آذربایجان رومانتیکلری‌نین یارادیجیلیغیندا تورکچولوک

پروفسور تیموچین افندی‌یئو

   20. عصر آذربایجان رومانتیکلری‌نین قیدالاندیقلاری ایکی منبعدن بیری تورکیه ایدی؛ بورادان گلن رومانتیک منبع‌نین اساس قایناقلاریندان بیری ایسه تورکچولوک گؤروشلری ایدی.
شوروی تنقیدچی و ادبیات‌شوناسلاری‌نین رومانتیکلری ایکی یئره؛ موترقّی و مورتجعلره بؤلمه‌سی‌نین اساس سببی ده اونلارین یارادیجیلیغینداکی میلّتچیلیک، تورکچولوک و ایسلامچیلیق ایدئیالاری‌نین گئنیش یئر توتماسی ایدی. بو دؤورو آذربایجان بدیعی دوشونجه‌سینده میلّیلیک و تورکچولوک مرحله‌سی اولاراق قییمتلندیرسک، او زامان مؤوجود ادبیات‌شوناسلیغین موناسیبتینی آیدین گؤرمک اولار.
تورکیه‌دن گلن تورکچولوک اؤزونو بیر نئچه فورمادا گؤستریردی؛ دیل، وطن، میلّت ایدئیاسی‌نین پوئتیک درکی. م.ا.یورداقول، ت.فیکرت، ن.کمال، م.ا.رجایی‌زاده کیمی شاعیرلرین یارادیجیلیغیندا آرتیق تورکچولوک گؤروشلری ایفاده اولونماغا و گئتدیکجه یاییلماغا باشلامیشدیر. ادبی تورکچولوگون ایدئیا قایناقلاری ایسه داها چوخ ایجتیماعی فیکره سؤیکه‌نیردی. بئله کی، 19. عصرین سونلاریندا تورکیه‌ده باش وئرن ایجتیماعی-سیاسی پروسسلر میلّت، دیل، وطن پروبلمینی اؤنه چیخاردی. جمال‌الدین افغا‌نی‌نین (1838-1897) موترقّی دوشونجه‌سی، میلّت و دیل بیرلیگی ایدئیالاری ادبی پروسسه ده اؤز تاثیرینی گؤستریردی. عوثمانلیدا یاشادیغی ایللرده میلّی وطنپرورلیک حیسّلری‌نین آشیلانماسی، میلّی اویانیشین فورمالاشماسیندا تورک شاعیرلرین، ائلجه ده آذربایجان ادبی موحیطینه تاثیری اولموشدور. ا.آغاوغلو، ع.حسین‌زاده، م.ا.رسول‌زاده، ج.محمدقولوزاده و ب. یارادیجیلیغیندا ج.افغا‌نی‌نین فیکیر و ایدئیا ایزلرینی گؤرمک مومکوندور. اینسانلاری بیر-بیرینه باغلایان فاکتورلاردان ایلک اولاراق دیل بیرلیگینی اساس گؤتورور و موسلمانلارین میلّی مدنی موختلیف‌لیگینی اؤنه سوروردو. او، دینی و میلّی بیرلیگی وطنی سئومک و اونون اوچون چالیشماغا یؤنلدن ایکی اساسا باغلاییردی. بو جور یاناشما موسلمان عالمینی اؤزونه یئنیدن باخماغا، دیل، وطن، میلّت عامیلینه یؤنلتمک اوچون ان یاخشی واسیطه‌لردن بیری اولور. اونون میلّی وحدت فلسفه‌سی‌نین اساسینی دا محض دیل بیرلیگی تشکیل ائدیردی، دیل بیرلیگی میلّی بیرلیگین اساسی کیمی گؤتورولوردو. ج.افغانی یازیردی: "اگر دیل بیرلیگی اولماسا، میلّی وحدتین حقیقی ماهیتی و حیات گوجو اولا بیلمز. دیل بیرلیگی اینسانلار آراسیندا چوخ موهوم اهمیت کسب ائدن اساس علاقه واسیطه‌سیدیر. او، موختلیف مذهبه قوللوق ائدن طایفالاری، موختلیف آرزولارلا یاشایان قبیله‌لری واحید بیر میلّت بایراغی آلتینا سسله‌ین، اونلارین گوجونو-قووّه‌سینی بیرلشدیریب بیر مقصده دوغرو یؤنلدن، ایجتیماعی قوصورلاری بیرلیکده دفع ائتمگی، میلّی چتینلیکلری بیرلیکده آرادان قالدیرماغا چاغیران، عوموم‌خالق سعادتینه نایل اولماق، موصیبت و بدبختلیکلردن نیجات یوللاری آراییب تاپماق اوچون هامینی یک‌دیل، هم‌رأی اولماغا دعوت ائدن، گؤزل یاشاییشدان عیبارت تزه حیاتا قوووشدوران، وطنداشلاری‌نین اَیینلرینه ایستیقلال پالتاری گئیدیرن اساس واسیطه‌دیر" (افغانی ج. (1997)، میلّی وحدت فلسفه‌سی و دیل بیرلیگی‌نین حقیقی ماهیتی// قوربانوو ش. جمال‌الدین افغانی و تورک دونیاسی، باکی، 1997، ص. 187). "میلّتدن کناردا سعادت یوخدور" ،- دئین ج.افغانی‌نین تعلیمینده دیل یالنیز علاقه واسیطه‌سی اولماقدان چیخاراق داها احاطه‌لی، گئنیش، سوسیال-سیاسی معنا قازانیر و میلّی وحدت فلسفه‌سینه یئنی چالار وئریر.
ج.افغانی‌نین بو فیکیرلری‌نین گنج تورکلرین و تورک ادبیاتی‌نین اینکیشافی و فورمالاشماسیندا بؤیوک تاثیری اولموشدور. خوصوصیله، آذربایجان رومانتیکلرینه ان چوخ تاثیر ائدن محمد امین یورداقولون اونونلا گؤروشلری، صؤحبتلریندن سونرا اثرلری‌نین دیلی‌نین، ایفاده طرزی‌نین و مؤوضوسونون دَییشمه‌سی بو تاثیری آیدین گؤستریر. م.ا.یورداقول ج.افغانی ایله موناسیبتلرینی بو شکیلده ایفاده ائتمیشدیر: "منی او یوغورموشدور. اگر روحلارین سونسوزلوغو و اؤلمزلیگی وارسا، دئیردیم کی، او، ووجودونون اتلرینی، سوموکلرینی تورپاقلارا بوراخمیشسا، روحونو دا منه ارماغان ائتمیشدیر. جمال‌الدین‌ین‌ روحو منده یاشاییر" (آکچورا ی. تورکچولوک. ایستانبول، 1990، ص. 110). 
اونون چاپ ائتدیردیگی "تورکجه شعیرلر" کیتابیندا توپلانان شعیرلرین هامیسی هجا وز‌نینده یازیلماقلا یاناشی، وطن، میلّت حاقیندا ایدی. بو شعیرلر سونرالار تورکیه و آذربایجان موحیطینده میلّی مارش کیمی سسلنمیش و اؤزوندن سونراکی ادبیاتا تاثیر گؤسترمیشدیر. "جنگه گئدرکن" شعیری او زامان بوتون تورک دونیاسینی دولاشمیش و یئنی بیر آب-هاوا یاراتمیشدیر: 
من بیر تورکم، دینیم، جینسیم اولودور؛ 
سینم، اؤزوم آتش ایله دولودور. 
اینسان اولان وط‌نی‌نین قولودور - 
تورک اؤولادی ائوده دورماز، گئدرم. 
...بو توپراقلار اجدادیمین اوجاغی، 
ائویم، کؤیوم هپ بو یئرین بوجاغی. 
ایشته وطن، ایشته تانری قوجاغی - 
آتا یوردوم اؤولاد پوزماز، گئدرم. (یورداقول م.ا. تورکجه شعیرلر. ایستانبول، چاغری یایین، 2007، ص. 29)
م.ا.یورداقولون شعیرلری 20. عصرین اوّللری آذربایجان مطبوعاتیندا و یئنی حاضیرلانان درسلیکلرده ده یئر آلمیشدیر. وطنچیلیک، تورکچولوک، میلّی حیس و دوشونجه‌‌نین پوئزییایا آیاق آچماسیندا اونون "تورکجه شعیرلر" کیتابی یئنی بیر مرحله باشلاتمیشدیر. بو مرحله‌یه 19.عصرین 90-جی ایللرینده ایستانبولدا یاشایان بؤیوک تورکچو ع.حسین‌زاده باشچیلیق ائتمیشدیر. اونون "سیزلرسینیز ائی قؤومی-ماجار بیزلره ایخوان" سطری ایله باشلایان مشهور شعیری تورکچولوک و تورانچیلیق ایدئیاسی‌نین پوئتیک عکسی اولموشدور. بیر قدر سونرا یازدیغی "آرسلان آغزی" شعیرینده ده تورکلوگو تبلیغ ائدیر، تورک اوغلونا وط‌نین دار گونونده اونو داردا قویماماغی آشیلاییردی: 
وط‌نیمیز بیزیم ایسلام تورپاغی، 
تورپاغیمیز بیزیم آرسلان یاتاغی، 
موحاریبه بیزه بیر اَیلنجه‌دیر، 
اؤلوم ساچان توپلار ال اویونجاغی. 
ابدیاً یاشار تورکون بایراغی! 
اؤلومدن قاچارمی وطن اوشاغی؟! 
اوستو ده، آلتی دا بیردیر تورپاغین! 
یئر، گؤک، دنیز بوتون تانری قوجاغی! (حسین‌زاده ا.سئچیلمیش اثرلری. 2 جیلدد، ایکی ج. ،باکی، 2007، ص. 19) 
هم رومانتیزمین نظری اساسلاری‌نین حاضیرلانماسی، هم دونیا رومانتیکلری‌نین اثرلری‌نین ترجومه‌سی، هم ده رداکتورو اولدوغو مطبوعات اورقانلاری واسیطه‌سیله آذربایجان رومانتیکلری‌نین یارادیجیلیغیندا تورکچولوک، وطنچیلیک ایدئیالارینی یایمیشدیر. بؤیوک تورک دوشونری ض.گؤک‌آلپ اؤزونون "تورکچولوگون اساسلاری" کیتابیندا ع.حسین‌زاده‌نی ایلک تورکچولر سیراسینا عایید ائده‌رک یازیردی: "...حسین‌زاده علی بیگ روسیه‌ده‌دکی میلّیت جریانلاری‌نین تاثیریله تورکچو اولموشدور. خوصوصیله هله کالجده (تیفلیسده اوخودوغو کالج نظرده توتولور - ت.ا.) ایکن گورجو گنجلریندن سون درجه میلّیت‌پرور اولان بیر یولداشی اونا میلّیت عشقینی آشیلامیشدی" (ضیا گؤک‌آلپ، تورکچولوگون اساسلاری. کولتور باکانلیغی، 1990، ص.5). 
ع.حسین‌زاده باکی‌یا دؤنرکن آرتیق بیر رومانتیک تورکچو اولاراق بؤیوک بیر یارادیجیلیق یولو کئچمیشدی. "حیات" قزئتی و "فویوضات" درگیسی اونون رومانتیزمی و تورکچولوگو تبلیغی اوچون موهوم رول اویناییر. "حیات" قزئتینی "جمعیت و میلّت" اوچون چیخاردیغینی بیان ائدیر و آخیرادک بو پرینسیپه صادیق قالیر. ائله ایلک مقاله‌سی "قزئتیمیزین مسلکی " باش رداکتور یازیسیندا "تورکون هر یئرده ترقّی و تکامول ایله مسعود اولماسینی آرزو ائیله‌ریز" ،- دئیه بو "ترقّی و تکامل"-ون کونتورلارینی موعینلشدیرمگه چالیشیردی. بونون ایچریسینده ج.افغانی‌نین بیان ائتدیگی "دیل بیرلیگی" ایدئیاسی دا وار ایدی. او یازیردی: "عولوم و معاریف اکثریت بئینینده اینتیشار ائتمک اوچون لازیمدیر کی، میلّتین اؤز آنا دیلی معلوم و معاریف تحصیلینه آلت اولسون. تعبیری آخرله لازیمدیر کی، میلّت اؤز دیلی‌نین قدرینی بیلسین و اونون ترقّی و تکامولونه چالیشسین... تورک لیسانی بو خوصوصدا متعهد شرایطی مطلوب‌یی-جامعدیر" ("حیات" قزئتی، №1) . 
ع.حسین‌زاده "حیات" قزئتی‌نین صحیفه‌لرینده سیخ-سیخ دیل پروبلمینی قالدیریر و تورکلوگه خیدمت نومونه‌سی گؤستریردی. "تورکلر کیمدیر و کیملردن عیبارتدیر" سیلسیله مقاله‌لرینده تورک خالقی‌نین کئچمیشی و بوگونو حاقّیندا علمی، معاریفچی، سیاسی دونیاگؤروشونو اورتایا قویموش و تورکلوگو بیر عیرق کیمی قلمه وئرمیشدیر. "فویوضات" درگیسینده ایسه تورکلوک داها چوخ بدیعی آسپکتدن اؤز عکسینی تاپیردی. رومانتیزمین گؤرکملی نوماینده‌لری ح.جاوید، م.هادی، ع.شایق،ع.جنّتی، ا.کمال و ب. شعیرلرینده تورکلوک دوشونجه‌سینی ایفاده ائدیردی. اونلار ع.حسین‌زاده‌نین قویدوغو جیزگی ایله گئده‌رک اثرلرینده تورکولوک دویغوسونو یاشاتماغا چالیشیردیلار. ع.حسین‌زاده‌نین دیل کونسپتی یارادیجیلیغا یئنی باشلایان م.هادی و ح.جاویدین پوئتیک دیلی‌نین اؤزگینی تشکیل ائدیردی. م.هادی "فویوضات"-ین ایلک ساییندان باشلایاراق اورتاق تورکجه‌ده میلّت، وطن، حورّیت، تورکچولوک مؤوضوسوندا شعیرلرینی درج ائتدیریردی. "فویوضات" درگیسی‌نین ایلک ساییندا درج ائتدیردیگی "فونون و معاریف" شعیرینده یازیردی:
بیز اوْل اربابی-هیمت میلّتی-ایسلامی‌یانیز کیم، 
بیزیم اجدادی-عالیمیز جاهانگیرانی-دؤوراندیر. 
فضایی-عرشی روفعتده اوچان شاهینلریز بیز کیم، 
شیکاریستانیمیز اند‌لیس و هیند و چین، توراندیر. 
ائدین در یاد، میلّت دؤوری-آلول عالی-ایسلامی، 
شو ادواری-تمدّون بیزلر اوچون ان بؤیوک شاندیر("فویوضات" ،1906، №1، ص. 4). 
م.هادی‌نین یارادیجیلیغیندا تورکچولوک مؤوضوسو شاعیرین تورکیه‌یه گئتمه‌سیندن و اورادا قالماسیندان سونرا اینتنسیو کاراکتر آلیر. اگر اوّلکی شعیرلرینده داها چوخ "عالمی-ایسلام" ،"میلّتی-ایسلام" ایفاده‌لرینی ایشله‌دیردیسه، بوندان سونرا تورک آدینی ایشلتمکله قالمیر، هم ده تورکلوگون شا‌نینی، شؤهرتینی ترنّوم ائتمگه باشلاییر. "تورکون نغمه‌سی" ، "ظفری-ناحیه‌یه دوغرو" ،"عسگرلریمیزه-کؤنوللولریمیزه" ،مفکوره‌یی-عالیه‌میز" و س. شعیرلرینده تورکلرین تورکلوک و وطن اوغروندا آپاردیغی موباریزه‌نی "تورکون تؤکولن قانلاری بیهوده گئدرمی، دیقّتله دوشون، یوخسا بو قان هپسی هدرمی؟" - دئیه تقدیر و ترنّوم ائدیردی. جومهوریت دؤنمینده یازدیغی "عسگرلریمیزه-کؤنوللولریمیزه" 45 بئیتلیک مشهور شعیرینده تورکلوک و دؤولتچیلیک مفکوره‌سی ایفاده اولونور. "مفکوره‌یی-عالیه‌میز" شعیرینده ایسه تورک عالمینده پارلایان جومهوریتیمیزین ساکینلرینی میلّت و وطن اوغروندا موباریزه‌یه سسله‌ییردی. "ظفری-ناحیه‌یه دوغرو" شعیرینده عسگرلری وطن اوغروندا، تورکلوک و ایسلام اوغروندا دؤیوش مئیدا‌نینا سسله‌ییردی: 
مرد اولان عسگرلیگی تقدیر ائدر ازیان ایله، 
عسگر اولماق بیر فرضدیر هر مؤمینه قورآن ایله.
عسگر اولماق بیر شرفدیر، تورک اوچون، ایسلام اوچون، 
عسگریتله یاشات میلّت حیاتی شان ایله. 
... دایما تورک اوغلو حیفظ ائتمیشدیر اؤز ناموسونو، 
الده‌کی سویسو-شوجاعت، دیلده‌کی ایمان ایله. 
قورخماییز دوشمندن اصلا، دؤنسه دونیا آتشه، 
هر زاماندا ائتمیشیز قووغا قؤوی-جاهان ایله (اوردو مارشلاری، ب. ،1919، س. 6). 
رومانتیکلردن ع.صحتین یارادیجیلیغیندا تورکلوک، تورکچولوک هم ده وطن مؤوضوسوندا داوام ائتدیریلیر.
آوروپا مدنیتینه آلوده‌چیلیگین، بعضاً ایسه تقلیدچیلیگین اولدوغو بیر زاماندا شاعیر میلّت، تورکلوک تعصوبونو گیزلتمیر، "داهی‌یی-عظیم" آدلاندیردیغی ع.حسین‌زاد‌ه‌نین تورکلوک دویغوسونو آشیلاییردی. "موسلمان عورَفالاری" شعیرینده غربی یامسیلایانلاری "تورک دیلینی سئومه‌ییر، نه "حقیقت" نه ده "گونش" اوخویور، یالاندان هومر، کانت، مارکس، بوُآلو دئییر" ،- دئیه اونلاری تنقید ائدیردی. باشقا بیر شعیرینده بو فیکرینی اینکیشاف ائتدیره‌رک یازیردی: 
تورکلوک، ایسلاملیق ایدیعاسی ایله، 
اؤز دیلین بیلمک ایسته‌ین یوخدور. 
اجنبی روحونون هاواسیله، 
وط‌‌نین، میلّتین سئون یوخدور. (صحت ع. اثرلری، 2 جیلدده، 1. ج. ،ب. ،آذرنشر، 1975، ص. 125) 
رومانتیکلردن ح.جاویدین یارادیجیلیغیندا تورکچولوک داها گئنیش کونسپتده ایفاده اولونور. هم پوئتیک دیلی، هم مؤوضو و پروبلماتیکاسیندا تورک، تورکلوک ایدئیاسی، اونون کئچمیشی، بوگونو و گله‌جگی باشلیجا یئر توتور. اونون دیلی، مؤوضولاری ایله یاناشی، اوبرازلاری دا تورک دونیاسینی تمثیل ائدیردی. م.ا.یورداقول شاعیر حاقیندا خاریجده یازدیغی ایلک مونوقرافییاسیندا بئله بیر دوغرو قناعته گلیردی کی: "حسین جاویدین ایشلتدیگی تورکجه اولدوقجا دادلی و ایشلنمیش، گؤزل بیر تورکجه‌دیر. شیمالی و جنوبی آذربایجان، تورکیه، تورکوستان و س. تورک ائللرینده تک بیر مونوّر (ضیالی - ت.ا.) بولونماز کی، جاویدی اوخوسون، اونو آنلاماسین و اونون تورکجه‌سیندن ذؤوق آلماسین" (یورداقول م. آذربایجان تورک شاعیری حسین جاوید. ب. ،2002، ص. 64). دوغرودان دا، ح.جاویدین بو دؤورده ایشلتدیگی دیل یالنیز ایستانبول لهجه‌سیله محدودلاشمیر، عومومی اورتاق دیلین کونتورلارینی جیزیردی. او، یارادیجیلیغی‌نین ایلک ایللرینده یازدیغی "حرب و فلاکت" (آنادولو حرب‌زده‌لرینه یاردیم موناسیبتیله)، "قارص و اولتو اطرافیندا سبب‌سیز اولاراق آلچاقجاسینا قتله و یغما ائدیلن مظلوملار ایچین" ،"چوبان تورکوسو" ،"بیلمم کیمه" و س. شعیرلرینده تورک و تورکلوک روحونو تصویر ائدیر. "حرب و فلاکت" (آنادولو حرب‌زده‌لرینه یاردیم موناسیبتیله) شعیرینده تورکلوگون کئچمیشینه گئدن شاعیر ایندی اونون قارشیسیندا دوران حربین گتیردیگی فلاکتلری تصویر ائده‌رک یازیر: 
... بونو گؤردوکده قونشو دؤولتلر، 
مملکتلر، زاواللی میلّتلر 
هپ بویون بوکدو، تورکه یالواردی، 
مرحمت گؤردو... جانی قورتاردی. 
سونرا لاکین بو مرحمت، بو آمان، 
ایشته تاریخ!.. تورکه وئردی زیان. 
قاورولوب اسکی سیزلایان یارالار،
فیشقیریب دوردو اودلو قومبارالار. (جاوید ح. اثرلری. 5 جیلدده، 1.ج. ،ب. ،2007، ص. 65) 
تورکچولوک، تورکلوک ایدئیالاری آ.شایقین ده یارادیجیلیغیندان قیرمیزی خطله کئچیر؛ او، تورک اوغلونو بیرلیگه سسله‌ییر، "بیرلشه‌لیم، تورک اوغلو، بو یول میلّت یولودور" ،- دئیه وط‌نینی، دؤولتینی قوروماغا چاغیریر. اونون اؤزونون ترتیب ائتدیگی "تورک چلنگی" کیتابیندا تورکلوگه عایید شعیرلری توپلانمیشدی. "یئنی آی دوغارکن" شعیرینده تورکچولوگون بدیعی سالنامه‌سینی یاراتماق ایسته‌میش، تورک قیافه‌سینده عالیجناب قادین اوغلو یاووزو تصویر ائتمیشدیر. اثرده تورک دونیاسی‌نین یئددی دؤولتی یئددی اولکر سیموولو ایله اوبرازلاشیر. و.عوثمانلی ع.شایق‌ین بو شعیرینی تورکلوک مؤوضوسوندا یازدیغی ان یاخشی شعیرلردن بیری کیمی تحلیل ائده‌رک یازیر: "رومانتیک قهرما‌نین بئله حالدا "بن ایسترم یئددی اولکر قوووشسون بیر-بیرینه" ،-ایستگی شاعیرین اؤزونون یئددی تورک دؤولتی‌نین بیرلشمگی ایستگیدیر. رومانتیک قهرما‌نین یئددی اولکرین بیرلشیب گونش کیمی ایشیق ساچماسی شاعیرین یئددی تورک دؤولتی‌نین، بوتونلوکده تورکلرین بیرلشیب نورلانماسی آرزوسودور" (عثمانلی و. آذربایجان رومانتیزمی. بدیعی-استتیک پروبلملر. 2. ج. ،باکی، علم، 2014، ص. 110). 
رومانتیکلردن ع.مذنب، ع.جنّتی، س.منصور، ه.کمال، ه.صبور و ب. یارادیجیلیغیندا دا تورکلوک و تورکچولوک ایدئیاسی شعیرلرین آنا خطینی تشکیل ائتمیشدیر. ع.مذنب‌ین "آذربایجان" ،"غازی انور پاشا" ،"اؤیود" ،"امل‌پرورانه بیر خاطیره" ،"یوغ قیغیلجیمی" و س. شعیرلرینده تورکچولوک، وطن، میلّت آنلاییشلاری پوئتیک-رومانتیک تصویر اوبیئکتی اولور. "عمل‌پرورانه بیر خاطیره" شعیرینده تورکلوگون نیشانه‌سینی یوکسک قییمتلندیریر و ان عالی دیلکلرینی ایفاده ائدیردی: 
ائی تورکلوگون نیشانه‌سی، یوکسل سمالره 
یوکسل، ‌سنینله یوکسله‌جکدیر امللریم، 
یوکسل، باشین تماس ائله‌سین عرشی-اکبره، 
یوکسل، حوضوری-حقّه ایریشسین امللریم، 
زیرا نبی‌بی-مقصدیمین جبرئلیسن، 
عولوی دیلکلرینله ابدی بیر دلیلسن. 
ائی تورکلیگین بو اؤلکه‌ده یوکسک میناره‌سی، 
ائی هئیکلی-مؤوبودو آللاه‌ و اکبرین، 
شرقین سمایی-ایزده پارلاق سیتاره‌سی، 
چیرکین اثرینی ازمک اوچون وحشی بربرین 
گیردی هیلال شکلینه روحی-سویوم بیکه 
ائتدی باشیندا مین پارچا، مین تیکه (آغایئو ای. الابباس مذنب: حیاتی، یارادیجیلیغی، اثرلریندن سئچمه‌لر. ب. ،2003، س. 115) 
دئمک لازیمدیر کی، آذربایجان رومانتیکلری‌نین یارادیجیلیغیندا تورکلوک، تورکچولوک ایدئیالاری عصرین دؤردده بیری قدر یول کئچمیشدیر. 1920-جی ایلده بولشویکلرین آذربایجانی ایشغالیندان سونرا بئله بو ایدئیا ج.جبارلی، ام‌کلثوم، ا.جاواد پوئزییاسیندا سیمووللارلا اؤزونه پوئتیک یول تاپا بیلمیشدیر. آچیق شکیلده ایسه تورکچولوک ایدئیاسی مؤوضو و پروبلماتیکا باخیمیندان ح.جاویدین "پئیغمبر" ،"توپال تئیمور" و ب. درام و فاجیعه لرینده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. "توپال تئیمور" اثرینده تئیمور تورک تاریخی‌نین گله‌جگینی دوشونن بیر اوبراز اولاراق وئریلیر.
جومهوریتین قورولماسی ایله رومانتیکلرین یارادیجیلیغیندا تورکچولوک موتیولری آرتمیشدیر. ا.جاواد، ج.جبارلی، ام‌گلثوم، علی یوسف و ب. یارادیجیلیغیندا تورک، تورکون تاریخی و بوگونو تصویر اوبیئکتی اولموشدور. یارادیجیلیغیندا تورک و تورکچولوک مؤوضولارینی ترنّوم ائدن ا.جاواد "چیرپینیردی قارا دنیز" شعیرینده دالغالانان تورک بایراغی ایله فخر ائده‌رک آنادولو و عوثمانلی تورکلرینه سئوگیسینی ایظهار ائدیردی: 
چیرپینیردی قارا دنیز 
باخیب تورکون بایراغینا! 
"آه!..." دئیردیم، 
هئچ اؤلمزدیم، 
دوشه بیلسم آیاغینا . 
آیری دوشموش دوست ائلیندن، 
ایللر وار کی، چارپار سینه‌ن!.. 
وفالیدیر گلدی، گئدن، 
یول وئر تورکون بایراغینا! 
اینجیلر تؤک، گل یولونا، 
سیرمالار سپ ساغ، سولونا! 
فیرتینالار دورسون یانا، 
سالام تورکون بایراغینا! (جاواد ا. سئچیلمیش اثرلر. باکی، شرق-غرب، 2005، ص. 124) 
شاعیرین "من بولموشام" ،"ائی عسگر" ،"اینگیلیس" ،"تورک اوردوسونا" ،"شهیدلره" ،"دردیم" ،"تورک بایراغینا" ،"یورو، یورو باتان گونون اوزونه" و س. اونلارلا شعیرلرینده تورک دوشونجه‌سی ترنّوم ائدیلیر، تورک اوردوسونون آزادلیق موباریزه‌سی تقدیر ائدیلیردی. "یورو، یورو باتان گونون اوزونه" شعیرینده یازیردی: 
ائی تورک، بانا سئودا چیچک بو شئیلر، 
گؤیده هیلال، یئرده سنین سانجاغین! 
دورنالارلا گؤندردیگیم سالامی 
یئتیردیمی، سانا ‌نینئن تورپاغی؟! 
یورو، یورو باتان گونون ایزینه! 
گولومسه‌ییر دوغان گونش یوزونه! (جاواد ا. سئچیلمیش اثرلر. باکی، شرق-غرب، 2005، ص. 127) 
گنج ام‌گلثومون شعیرلرینده تورک، تورکلوک حیاتین اؤزوندن دوغوردو. آذربایجان جومهوریتی یاراندیقدان سونرا تورکلوک بیر قدر ده آرتمیش، تورک دیلی دؤولت دیلی اولموش، تورک اوردوسو باکی‌یا گله‌رک پایتاختی ائرمنی-داشناک-بولشویک اسارتیندن آزاد ائتمیشدی. ام‌گلثوم "ائی تورک اوغلو" شعیرینده تورک یوردوندا دالغالانان بایراغین شأنینه رومانتیک دوشونجه‌لرینی بیلدیریر، تورکون حساس قلبینی آلقیشلاییردی: 
ائی تورک، سن ائی قهرمان، ییگیت اوغلو تورا‌نین! 
شانلی، یوکسک بابا‌نین اؤیودونو اونوتما، 
سن ده یورو او یولو. 
یورو، اوَت اؤزونو هئچ شئیدن قورخوتما؛ 
یورو، اوَت بیر داها تمدّونون، عورفا‌نین 
عولوی دویغولار وئرسین تورکون حساس قلبینه 
حؤرمت، عیزت آلدیرسین بؤیوک توران ائلینه. (ام‌گلثوم. اثرلری ب. ،لتترپرسس، 2010، ص. 58) 
میلّی حرکات دؤورونده آذربایجان رومانتیکلری‌نین ان چوخ سؤیکندیگی تورکچولوک شوعورو، ایدئیاسی اساس خوصوصیتلریندن بیری کیمی اونا زنگینلیک گتیریر و دونیا رومانتیزمیندن فرقلندیریردی. 

قایناق:525.جی قزئت

کؤچورن:عباس ائلچین