmәdvәlinin burnunun ucundan vә qoymadı qan axsın. Amma qan burnunun içindә şişib, genә yol tapıb, başladı axmağa.

“A kişi, qaç bazara--övrәti başladı uca sәslә Sadıq kişiyә demәyә.--Qaç tez Usta Hüseynin yanına. Onun hәkimlikdә sәriştәsi çoxdu. Tez qaç Usta Hüseynә de. Yoxsa uşağı qan aparar, evin yıxılar. Tez durma qaç vә tez xәbәr gәtir.”

Sadıq kişi әllәrinin qanını arxda yuyub, üz qoydu hәyәtdәn çıxmağa. Sadıq kişi o vaxt Usta Hüseynin dükanına yetişdi ki, usta bir müştәrinin başını qırxıb qurtarıb, qanatdığı yerlәrә pambıq düzürdü.

Sadıq kişi dükanın qabağında durub salam verdi. Usta Hüseyn kişini görcәk onu müştәri hesab etdi vә qoltuq cibindәn aynanı çıxardıb tutdu Sadıq kişinin qabağına. Sadıq kişi aynanı alıb vә gözlәrini yumub bir salavat zikr etdi vә aynanı әvvәl sağ çiyninin, sonra sol çiyninin qabağına aparıb tutdu üzünün müqabilindә vә gözlәrini açıb sol әli ilә başladı qırmızı saqqalını tumarlamağa vә bir dәfә dә salavat çevirib, aynanı qaytardı Usta Hüseynә vә dedi:

“Ay Usta Hüseyn, bizim Mәmmәdvәlinin burnu qanıyıb. Nә әlac edirik qan kәsilmәk bilmir. Arvad mәni yalvara-yalvara sәnin yanına göndәrib, bәlkә sәn bir çarә tapasan.”

Usta Hüseyn Sadıq kişidәn aynanı alıb әvvәl ona tәklif etdi ki, girsin dükana vә otursun sәkinin üstündә. Sadıq kişi dükana girib oturandan sonra, Usta Hüseyn onun yavığına yeriyib sağ әlini uzatdı vә Sadıq kişinin börkünü götürüb qovzadı yuxarı. Sadıq kişi altdan-yuxarı baxırdı Usta Hüseynin üzünә. Usta başını bulaya-bulaya dedi:

“Ax, ax, vay, vay! Yazığım gәlir gününә, ay Sadıq kişi! Bilmirәm sәnin axırın nә günә qalacaq! Ay kişi, ya adını ermәni qoy, xalq bilsin ki, sәn müsәlman deyilsәn, yoxsa әgәr müsәlman olmaq istәyirsәn, qardaş, bu müsәlmançılıq deyil ki, sәn eliyirsәn. Kişi, utanmırsan başuvun tükünü bu qәdәr uzadıb qırxdırmırsan? Hәlә xәcalәt çәkmәyib deyirsәn ki, Mәmmәdvәlinin burnunun qanı kәsilmir? O allahın qәzәbidir ki, sәni tutub. Yoxsa harda görsәnәn şeydir ki, burnunun qanı kәsilmәyә? Sәnin tәk müsәlmanlar bundan da artıq bәlaya giriftar olacaqlar!”

Bu sözlәri deyә-deyә Usta Hüseyn balaca mis qaba soyuq su töküb, Sadıq kişinin başını hәr iki әllәri ilә ovurdu ki, tüklәri yumşalsın. Sadıq kişi dinmәz-söylәmәz oturub başını әymişdi aşağı. Usta Hüseyn әllәrini әtәklәrinә silib götürdü ülgücü vә başladı daşın üstә çәkib itilәmәyә vә sonra bir neçә dәfә dә qayışa çәkib, Sadıq kişinin başını qırxmağa mәşğul oldu vә Sadıq kişiyә belә moizә elәdi:

“Sadıq әmi! Müsәlmançılığın şәrtlәri çox ağırdır. Az bir adam bu şәrtlәrin hamısını әmәlә gәtirә bilәr. Mәsәlәn, başı tüklü saxlamaq heç bilirsәn ki, necә böyük günahların biridir? Әvvәla budur ki, başını vaxtından-vaxtına qırxdırmıyanın evindә heç xeyir-bәrәkәt olmaz. İkinci budur ki, insana növbәnöv bәdbәxtliklәr üz verәr. Mәn nәyә deyirsәn and içim ki, oğlunun qanının kәsilmәmәyi mәhz tәnbehdir ki, xudavәndi-alәm bu günahların qabağında sәnә göndәrib. Mәndәn sәnә vәsiyyәt: bir dә belә qәlәtlәri elәmә; yazıqsan, fağırsan. Yoxsa bir özgә cür bәdbәxtlik üz verәr, dәxi sonra peşimanlıq bir yerә çatmaz.”

Usta Hüseyn, Sadıq kişinin başını qırxıb qurtardı. Sadıq kişi börkünü qoydu başına, iki qәpik çıxarıb uzatdı Usta Hüseynә vә dedi:

“Usta, allah atana rәhmәt elәsin.”

Vә usta Hüseyn pulu alıb cavab verdi:

“Allah sәnin dә atana rәhmәt elәsin.

Sadıq kişi üz qoydu evinә getmәyә.

Hәyәtә girib Sadıq kişi gördü ki, oğlunun qanı çoxdan kәsilib. Mәmmәdvәli bir uzun ağacdan at qayırıb minmişdi, hәyәti o tәrәfә çapırdı, bu tәrәfә çapırdı vә hәrdәn bir at kimi kişnәyirdi.

1906