+0 بگندیم
"کیتاب-ی دده قورقود"-دا اسکی تانریچیلیغین و شامانچیلیغین ایزلری
دوکتور فایق علی اکبرلی
اؤزت
بو گونه قدر "کیتاب-ای دده قورقود" و یازاری دده قورقود فلسفه‌دن اوزاق توتولموش، داها چوخ فولکلور، ادبیات، دیلچیلیک و بیر اؤلچوده ده تاریخی مسله‌لر آراشدیریلمیشدیر. اؤزللیکله ، آذربایجاندا، تورکیه‌ده، عومومیتله بوتون تورک دونیاسیندا "کیتاب-ی دده قورقود"-ون اساساً فولکلور اثری اولاراق قلمه وئریلمه‌سی بو دگرلی اثرین فلسفی مضمونونو و یازیچیسی قورقود آتانین فیلوسوفلوغونو کؤلگه‌ده قویموشدور. شوبهه‌سیز ، آذربایجاندا و تورکوستاندا "کیتاب-ای دده قورقود" و قورقود آتانین فلسفه‌دن، عئینی زاماندا تاریخدن اوزاق توتولماسی سیاسی موتیولرله باغلی اولموشدور. آنجاق تأسوفله، آذربایجا‌نین موستقیل‌لیک دؤورونده نشر اولونان "فلسفه" آدلی بیر چوخ کیتابیندا "کیتاب-ای دده قورقود"-ا فلسفی و تاریخی بیر اثر کیمی چوخ آز دیقّت یئتیریلیر.
" کیتاب-ی دده قورقود" اثری سؤزلو اولاراق م.س.6-8. عصرلرینده رسمی اولاراق فورمالاشسا دا، کؤکلری داها اسکیلره، بلکه ده مین ایللر اوّله گئدیب چیخیر .. بو آنلامدا کیتاب و یازیچیسی دده قورقود تورک فلسفهسینین ان ایلک قایناقلاریندان بیریدیر، بلکه ده بیرینجیسیدیر، هر حالدا بو اثرده اسکی دؤنمین تانریچلیق، شامانیزم، توتمیزم و دیگر ایدئیالاریندان یایغین اولاراق بحث ائدیلمکده‌دیر. اؤزللیکله قورقودآتانین فلسفی باخیش آچیسیندان اؤنملی یئر توتان تانریچیلیغین تورک خالقلاری‌نین حیاتیندا یئری و رولو آراشدیریلمالی، ایسلام دینی ایله بوتؤولشن بو فیکرلرین باشقا اؤزللیکلری تثبیت ائدیلمه‌لیدیر. شوبهه‌سیز، تانریچیلیغین ایسلام دینیله هانسی بنزه‌ر و فرقلی جهتلری‌نین اولماسی، تورکلرین چوخونلوغونون تانریچیلیقدان ندن ایسلاما یؤنلمه‌سی ایسه تورک فلسفهسینین، تورک فلسفه تاریخی‌نین آراشدیرما نسنه‌سی اولمالیدیر. عینی زاماندا، "کیتاب-ی دده قورقود"-دا اوغوز تورکلری‌نین ایسلام دینینه قدرکی مادی و معنوی دگرلری، عادت-عنعنه‌لری اخلاق-اتیک نورملاری، باخیش آچیسی عکس اولونور. کیتابدا قورقود آتانین دیلیندن دوغایا، توپلوما، وارلیغا، ایداراکه عاید فلسفی فیکیرلر اؤنه سورولمکده‌دیر.
آچار سؤزلر:
دده قوردقود فلسفه‌سی، تورک فلسفه‌سی، تانریچیلیق، شامانیزم، تورک فلسفه تاریخی
گیریش
تورک-توران فلسفه‌سی ایکیلی ماهیت اعتیبارییله وحدتچی، آهنگچی و موْنیستدیر. مثلاً، یاکوتلاردا گؤک تانری تئنگئر، یئر تانریسی ییرئی‌دیر. گؤکده 9 آغا اوْزا. آشاغیدا 8 آغا اوْزا واردیر گؤک طبقه‌لری 17، یئر طبقه‌لری 12، یا دا 5-دیر. گؤک معبودلاری‌نین ان قودرتلیسی آرت توْیوْن آغادیر. تورکلر آراسیندا گؤک تانری و یاغیز یئر آراسیندا اورتا دونیا وار. بوراسی کیشی‌نین یارادیلدیغی و اینسانلارین یاشادیقلاری عالمدیر. اورادا یئر-سولار حاکیمدیر.
توران-تورک فلسفه‌سینده تانری‌نین اینسانی یوخ یئردن یاراتماسی دئییل، دایما اونونلا بیرلیکده وار اولماسی ایدئیاسی وار. یعنی همیشه تانرییلا (گؤرن) بیرلیکده سو (گؤرولن) دا وار اولوب. تانری سونرا اوّلجه‌دن شکلی اولان اینسانی سو واسیطه‌سیله وار ائتدی. دئمه‌لی، تانری اینسانی یوخدان وار ائتمه‌میشدیر. اصلینده اوّلجه‌دن وار اولانا شکیل وئرمیشدی. آما مسیحیت (کرئاتیونیزم) و ایسلام (خیلقت‌چیلیک) دینلرینه گؤره آللاه اینسانی یوخ یئردن وار ائتمیشدیر (اولکئن، 2013: ص.32).
توران-تورک دوشونجه‌سینده خاتون دا یئرلیک خا‌نین بیر پارچاسی دئییلدیر. او، قاراخان طرفیندن آیریجا یارادیلمیش اولوب یئر خاتون ایسمی ایله یئرلیک خانا عکس بیر قووّت تشکیل ائدر. تورک حیکمتینده، عالمین نیظامی ائرکک و دیشی پرینسیپلر آراسینداکی آهنگدن دوغدوغو اوچون خاقا‌نین قارشیسیندا خاتون، عاییله‌ده ائرکگین قارشیسیندا قادین اؤزل بیر مؤوقعیه صاحیبدیر.
بو آنلامدا توران میدیاسی‌نین ماقلار تعلیمینده ده ایکیلی موباریزه مسله‌سینده خیالچیلیق و قدرچیلیگه یئر یوخدور. دیگر طرفدن تورانی ماقلارین تعلیمینده ایکیلی موباریزه واحید روحدان تؤره‌ین دوآلیزیم اولدوغو حالدا، زردوشتلوکده هره‌سی موستقیل قووّه‌لردیر. دئمه‌لی، تک‌آللاهلی دینی اینانج سیستمی اولان ماقلار تعلیمیندن فرقلی اولاراق زردوشتلوکده ایکی‌آللاهلیق واردیر.بو باخیمدان ای.علی‌یئوین یازماسی کی، ماقلار اودو، تورپاغی و سویو آللاه حساب ائتدیکلری حالدا، اونلار آللاهلارین تصویرلرینی تانیمیردیلار، اونون نه قدر ضیدیتلی مؤوقع توتماسی گؤز اؤنونده‌دیر. اگر ماقلار بیر اولان تانری‌یا تاپینیردیلارسا، دئمه‌لی اونلار اوچون ایکیلی موباریزه یئر اوزرینده یاشایان اینسانلارلا باغلی ایدی. یعنی ماقلارین تانریسی‌نین یاراتدیغی دونیا، اینسان داخیلینده ایشیق و ظولمتین موباریزه‌سی گئدیردی. طبیعی کی، تورانی ماقلارین اینانج سیستمینده‌کی تانری ایشیغین یا‌نیندا یئر آلیر، ظولمت و دیگر منفیلیکلره قارشی ایدی. بو باخیمدان «ماقلارین تعلیمی»-نده‌کی تک تانریدان تؤره‌ین ایشیغین آهورامزدایا، ظولمتین ایسه آنهرا-مانیویا چئوریلمه‌سی زردوشتیزمین محصولودور، بونو ماقلارلا باغلاماق دوغرو دئییلدیر. بو آنلامدا زردوشتی‌لیگین/هیند-آوروپا مدنیّتی‌نین داشیییجیلاری‌نین ماقلارین تعلیمینی ساختالاشدیرماسی بیر یانا، اوسته‌لیک اسکی تورک مدنیّتی‌نین اوزریندن جیز چکه‌رک، هر شئیی ایران، هیند-آوروپا مدنیّتی‌نین آدینا یازماسی یول وئریلمزدیر. بو جور ساختاکارلیقلاری‌نین علمیلشمه‌سی‌نین ندنی توران میدیاسی‌نین وارلیغی‌نین، توران مدنیّتی‌نین گؤرمزلیکدن گلینمه‌سیدیر. بیر سؤزله، تورک-توران مدنیّتی‌نین وارلیغینا گؤز یومولدوغو بیر زاماندا ایران، هیند-آوروپا مدنیّتینه قارشی یا آلترناتیو قالمیر، اگر آلترناتیو اورتایا دا چیخارسا او زامان "نامعلوم" دامغاسی وورولور.
اوغوز داستا‌نینا گؤره ایلک تورک حؤکمدارلاریندان بوُغوُهان تورک-توران دینینی تأسیس ائتمیشدی. عومومیتله، توران-تورک حیکمتینده "یارادیلیش" اؤرنکلرینه اوغوزنامه، دده قورقود کیتابی و اورخون کیتابه‌لرینده راست گله بیلیریک. اولکئن ده یازیر کی، توران-تورک حیکمتینه گؤره، عالمین ایکی ضید قووّتین آراسینداکی آهنگدن دوغموشدور.اینسانلارین سعادتی، دونیا جنّتلری و میلّتلر آراسینداکی صولح، بو آهنگین داوامینا باغلیدیر. ایجتیماعی مرتبه‌لرین بیربیرینه حؤرمتی، زومره‌لر آراسینداکی اویغونلوقدا یئنه عئینی نیظامین اثریدیر. اولکئنه گؤره،بو نیظامین پوزولماسی اینسا‌نین حیات و روحونداکی آهنگی پوزاجاغی کیمی؛ عکسینه اینسا‌نین درین آهنگی‌نین پوزولماسی دا بو نیظامی سارسیدا بیلیر: "بئله‌جه وارلیقلا اینسان آراسیندا تورک حیکمتینه گؤره قارشیلقلی بیر باغلیلیق، عادتاً بیر وحدت یارادیر. او صورتله کی نه وارلیق اینسانا، نه اینسان وارلیغا تابع اولماییب عملی حیاتین اساسی بونلارین وحدتیندن آسیلی اولان آهنگده‌دیر. مسعود اولماق اوچون بو وحدته اویغون یاشاماق لازیمدیر. فقط اونا اویماق یونان حیکمتینده اولدوغو کیمی عالمین موقدّر و دَییشمز مرتبه‌لرینه بویون اَیمک، اونا ضید گلن آرزولاری اؤلدورمک دئییلدیر. چونکی تورک کوزمولوژی‌سینده عالمین اوچوروملارا آیریلمیش مرتبه‌لری یوخدور. آنجاق بیربیری‌نین ضیدی اولماسینا رغماً یئنه بیربیرینی تاماملایان و بئله‌جه اینسانلارا درونی اینشیراح ایچریسینده"ترققی" ایمکانی وئرن ایکی پرینسیپ واردیر" (اولکئن، 2013: ص.52-53).
بو آنلامدا اسکی آذربایجان اراضیسینده‌کی بوتون مدنیّتلرین یا "نامعلوم" قالماسی‌نین، یا دا هیند-آوروپا، یا دا هیند-ایران مدنیّتی‌نین آدینا یازیلماسی‌نین کؤکو توران مدنیّتی‌نین یا اورال-آلتای، یا اورتا آسیادا،یا دا چینده آختاریلماسییلا باغلیدیر. البته، اورالاردا دا توران فلسفه‌سی، توران مدنیّتی اولموشدور. آنجاق توران مدنیّتی‌نین اساس مرکزی توران میدیاسی‌نین مرکزی اولان آذربایجان اولموشدور. آذربایجان توران میدیاسیندا دینی مرکز حالیندا اولدوغو اوچون تورانلی ماقلارین، تورانلی ماقلاردان سونرا زردوشتی کاهینلرین هخامنیشلر و ساسانلار دؤنمینده بورانی دیقّت مرکزینده ساخلاماسی طبیعیدیر. یعنی آذربایجا‌نین دین مرکزینه چئوریلمه‌سی یئرلی تورانلیلارلا باغلی اولموش، سونرالار بو اراضیلره کؤچ ائتمیش هیند-ایران‌دیللی (هخامنیشلر، ساسانلار) زردوشتی کاهینلر ده همین عنعنه‌یه صادیق قالاراق آذربایجانا اؤزل موناسیبت بسله‌میشلر.ذاتاً، بونو ایرانچی عالیملر ده یاخشی بیلیرلر.
بیزجه، بو گون تانریچیلیغا، او جومله‌دن بو دینی-فلسفی دونیاگؤروشون ائرکن اورتا عصرلرده آذربایجاندا باشلیجا قایناغی اولان «کیتاب-ی دده قورقود» إپوسونا آذربایجان تاریخینه، ادبیاتینا، مدنیّتینه، فلسفه‌سینه خوصوصی یئر وئریلمه‌لی، اورتا و عالی مکتبلرده تدریس اولونمالیدیر. آذربایجاندا دینی، فلسفی، سوسیال-سیاسی فیکیرلرین یالنیز زردوشتی‌لیک و «أوستا»دان باشلاندیغی حاقینداکی مولاحیظه‌لر نه واختا قدر داوام ائده‌جکدیر؟! فیکریمیزجه، «أوستا»نی بؤلگه و بشری مدنیّتی‌نین-فلسفهسینین ترکیب حیصه‌سی کیمی اؤیرنمکله یاناشی، قدیم دؤورلرده تورک دونیاگؤروشونو عکس ائتدیرن بویلاری («آلپ ار تونقا»، «یارادیلیش»، «اوغوز کاغان»، «گؤی تورک»، «شو»، «کؤچ» و ب.)، مدنی آبیده‌لری («گول‌تکین»، «اورخون-یئنی‌سئی»، «کیتاب-ی دده قورقود» و ب.) موطلق منیمسمه‌لی‌ییک. آرتیق آذربایجا‌نین ایلک فیلوسوفونون زردوشت دئییل، دده قورقود، آنارخسیس، یاخود دا باشقا بیر تورک مودریکی‌نین، همچنین آذربایجا‌نین ایلک موکمّل دؤولت قوروجوسونون ایسه آتروپات دئییل، اوغوز خان، آلپ ار تونقا و دیگر بیر باهادیرین اولماسی ایدئیالارینی تبلیغ ائتمه‌لی‌ییک. عئینی زاماندا، بو گون آذربایجانلیلارین-تورکلرین یاز بایرامیندا اود، سو، هاوا و تورپاغا اولان موناسیبتین ده زردوشتی‌لیکدن دئییل، شامانیزم، تانریچیلیق، «ماقلارین تعلیمی» کیمی دینی-میفولوژی، دینی-فلسفی تعلیملردن قایناقلاندیغینی اؤیرنمه‌لی‌ییک.
علم‌الدین علی‌بیگ‌زاده یازیر کی، آذربایجان دینی-اتیک گؤروشلری، فلسفی باخیشی و بدیعی فیکیر دونیاسی‌نین مایاسی، قایناغی، اؤزولو سومر-بابیل مدنیّتی، «بیلقامیس» داستانی و «أوستا»دیر: «اوراداکی دونیوی فیکیرلر تاریخ بویو دینی اینامیمیزین، فلسفه‌میزین، عادت-عنعنه‌لریمیزین، ادبیاتیمیزین، معنوی و اِستتیک ذؤوقوموزون ایلکین چیخیش نؤقطه‌سی، باش خطّی اولوبدور. ایسلام گؤروشلری نه قدر گوجلو عکس تاثیر گؤسترسه ده بو کؤکو، اؤزه‌گی اوزه، اوستله‌یه و ایتیره بیلمه‌میشدیر، بو آنا تئلی تکجه ایسلاما قدرکی خالق کلامی‌نین زیروه‌سی اولان «دده قورقود کیتابی»-ندا و لاپ ایسلام مدنیّتی دؤورونون دوهاسی ساییلان نیظامی‌نین یارادیجیلیغیندا ایزله‌سک، فیکریمیزین دوغرولوغو تصدیق اولونار» (علی‌بیگ‌زاده، 1998: ص.154). زردوشتی‌لیگی تدقیق ائدنلردن بال‌اوغلان شفیع‌‌زاده‌نین فیکرینجه، «أوستا»نین ان قدیم حیصه‌سی اولان «قاتالار» آذربایجاندا اورتایا چیخیب و زردوشتی‌لیگین شامانیزم، سومر، میدیا-ماقلار و «کیتاب-ی دده قورقود»لا اورتاق کؤکلری وار. اونون فیکرینجه، «أوستا» پارسدا (ایراندا) یارانمامیش، بو آبیدهنین ان قدیم دیلی ده هیند-آوروپا دیلی، پارس دیلی اولمامیشدیر. «أوستا»نین دیلی اسکی تورک دیلی اولموش، بو آبیدهنین «قاتالار»ی ایسه ایلکین ماننا دیلینده‌دیر» (شفیع‌‌زاده، 1996: ص.37).
تورک-توران حیکمتینده طالع، یونان حیکمتینده اولدوغو کیمی فلاکتلر گتیرن فاتالیست بیر قودرت دئییلدیر. تورک حیکمتینجه، طالعیی دوزلتمک، ایصلاح ائتمک مومکوندور. حتّی، اینسانلارین پیس نیّتلرینی بئله یاخشی‌یا دؤندرمک موکوندور. بونون ایزلری اورخون کیتابه‌لرینده، دده قورقود بویلاریندا واردیر (دده قورقوتدا دیرسه‌خان و بوغاج، دلی دومرول). دلی دومرول بویوندا اؤزونو وارلیقدان موستقیل حساب ائدن اینسانلا، اینسانی اؤزون بنزتمک ایسته‌ین وارلیغین موقدّر قووّتی آراسینداکی بیر موجادیله‌نی تصویر ائدیر. دلی دومرول، قودرت و ایراده‌سی‌نین غورورویلا موقدّراتی، یعنی اجلی اینکار ائدن و اونون تیمثالی اولان عزراییللا بوی اؤلچوشمک ایسته‌ین بیر اینساندیر. آما تورک اینسانی طالعیین اؤنونده باش اَیمگه مجبور اولدوغونو آنلاسا دا، اونون اوچون موقدّرات درحال موطیع و الوئریشلی حالا گلیر.
«کیتاب-ی دده قورقود»دا تانریچیلیق و شامانیزمین ایزلری اؤزونو داها چوخ بوروزه وئریر. «تورک خالقلاریندا شامان تانری ایله اینسانلار، حئیوانلار، طبیعت آراسیندا بیر نؤوع واسیطه‌چی رولونو اوینامیشدیر» - دئین، ولی حبیب اوغلو بو آنلامدا داها سونرا یازیر کی، آذربایجان، بوتؤولوکده تورک خالقلاری‌نین میفولوژیسینین اؤیره‌نیلمه‌سی باخیمیندان شامانیزمین کؤکلری‌نین آراشدیریلماسینا احتیاجی وار. اونون قئیدینه گؤره، شامانیزمین ماهییتی‌نین تصدیقی گؤستریر کی، خوصوصیله تورک خالقلاریندا شامانیزمین، توتمیزمین آیری-آیری عونصورلری بو گون ده موختلیف ریتواللاردا اؤزونون قورویوب ساخلامیشدیر (حبیب اوغلو، 1996: ص.1 31).
تا‌نینمیش عالیمیمیز میرعلی سئییدوو شامانیزمی داها دریندن تدقیق ائتمیش، اونون دده قورقود بویلارییلا باغلیلیغینی توتارلی مولاحیظه‌لر ثوبوت ائتمگه چالیشمیشدیر. «قام-شامان و اونون قایناقلارینا عومومی باخیش» اثرینده تانیمیش میفولوق قئید ائدیر کی، تورکلرین، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری‌نین ایلک دینی اولان قامچیلق-شامانچیلیغین کؤکونده، باشلانغیجیندا طبیعتدن آسیلیلیق دورور کی، بو آسلیلیقا قارشی اینسانلارین آپاردیغی موباریزه اونون یارانماسیندا موهوم رول اوینامیشدیر. دئمه‌لی، قام-شامان دونیاگؤروشونون ماهیتینده اینسان و طبیعت دورور. طبیعتدن آسلیلیغا قارشی موباریزه آپاران قام-شامانلار سویون-قبیله بیرلشمه‌سی‌نین فیکیر عالمی‌نین باشچیسی، ایجتیماعیتین فیکری و دوشونجه دونیاسی ایدی. او قئید ائدیر کی، بو دینین خادیمی اوّللر قام، یاخود دا قامغان-قامخان، سونرالار ایسه بونلارلا یاناشی، شامان آدلانمیشدیر. هر بیر سویدا قاما هم آتا، هم ده خان کیمی باخیرلارمیش. دئمه‌لی، ایلک دؤورلرده قام-شامانلار هم مودریک، هم ده دؤولت رهبریدیر. م.سئییدوو یازیر: «بو تاریخی توپلومسال، دینی دوروم، یعنی قامین باشچی اولماسی سوی، قبیله آغساققالی‌نین آغالیغینا گرک ایدی. آخی، ایلکین آغساققال دینی و دونیوی رهبر ایدی. دوغرودور، ایلکین چاغلار آچیق-آچیغینا گؤزه چارپان اینضیباطی فرقلنمه‌لر اولماسا دا، اونون ایزلری اؤزونو گؤستریردی و بو ایزلر گئتدیکجه درینلشیر، جمعیتده ده اؤزونو مؤحکملندیریدی» (سئییدوو، 1994:ص.1 21).
آنجاق سونرالار، زامان-زامان قام-شامانلار داها چوخ خاقا‌نین، او جومله‌دن دؤولتین یول گؤستره‌نی فونکسیونونو یئرینه یئتیریرلر. مثلاً، ف.رشیدالدینین «اوغوزنامه»سینده قام-شامان ایفاده‌سی ایشله‌دیلمه‌سه‌ده یوُشی خوجا و اونون اوغلو قارا سولوک (اوُلوق توُروق) اصلینده یول گؤسترن و گله‌جگی گؤرن قام-شامانلار ایدی (رشید الدین، 1992: ص.15). قارا سولوک اوغوز خاقا‌نین مصلحتچیسی، قبیله بیرلشمه‌سی‌نین باشچیسی کیمی ان چتین آنلاردا چیخیش یولو تاپیرمیش. بو باخیمدان ائلین بیلیجیسی اولان قام-شامانلار داها چوخ تورک خاقانلاری‌نین مصلحتچیسیدیر؛ مودریک، ایدئیا و دوشونجه باشچیسی کیمی دؤولتین گله‌جک طالعیینی ایضاح ائدن و یول گؤسترندیر. بیر سؤزله، ایجتیماعی حیاتا، اخلاق نورملارینا گؤز قویان، سویونون-قبیله‌‌نین دوشونن بئیینی اولان قام-شامانلار اساساً دده-قورقود کیمی گله‌جکدن خبر وئریرمیشلر. قام-شامانا بو جور کئیفیتلر ایسه گؤیدن گلیر، گؤی قورشاغی کیمی بدنلرینه داخیل اولورموش.
دئمه‌لی، قام-شامانلار آراسیندا سویا، یئره (تورپاغا)، اودا، داشا، آغاجا و س. عونصورلره خوصوصی اینانجلار اولموشدور کی، بو جور حاللارا تورک، او جومله‌دن آذربایجان ناغیل و داستانلاریندا دا راست گلمک اولور. بوتون تورک‌سویلو خالقلارین (تورکمن، اویغور، اوغوز، قازاخ، توُوین، خاقاس، بوُریات، کالمیک و ب.) میفولوژی‌سینه گؤره، اولگئن یئراوستو ایشیقلی دونیانی، ائرلیک ایسه یئرآلتی قارانلیق دونیا‌نین ایداره ائدیر. عادتاً، یئر قادین گؤی ایسه کیشی باشلانغیجدیر؛ گؤی یاغیش یاغدیرماقلا یئری مایالاندیریر و اوندان موختلیف وارلیقلار، او جوملدن اینسان تؤره‌ییر. آنجاق سونرالار ائرلیک یامانلیغین، اولگئن ایسه یاخشیلیغین سیموولو اولور، حتّی قارا شامان ائرلیک، آغ شامان ایسه اولگئنله باغلیدیر. دئمه‌لی، باشلانغیجدا خئییر و شر اولمامیش، بو ضیدیت، عکسلیک سونرالار مئیدانا چیخمیشدیر. آذربایجان تورکلری‌نین ان قدیم میفلریندن ده گؤروروک کی، باشلانغیجدا، ازلده هئچ نه یوخ ایمیش. تانری اوّلجه بیتکیلری، حئیوانلاری و س. ،ان سوندا ایسه اینسانلاری یاراتمیشدیر. اینسانلار یاراندیقدان سونرا آرالاریندا پاخیل‌لیق، پیسلیک و س. عمله گلمیش، بونونلا دا گؤی (تانری) یئردن آرالانمیشدیر. دئمه‌لی، آذربایجان تورکلری گؤیله یئرین اوّلجه بیر یئرده اولماسینا، چوخ سونرالار – پیسلیگین، یامانلیغین، پاخیل‌لیغین و س. یارانماسی نتیجه‌سینده گؤیون یئردن آرالانماسینا قناعتینه گلمیشلر.
گؤردوگوموز کیمی، آذربایجان و تورکیه‌‌نین ضیالیلاری آراسیندا شامانیزمله باغلی یئکدیل فیکیر یوخدور. دوغرودور، شامانیزمله باغلی آراشدیرما آپاران تدقیقاتچیلارین اکثریتی بو دینی-میفولوژی اعتیقادین تورکلرله باغلیلیغینی ایستیثنا ائتمیرلر. آنجاق اونلاردان بعضیلرینه گؤره (ع.اینان، ع.حسین‌‌زاده، ا.آغاوغلو، او.حسن، م.سئییدوو و ب.)، شامانیزم تورکلرین اؤز دینیدیرسه، باشقالاری‌نین (ی.قفس‌اوغلو، ه.تانیوُ، ر.اؤزدک، ج.هیئت و ب.) فیکرینجه ایسه پروتومونقول دینی اولوب سونرالار تورکلر آراسیندا دا یاییلمیشدیر. عئینی زاماندا شامانیزمی تک‌تانریچی دین کیمی گؤروب، سونرالار بوت‌پرستلیگه چئوریلدیگینی سؤیله‌ینلر ده وار. بوتون حاللاردا شامانیزمین تورکلرله، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری ایله باغلیلیغین اولماسی شوبهه‌سیزدیر. قئید ائدک کی، هله 19. عصرده و.رادلوو شامانیزمی تدقیق ائده‌رک بو دینین، ساده‌جه اورال-0آلتای خالقلاری‌نین دئییل، عئینی زاماندا بوتون قدیم تورکلرین دینی اولدوغونو گؤسترمیشدیر (رادلوو، 1956: ص.5.
بونو، یاکوتستان، آلتای، تورکوستان، آذربایجان و باشقا تورک ائللرینده یاییلمیش شامان افسانه‌لری و سؤیلمه‌لری ده ثوبوت ائدیر. بو افسانه‌لرده دینی میفیک تعلیم اولان شامانیزمین تورک خالقلاری ایله باغلیلیغی آچیق شکیلده حیس اولونور. مثلاً، شامان افسانه‌لرینده روحون اؤلمزلیگی و آخیرت دونیاسینا اینام گوجلودور.
قامچیلیق-شامانچیلیق ایوُدایزم، مسیحیت و ایسلام دینلری‌نین تورکلر آراسیندا یاییلدیغی دؤورلرده جادوگرلیک کیمی قییمتلندیریلمیشدیر. حتّی یهودی‌لیگی و مسیحیتی قبول ائتمیش بعضی تورک خاقانلاری (خزر خاقانی و ب.) اسکی دینلریندن – شامانیزم و تانریچیلیقدان اوز دؤندردیکدن سونرا قام-شامانلارا و گؤی تانریچیلارا دیوان توتموشلار. آنجاق بوتون بونلارا باخمایاراق، شامانیزم اؤز ایزلرینی ائرکن اورتا عصرلرده و سونرالار داوام ائتدیرمیش، اؤز جیزگیلرینی موعین معنادا «کیتاب-ی دده قورقود» بویلاریندا، تصوّوفده (صوفیلیک و ب.)عکس ائتدیرمیشدیر. بیزجه، مودریک فیلوسوف دده قورقود شامانچی-تانریچی کیمی ایسلاما کئچید آراسیندا بیر کؤرپو رولونو اویناییر. اگر دده قورقودا دا موعین قدر شامانیزمین، اساساً تانریچیلیغین (گؤی تانری) اعتیقادلاری اؤز عکسینی تاپمیشدیرسا، او ایسلامی قبول ائتمکله اونلارین سنتزیندن، یعنی کئچمیشله گله‌جگین بوتؤولوگوندن چیخیش ائتمیشدیر. بیر سؤزله، دده قورقود ایسلاما تاپینماقلا تورکون آتا-بابا دینلریندن ایمتیناع ائتمیر، تک تانریچیلیق دینی سیستمی‌نین یئنی بیر مرحله‌سینه قدم قویولماسینا اینانیر. بونونلا دا، تورکلرین ایسلامدا اؤزلرینی تاپاجاقلارینا مودریکجه‌سینه قرار وئرمیش اولور.
بیزه ائله گلیر کی، ایسلامیتده ایسه تورکلر اؤزلرینی تصوّوفده (صوفیلیک، بکتاشی‌لیک، حوروفی‌لیک و س.) تاپمیشلار. بیر چوخ تورک ضیالیلاری دوغرو گؤستریرلر کی، ایسلامیتی قبول ائدن تورکلرده شامانیزمین ان اؤنملی ایزلری ایلک درویشلرین، شامانلار کیمی ایسته‌دیکلری زامان بیر حئیوان و یا قوش شکلینه گیره بیلمه‌لریدیر. داها سونرالار ایسه تورکلر صوفیلیک، بکتاشی‌لیک، حوروفی‌لیک و ب. طریقتلرده شامانیزمی و تانریچیلیغی یاشاتمیشلار.
بو باخیمدان آذربایجان فلسفه‌سی تاریخینی ایلک دفعه ییغجام و علمی شکیلده یازان آکادمیک حیدر حسینووون «آذربایجاندا 19. عصر ایجتیماعی و فلسفی فیکیر تاریخیندن» (1949) اثرینده آذربایجان خالقی‌نین قدیم دینی-فلسفی تعلیمی کیمی زردوشتی‌لیگی گؤسترمه‌سی، شامانیزم و تانریچیلیقلا باغلی هئچ بیر قئید ائتمه‌مه‌سی تعجّوبلو دئییل. او، شوروی ایدئولوژی‌سینه اویغون اولاراق آذربایجان تورکلری‌نین قدیم دینی-فلسفی دونیاگؤروشوندن بحث ائدن «کیتاب-ی دده قورقود»لا باغلی تک بیر جومله یازا بیلمیشدی: «11. عصره یاخین گؤزل خالق افسانه‌لری و اساطیرلری اساسیندا «کیتاب-ی دده قورقود» آدی ایله مشهور اولان یوکسک پوئتیک خالق قهرمانلیق داستانی یاراندی» (حسینوو، 2007: ص.14). شوروی دؤورونده، 1940-جی ایللردن باشلایاراق ایره‌لی سورولن بو مولاحیظه‌لر – زردوشتی‌لیگین آذربایجاندا فلسفی فیکرین روشئیمی اولماسی، زردوشتون ایلک آذربایجان فیلوسوفو اولماسی، ائلجه ده «کیتاب-ی دده قورقود»ا تاریخی، فلسفی و علمی ادبیات کیمی لازیمی قییمتی‌نین وئریلمه‌مه‌سی، شامانیزم و تانریچیلیقدان بحث اولونماماسی و س. بو گونه قدر بیر چوخ فلسفی ادبیاتلاردا اؤز مؤوقعیینی قوروموشدور. بئله‌لیکله، موستقیل‌لیک دؤورونده ده فارسلارا عایید آتش‌پرستلیک، زردوشتی‌لیک («أوستا») و زروانی‌لیک آذربایجان فلسفه‌سینه، مدنیّتینه و س. عایید اولماسی فیکری گئنیش یاییلدیغی حالدا شامانیزم، تانریچیلیق، تانریچیلیغی تبلیغ ائدن «کیتاب-ی دده قورقود»داکی ایجتیماعی-فلسفی، سوسیال-سیاسی فیکیرلر، دده قورقود مودریکلیگی یئترینجه اؤز لازیمی قیمتینی آلمامیشدیر.
ح.حسینووون دؤوروندن سونرا، 1950-جی ایللرین سونلارینا دوغرو شوروی ایمپراتورلوغوندا، او جومله‌دن آذربایجاندا آب-هاوا‌نین نیسبتاً یومشالماسی آذربایجان خالقی‌نین دینی-فلسفی دونیاگؤروشونه موناسیبتده ده موعین قدر دییشیکلیگه سبب اولموشدور. بو سببدندیر کی، ح.حسینوودان فرقلی اولاراق ع.م.دمیرچی‌زاده 1950-جی ایللرین سونونا دوغرو ««کیتاب-ی دده قورقود» داستانلاری‌نین دیلی» اثرینده (1959) قدیم آذربایجان اراضیسینده یاشامیش یئرلی طایفالارین، او جومله‌دن تورک‌سویلو إتنوسلارین دونیا-گؤروشو باره‌ده موعین بیلگی وئرمگه چالیشمیشدیر: «داغدا-آراندا، یایلاقدا-قیشلاقدا اؤز تصروفاتینی قوران و یاریم‌کؤچری حیات سورن آذربایجانلیلارلا یاناشی، آغبان ائولر، آلتون سئیوانلی سارایلار، قالالار، کاروانسارالار تیکیب شهرلر سالان آذربایجانلیلار دا اولموشدور. آذربایجانلیلارین قدیم دؤولتلری، معلوم سرحدلری، ثابیت بیدعت و عادتلری، سوچوسو، پوسقوچوسو، گؤزچوسو، گؤزتچیسی، قاراوولو، یاساوولو، اوردوسو، چریسی، بیگی، خانی، چوبانی، بیلیجیسی و اوزانی دا اولموشدور» (دمیرچی‌زاده، 1959: ص.5). عالیمین فیکرینجه، «کیتاب-ی دده قورقود»-ون اوندان دا قدیم تاریخی اولان «اوغوزنامه»لرله عئینی منشألیلیگی ایله باغلی جهتلری وار. «دده قورقود» بویلاری 8-9. عصرلرده آذربایجاندا یاشاییب یاراتمیش اوزانلار طرفیندن یاییلسا دا، «بورادا ناغیل ائدیلن واقعه‌لرین (اولایلارین – ف.ع.) هامیسی بو دؤورده باش وئرمیش حادیثه‌لر دئییلدیر. بو داستانلاردا چوخ قدیم دؤورلره عایید حادیثه‌لر، اخلاق قایدالاری، معیشت طرزی ده بو و یا دیگر شکیلده عکس اولونموشدور. حتّی بونلاردان بعضیلری‌نین دوغرودان-دوغرویا کئچمیشله علاقه‌دار اولدوغونا ایشاره ده ائدیلیر»(دمیرچی‌زاده، 1959: ص.9).
شوروی دؤورونده ضیا بنیادوو ایسه «تانری» و «گؤی تانری» آنلاییشلاری‌نین موعین قدر ایضاحینی وئرمیشدیسه ده، لاکین بونون کونکرت آذربایجان خالقی‌نین قدیم اینانجلاری ایله نه درجه‌ده علاقه‌لی اولوب-اولماماسینا توخونمامیشدیر. او یازیر کی، بوگونکو اورتا آسیا تورک شیوه‌لری‌نین اکثریتینده تئنقری «تانری» و «گؤی» معنالارینی ایفاده ائدیر. اونون فیکرینجه، تورکیه تورکجه‌سینده ایسه، بو سؤز (اولدوقجا قدیملشمیش) یالنیز «آللاه» معناسیندا ایشلنمیشدیر: «اورخون-یئنی‌سئی کیتابه‌لرینده تئنقری دایم ایلاهی بیر قودرت کیمی گؤستریلیر: اونون ایراده‌سی ایله کاآن (خاقان، حؤکمدار) ایقتیدارا گلیر و شخصاً بو حؤکمدار تئنقری کیمی و تئنقری دوغوملودور و تئنقری طرفیندن یارادیلمیشدیر. تئنقری تورک خالقینی قورویور، اونون میلّی وارلیغی، دایملیگینی تأمین ائدیر و تورک بیگلری‌نین دوشمن اوزرینده غلبه چالمالارینی دستکله‌ییر. بو صیفتیله، خوصوصاً تورکلرین هامیسی اولاراق تورک تئنقریسی آدلانیر» (بنیادوو، 2007: ص.263).
تانریچیلیغی آذربایجان خالقی‌نین ان قدیم دینی-میفولوژی تعلیملریندن بیری سایان م.سئییدووا گؤره، قدیم تورکلرین سو، اود، آغاج، تورپاق، یئر، گونش، موختلیف رنگلر (آغ، گؤی، قارا، قیرمیزی، ساری) حاقیندا اؤزونه‌مخصوص اینانجلاری اولموشدور. بوتون بونلاری، چوخ ایللیک تدقیقاتلاری‌نین نتیجه‌سی اولاراق آشکار ائدن م.سئییدوو حساب ائدیر کی، قدیم تورکلر آراسیندا «گؤی-تانری»یا اینام تصادوفاً یارانمامیشدیر: «تورک‌دیللی خالقلاردا گؤی–تانری ساییلیرمیش. هر شئی اونون ایراده‌سینه تابع ایمیش. بونا گؤره ده تانری–گؤی سونرالار تانری–آللاه آنلامینی دا آلمیشدیر. بللیدیر کی، تانری ایلکین گؤی–سما دئمک ایمیش. گؤیون–تانری‌نین باش تانری ساییلماسی اساس وئرمیشدیر کی، اونون رنگی ده موقدّس ساییلسین»(سئییدوو، 1989: ص.164). م.سئییدوو یازیر کی، قدیم تورکلرده «گؤی-تانری» ایدئیاسی او قدر گوجلو اولموشدور کی، اونلار خاقانی گؤی کیمی گؤیده دوغولموش تصوّور ائتمیشلر. حتّی هونلار اؤز اولو، اجداد بابالاری مئتئ‌نین اوغلونو «تانری‌نین اوغلو»، اونو «یئر و گؤی»دن دوغولموش، گونشله، آی طرفیندن مأمور ائدیلمیش سایمیشلار (سئییدوو، 1989: ص.168). دئمه‌لی، اسکی تورکلره گؤره خاقانی گؤی تانری تعیین ائدیردی، یاخود دا خاقان گؤی تانری‌نین یئر اوزرینده ائلچیسی ایدی. اسکی تورکلرین اینامیندا «گؤی» هم ده یوکسکلیک، گئنیشلیک، اوجالیق معناسینی داشیمیش، اؤز عکسینی عاییله و دؤولت قورلوشوندا دا تاپمیشدیر.
چاغداش آذربایجان تدقیقاتچیلاری آراسیندا تا‌نینمیش عالیم، پروفسور، تورکولوق جواد هیئت ایسه بیرمعنالی شکیلده ایدیعا ائدیر کی، تورکلر قدیم دؤورلرده توتمیزم و شامانیزمه دئییل، تک‌تانریچیلیق اولان گؤی تانری دینینه اینانمیشلار. اونون فیکرینجه، توتمچیلردن فرقلی اولاراقتورکلرده آنا یوخ، آتا حوقوقو حاکیم اولموشدور، عئینی زاماندا تورکلر قوردو اوغورلو سایسالار دا، اونا پرستیش ائتمه‌ییبلر. ج.هیئت یازیر کی، توتمچیلر روحون اؤلدوگونه اینانسالار دا، تورکلر روحلاری ابدی بیلیب، کایناتین دا روحونون اولدوغونا اینانیبلار. توتمیزم و شامانیزمی قدیم موغول اینانجلاری سایان ج.هیئت یازیر کی، «اسکی تورکلرده قام و یا قام روحانی معناسینا گلیر، لاکین شامان سؤزو هیند-اوروپالی بیر تِرمیندیر»(هیئت، 1993: ص.55-56). اونون فیکیرلریندن بئله نتیجه چیخیر کی، توتمیزم و شامانیزم تورکلر آراسیندا موغوللار طرفیندن یاییلمیشدی. ولی حبیب اوغلو دا آذربایجان تورکلری‌نین قدیم اینانجلاریندا تانریچیلیغین خوصوصی یئر توتدوغونو قئید ائده‌رک یازیر کی، قدیم تورکلرین، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری‌نین میفولوژی دونیاگؤروشونده یئر و گؤیون آیریلماسی تانرییلا باغلیدیر. حاضیردا دا بو جور میفیک اینانجلارا اینانانلار تاپیلیر: «بو دا اونو گؤستریر کی، قدیم تورک‌دیللی خالقلار آراسیندا تک‌آللاهلیلیق اینامی چوخ گوجلو اولموشدور. محض بونا گؤره ده تورک خالقلاری‌نین بیر چوخوندا حیاتین، کایناتین یارادیلیشی آنلاییشی‌نین اؤزو تانری، آللاهلا علاقه لندیریلیر» (حبیب اوغلو، 1996: ص.80).
آغایار شوکوروو دا تورکلرین اسکی ایناملاری آراسیندا تانریچیلیغین اساس یئر توتماسینا امیندیر: «قدیم تورک میفولوژیسینین آللاهلار پانتئوُنوندا بیرینجی – مرکزی یئری تئنقری-تانری توتور. تئنقری، یاخود چوخ واخت دئییلدیگی کیمی، گؤی تانری قدیم تورکلرین «اصیل دینی گئرچک اینام بسله‌دیکلری»دیر. بو، بوتون قدیم تورکلرین آنا کولتو ایدی. قدیم تورکلر اوچون گونش، آی و اولدوزلار تانری دئییل، ساده‌جه چوخ عزیز وارلیقلار ایدیلر. تانری ایسه کایناتا حاکیم اولان بوتون گؤی اوزو ایدی» (شوکوروو، 1997: س.24). او قئید ائدیر کی، قدیم تورکلرین آللاهلاری پانتئونوندا باش آللاه گؤی تانری حساب اولونموشدور. آ.شوکورووا گؤره، قدیم تورکلرده «گؤی تانری» ایدئیاسینا آشاغیداکیلار عایید ایدی: 1) گؤیه ایشاره؛ 2) یارادیجی فونکسیون؛ 3) هامیلیک فونکسیونو؛ 4) اینسان طالعیینی موعینلشدیرن فونکسیون؛ 5) جزالاندیریجی فونکسیون؛ 6) کیشی باشلانغیجی ایله علاقه فونکسیونو (تانری خان، تانری-خاقان و ب.) (شوکوروو، 1997: ص.25-26).
2003-جو ایلده نشر اولونان «آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین دؤولت رمزلری» کیتابیندا یازیلیر کی، آذربایجان بایراغیندا اؤز عکسینی تاپمیش ماوی (گؤی) رنگ قدیم تورکلرده مؤوجود اولموش دینی اینانج – تانریچیلیق دینی ایله باغلیدیر: «قدیم تورکلر تانری‌یا (آللاها) «گؤی تانری» دئیه موراجیعت ائدیردیلر. اونلارین اینانجینا گؤره، گؤی (ماوی) سؤزو سما‌نین رنگینی بیلدیردیگی اوچون موقدّس ساییلیردی. بونا گؤره ده، گؤی (ماوی) رنگ موقدّس گؤیون اولدوغو کیمی، هم ده تانری‌نین (آللاهین) سیموولو ایدی. بیر اشیانی گؤی (ماوی) بویا ایله رنگله‌مک، یاخود همین سؤزله یاناشی ایشلتمک («گؤی تانری» ایفاده‌سینده اولدوغو کیمی) اسکی تورک میفیک دوشونجه‌سینه گؤره، موقدّس، قوتسال ساییلیردی» (مردانوو م.ج. ،قولییئو ه.ق. ،2003: ص.80). بو کیتابدا یازیرلار کی، گؤی (ماوی) رنگین تورک وارلیغی‌نین، تورکلوگون سیموولو کیمی اورتا عصرلرده و موعاصیر دؤورده بیر سیرا تورک‌سویلو دؤولتلرین بایراقلاریندا عکس اولونماسی، اسکی تورکلرده‌کی قدیم اینانجین ساخلانماسی کیمی یوزولمالیدیر: «دئمه‌لی، ماوی رنگ اسکی تورک اینانجلاری ایله باغلی اولاراق تورکلوگون رمزی، سیموولو کیمی آذربایجان بایراغینا داخیل ائدیلمیش، 20. عصرین اوّللرینده میلّی ترقّی و میلّی ایستیقلالین سیاسی دوکترینی اولان «تورکلشمک، موعاصیرلشمک، ایسلاملاشماق» ایدئولوژی مودِلی‌نین بیر ایستیقامتینی سیمووللاشدیرمیشدیر» (مردانوو م.ج. ،قولییئو ه.ق. ،2003: ص.81).بیزه ده ائله گلیر کی، تورکچولوگون سیموولو اولان گؤی (ماوی) بویا، عئینی زاماندا تانریچیلیغین رمزیدیر. گؤی بویا تورکچولوگو عکس ائتدیردیگی قدر ده، تانریچیلیغی – تک‌آللاهلیلیغی دا ایفاده ائدیر. بو آنلامدا تورکچولوک تانریچیلیق، یعنی تک اولان آللاها اینام دئمکدیر. دئمه‌لی، ایسلامدا یاشیل بویا، تانریچیلیقدا ایسه گؤی بویا تک اولان آللاهی عکس ائتدیریر و هر ایکیسینده دینی-فلسفی معنا واردیر. بو باخیمدان تورکلرین تانریچیلیقدان سونرا ایسلاما تاپینمالارینی باشا دوشمک چتین دئییلدیر.
چاغداش دؤورده نشر اولونموش «آذربایجان فلسفه‌سی تاریخی»، «فلسفه»، «آذربایجان تاریخی»، «آذربایجان ادبیاتی تاریخی» و ب. کیتابلاردا دا آذربایجان تورکلری‌نین قدیم اینانجلاریندان حساب ائدیلن تانریچیلیق-گؤی تانری‌یا ایناملا باغلی ماراقلی مولاحیظه‌لر وار. «آذربایجان فلسفه‌سی تاریخی» کیتابی‌نین مؤلیفی ذاکر محمدوو یالنیز «کیتاب-ی دده قورقود» بویو ایله باغلی موعین قدر آذربایجان-اوغوز تورکلری‌نین دینی-فلسفی دونیاگؤروشونه توخونموشدو (محمدوو، 2006:س.11). او، إپوسدا اوغوز تورکلری‌نین ایسلامدان اؤنجه‌کی دینی ایناملاری‌نین، دوشونجه طرزی‌نین، ائلجه ده موعین قدر توتملره باغلیلیغین اؤز عکسینی تاپدیغینی قئید ائتسه د، کونکرت اولاراق بوتون بونلارین شامانیزم، تانریچیلیق، یاخود دا بوت‌پرستلیکله باغلی اولوب-اولماماسی مسله‌سینه توخونمامیشدیر.
آکادمیک رامیز مهدی‌یئو ده حساب ائدیر کی، آذربایجان خالقی‌نین فلسفی و سوسیولوژی فیکری‌نین اساسلاری فولکلوردا دا موشاهیده اولونور کی، بو سیرایا میدیا افسانه‌لری ایله برابر، «کیتاب-ی دده قورقود»و دا عایید ائتمک اولار: «اورتا عصرلرده آذربایجان ادبیاتی‌نین گؤرکملی یازیلی آبیده‌سی اولموش «کیتاب-ی دده قورقود» بوتون دونیادا مشهوردور. بو إپوس ایسلام دینینین بؤلگه‌یه گلیشیندن بیلاواسیطه اوّل و ایسلامین ایلک اوچ عصرینده باش وئرمیش حادیثه‌لر، قهرمانلیقلار باره‌ده حکایتدیر. مودریک دده قورقود بو حادیثه‌لرین بیلواسیطه ایشتیراکچیسی و اونلاری إپوس شکلینده تصویر ائتمیش مؤلیفدیر. بو إپوسدا مودریک شرقلی‌نین وارلیق قانونلاری باره‌ده دوشونجه‌لری، یارانیشین مقصدلری حاقیندا، آللاه-اینسان موناسیبتلری باره‌ده اونون مولاحیظه‌لری ایله تانیش اولماق ایمکانی الده ائدیریک. دده قورقودون نصیحتلری چوخ درین اِتیک مضمونا مالیکدیر: اینسا‌نین باشینا گلن بوتون فلاکتلر شؤهرتپرستلیک، تکبّور، لووغالیق، تنبللیک، آبیرسیزلیق، آجیق و غضب کیمی ساختا دَیرلر دوغوران بیلمزلیگین و یانلیش تصوورلرین نتیجه‌سیدیر. إپوسدا بئله بیر ایدئیا دا دیقّتی جلب ائدیر کی، اینسان بیلیک قازاندیقجا اونون آزادلیق سویه‌سی آرتیر. إپوسون تلقین ائتدیگی عیبرت درسی بودور: اول اؤزونو درک ائت، اوندا آللاهی دا، اونون موطلق ایراده‌سی ایله یارانمیش دونیانی دا درک ائدرسن. کؤمک اوچون آللاها موراجیعت ائدنده، اونا اومید ائدیلمه‌سی بو حقیقتین درک اولونماسی‌نین نتیجه‌سی کیمی تظاهور ائدیر» (مهدی‌یئو، 2010:ص.81).
فیکریمیزجه، موستقیل‌لیک دؤورونده «فلسفه» آدینی داشییان اکثر کیتابلاردا آذربایجان خالقی‌نین قدیم دینی-میفولوژی، دینی-فلسفی دویناگؤروشو ایله باغلی تانریچیلیغا، عومومیتله موراجیعت اولونماماسی، «کیتاب-ی دده قورقود»ا ایسه نادیر حاللاردا ایستیناد ائدیلمه‌سی باشا دوشولن دئییل. اگر بیز گنج نسله دوغرو-دوروست فلسفی بیلیک وئرمک ایسته‌ییریکسه، آرتیق بیر چوخ مسله‌لر، او جومله‌دن قدیم دینی-میفولوژی، دینی-فلسفی دونیاگؤروشوموزه و فلسفی ایرثیمیزه شوروی دؤورو پریزماسیندان باخمامالی‌ییق. بو گون «فلسفه» آدینی داشییان کیتابلاردا، اساساً شوروی دؤورونده اولدوغو کیمی، آذربایجان خالقی‌نین شوعورونا یالنیز ایران‌دیللی-فارس‌دیللی إتنوسلارا عایید آتش‌پرستلیگین، زردوشتی‌لیگین و س. یئریدیلمه‌سینی دوغرو حساب ائتمیریک. آرتیق شوروی دؤورونون ایدئیالاریندان ایمتیناع ائتمگین واختی نینکی چاتمیش، حتّی کئچمیشدیر. ان چوخ تأسوف دوغوران حالدیر کی، شوروی دؤورونون بو جور عنعنه‌لرینه داها چوخ «آذربایجان تاریخی» (خوصوصیله ده 7 جیلدلیکده)، «فلسفه»، «پولیتولوگیا»، ائلجه ده موعین قدر «آذربایجان فلسفه‌سی تاریخی» و باشقا آکادمیک نشرلرده، عالی مکتب اوچون درسلیکلرده راست گلمک اولور.
«آذربایجان فلسفه‌سی تاریخی» (2002) ایستیثنا اولماقلا، یوخاریدا آدلاری چکیلن علمی ادبیاتلاردان فرقلی اولاراق «آذربایجان ادبیاتی تاریخی» آدلی کیتابلاردا، او جومله‌دن آم‌ع‌ا ادبیات اینستیتوتو طرفیندن نشر ائدیلن عئینی آدلی 6 جیلدلیک کیتابین 1-2-جی جیلدلرینده آذربایجان خالقی‌نین ایسلاما قدرکی دینی-میفولوژی، دینی-فلسفی دونیاگؤروشو، او جومله‌دن تانریچیلیق گئنیش شکیلده ایضاح اولونموشدور.
چوخ جیلدلیک «آذربایجان ادبیاتی تاریخی»نین 1-جی جیلدینده ده شیفاهی خالق ادبیاتیندان بحث اولونور کی، بورادا آچیق شکیلده آذربایجان خالقی‌نین ان قدیم دینی-فلسفی دونیاگؤروشونون تورک فولکلور عنعنه‌سی اساسیندا («آلپ ار تونقا»، «شو»، «اوغوز کاغان» و ب.) تشکّول تاپدیغینی و اونلارین داوامی اولاراق اوغوز-آذربایجان فولکلور موحیطینه مخصوص «کیتاب-ی دده قورقود»، «کوراوغلو» و ب. إپوسلارین مئیدانا چیخدیغی گؤستریلیر؛ بوتون بونلار «تاریخ ایچیندن بویلانان گئرچکلیک» کیمی قییمتلندیریلیر. ان ماراقلیسی ایسه اودور کی، بو کیتابدا میلّی مدنیّتین و اونون بیر قولو اولان ادبیاتین قایناغی کیمی میلّی میفلولوژی‌دن-تورک میفولوژی‌سیندن بحث اولونور (آذربایجان ادبیاتی تاریخی، 2004:ص.34-37).عئینی زاماندا بیلدیریلیر کی، میفولوژی میلّی منتالیتِتله باغلیدیر، اونون ماهیتینی ایفاده ائدیر و فورمالاشدیریر. بو کیتابا گؤره، «تورک میفولوژیسینین تملینی و باشلیجا مضمونونو تانریچیلیق تشکیل ائدیر. تورک میفولوژیسینین عومومی منظره‌سی و باشلیجا پروبلملری، بیر دونیاباخیشی و میفیک گؤروشلر سیستمی کیمی تورک تانریچیلیغی‌نین استروکتور-سمانتیک ترکیبی، تمل، عونصور و آنلاییشلاری، فونکسیونال استروکتورو محض تورک تانریچیلغی‌نین مضمونوندا داها تام حالدا و قاباریق گؤرونور. تورکلرین تک بیر یارادیجی وارلیغا اینانمالاری و اونو «تانری» (چنلی تنقری، تئیری، تورا، تانری، دینگیر) آدلاندیرمالاری حاقّیندا ایلک معلوماتلاری قایا اوستو رسملردن، سومر دؤنمیندن باشلایاراق میخی یازیلاردان، آرخولوژی و اتنوقرافیک منبعلردن آلیریق» (آذربایجان ادبیاتی تاریخی، 2004:ص. 41). بو کیتابدا قئید اولونور کی، قدیم تورکلرین بوتون باشقا دینلردن فرقلی، کیفایت قدر اینکیشاف ائتمیش، اونیورسال دینی-میفولوژی سیستمی اولموشدور. بو سیستمی بعضی تدقیقاتچیلار «تئنقریزم»، بعضیلری ایسه «تانریچیلیق» آدلاندیریرلار.
ف.سیموْکاتتا‌نین (7-8. عصرلر) تورکلرله باغلی یازماسی کی، بو میلت اودو هر شئیدن اوجا توتور، هاوا، سو و تورپاغا احتیرام گؤستریر و بوتون بونلاری یارادانی تانری آدلاندیریر. بیر چوخ یئرلی و اجنبی (و.و.بارتولد، ج.لیوُیس، ف.سیموْکاتتا، و ب.) تدقیقاتچیلار کیمی حساب ائدیر کی، «کیتاب-ی دده قورقود»دا تصویر ائدیلن حادیثه‌لرین کؤکلری بعضاً میلاددان اوّله گئدیب چیخیر و بورادا تانری ایدئیاسی اساس یئر توتور.
«آذربایجان تاریخی» کیتابلاریندا دا تانریچیلیق-گؤی تانری‌یا اینام مسله‌سینه موعین قدر توخونولموشدور. مثلا، سلیمان علی‌یارلی‌نین رداکتورو اولدوغو «آذربایجان تاریخی»نده گؤستریلیر کی، آذربایجان تورکلری ایسلامی قبول ائتسه‌لر ده، اونلارین آراسیندا هله ده قدیم دینلرینه – تانریچیلیغا اینام یاشاییردی. تاریخچی عالیمه گؤره، یئنیجه «ایمان ائتمیش»، «دینه گلمیش» آذربایجان اهالیسی‌نین معنوی دورومو و داورانیشی «کیتاب-ی دده‌م قورقود» بویلاریندا موعین ایز قویموشدو. بو بویلاردا اوغوزلار دؤنه-دؤنه موسلمان آدلاندیریلسا دا، اوغوز جمعیتی ایسلام، شرعیت قانونلاری ایله هله چوخ اوزدن تانیش ایدی. اونلارین گؤروشلرینده تورک تانریسی بؤیوک یئر توتماقدا ایدی. س.علی‌یارلی یازیر کی، «کیتابی-دده‌م قورقود» آذربایجان تاریخی‌نین آنا قایناغی، اونون اوزاق کئچمیشی‌نین و اورتا چاغ یاشامی‌نین انسیکلوپدی‌سیدیر. اوغوز تورکلری‌نین یارانیشینی، بوتونلوکده اوزاق کئچمیشینی «کیتاب-ی دده‌م قورقود»سوز اؤیرنمک مومکون دئییلدیر (علی‌یارلی، 2009:ص.142). قدیم تورک دینی-میفولوژی دونیاگؤروشونون – توتمیزم، گؤی تانری‌یا اینامین یئر آلدیغی کیتابدا او دا قئید اولونور کی، آذربایجان تورکلری تانریچیلیق ایله ایسلام آراسیندا بیر چوخ اوخشارلیقلاری گؤرموش و چوخ کئچمه‌دن کوتلوی شکیلده بو دینه تاپینمیشلار.
قئید ائدک کی، 7 جیلدلیک «آذربایجان تاریخی»نین 1 و 2-جی جیلدلرینده زردوشتی‌لیکدن، آتش‌پرستلیکدن گئنیش شکیلده بحث ائدیلدیگی حالدا شامانیزم و تانریچیلیقدان عومومیتله، سؤز آچیلمامیش، تورکلرین، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری‌نین «کیتاب-ی دده قورقود» إپوسوندان ایسه ادبیات قیسمینده چوخ جوزی شکیلده بحث ائدیلمیشدیر. آنجاق آز دا اولسا، بورادا سسلنن بعضی فیکیرلر دیقّتیمیزی جلب ائتدی. «آذربایجان تاریخی»نین 2-جی جیلدینده «کیتاب-ی دده قورقود» بویو ایله باغلی یازیلیر: «تدقیقاتچیلارین «آذربایجان شیفاهی و یازیلی ادبیاتی‌نین باباسی» آدلاندیردیغی بو اوغوز داستانی شیفاهی شکیلده 6-8. عصرلرده فورمالاشماغا باشلامیش، 7-9. عصرلرده تشکّول تاپمیشدیر»(آذربایجان تاریخی، 2007، س.297). تدقیقاتچیلار «کیتاب-ی دده قورقود»و «آذربایجان شیفاهی و یازیلی ادبیاتی‌نین باباسی» آدلاندیردیغی حالدا، زردوشتی‌لیک و «أوستا» هانسی خالقین، دؤولتین یازیلی ادبیاتی‌نین «باباسی»دیر؟ اگر زردوشت و اونون «أوستا»سی ایران خالقلارینا، ایران مدنیّتینه مخصوصدورسا نییه اوندان ایمتیناع ائتمیریک، یاخود دا ایران مدنیّتی آدی آلتیندا اؤیرنمیریک؟ ایمتیناع ائتمه‌دیگیمیز تقدیرده بئله آنلاشیلیر کی، ای.علی‌یئو، ای.دیاکونوو، س.قاسیمووا و ب. دئمیشکن بیز ایران‌دیللی-فارس‌دیللی مادالیلارن نسلیندنیک، اونا گؤره ده زردوشت و اونون «أوستا»سیندان ایکی‌اللی یاپیشمیشیق. بس اوندا، «کیتاب-ی دده قورقود»دا هانسی حاقلا ایدیعا ائده بیلریک؟ آخی «کیتاب-ی دده قورقود» دئمک اولار کی، زردوشتلوکدن، «أوستا»دان تامام فرقلی دونیاگؤروشونون محصولودور. دئمه‌لی، «أوستا»یا ایدیعا ائتمک اوچون یا اونون دا تورک دوشونجه‌سی‌نین محصولو اولدوغونو ثوبوت ائتمه‌لی، یا دا ثوبوت ائده بیلمیریکسه اوندان ایمتیناع ائتمه‌لی‌ییک.
7 جیلدلیک «آذربایجان تاریخی»نین 2-جی جیلدینده قئید اولونان فیکیردن آیدین اولور کی، ایسلاما قدرکی دینی-فلسفی تعلیملردن آذربایجاندا یالنیز زردوشتی‌لیگین حاکیم اولماسی فیکری دوغرو دئییل: «عالیملرین (و.و.بارتولد، آ.ی.یاکوبووسکی، و.م.ژیرمینسکی و ب.) عومومی رأیینه گؤره اساساً آذربایجان اراضیسینده باش وئرن حادیثه‌لرین تصویر ائدیلدیگی بو داستانلاردا («اوغوزنامه»لر، «کیتاب-ی دده قورقود» – ف.ع.) اوغوزلارین ایسلامیته قدرکی مادّی و معنوی هیأتینی عکس ائتدیرن عونصورلر، عادت-عنعنه لر، اخلاق-إتیک نورملاری و س. اؤز عکسینی تاپمیشدیر. بورادا طبیعت، جمعیته و عاغلا-ذکایا دایر باخیشلاردا راسیونال فیکیرلر ایره‌لی سورولور، خئییرله شرعین موباریزه‌سینده نیکبین احوال-روحیه‌یه اوستونلوک وئریلیر، ایشیقلی گله‌جگه مؤحکم اینام آشیلانیردی»(آذربایجان تاریخی، 2007،ص.298). بو إپوسدا یازیلانلارین «آذربایجان و گورجوستاندا» باش وئرمه‌سینه شوبهه ائتمه‌ین آ.یاکوبووسکی یازیر: «کیتابدا اولان بیلگیلری موغوللاردان و حتّی ایسلامدان اؤنجه‌کی اوغوزلارین ایجتیماعی یاشاییشینی قوراشدیرماق اوچون ایستیفاده ائتمگه بیزیم تام حاقیمیز وار» (آذربایجان تاریخی، 2007،ص.298).
یوخاریداکی فیکیرلر ده گؤستریر کی، بعضی ادبیاتلاردا ایسلاما قدرکی دؤورده آذربایجاندا زردوشتی‌لیگین، آتش‌پرستلیگین حاکیم اولماسی باره‌ده یازیلانلار کؤکوندن یانلیشدیر. بیر سیرا عالیملر (و.و.بارتولد، آ.ی.یاکوبووسکی و ب.) ده تصدیق ائدیرلر کی، «اوغوزنامه»لرده خئییرله شرعین موباریزه‌سیندن بحث اولونور و نیکبین احوال-روحیه اوستونلوک وئریلیر. بو او دئمکدیر کی، اودا اولان ایناملا باغلی اولدوغو کیمی، خئییر و شر آراسیندا گئدن موباریزه‌نی ده، یالنیز زردوشتی‌لیکله باغلاماق دوغرو دئییلدیر. تکجه بیر شئی بللیدیر کی، قدیم دؤورلردن هر بیر خالقین طبیعتین عونصورلرینه (اود، سو، هاوا، تورپاق و ب.)، خئییر و شر مسله‌سینه، تانری‌یا و ب. آنلاییشلارا اؤزونه‌مخصوص ایناملاری اولموش و بونو، بعضی دَییشیکلیکلرله، گونوموزه‌دک قورویوب ساخلامیشلار.
«آذربایجان تاریخی»نین 2-جی جیلدینده عکس اولونان ان ماراقلی فیکیرلردن بیری ده آشاغیداکیدیر: «بوتون تورک ادبی-بدیی فیکری‌نین ان قدیم و زنگین قایناقلاریندان بیری اولان «کیتاب-ی دده قورقود» تاریخی منبع کیمی ده دَیره مالیکدیر». ماراقلیدیر، اگر تاریخچیلر بونو، بو جور قبول ائدیرلرسه بس نه اوچون 7 جیلدلیک «آذربایجان تاریخی»نده تانریچیلیق دونیاگؤروشوندن، «کیتاب-ی دده قورقود»دا اؤز عکسینی تاپمیش دینی-ایجتیماعی ایدئیالاردان و اوغوز-تورکوستان دؤولتیندن بحث اولونمور؟
سونوج
بیزجه، یوخاریدا بحث اولونان مؤوضوع ایله علاقه‌دار آدلاری چکیلن تدقیقاتچیلارین شامانیزم و تانریچیلیغین آذربایجان خالقی‌نین دینی-میفولوژی، دینی-فلسفی دونیاگؤروشونده موعینلشدیردیکلری دوغرو یئری باشقا آذربایجان فیلوسوفلاری، تاریخچیلری، فیلولوقلاری، دیلچیلری و ب. دا گؤرمه‌لی، بو دونیاگؤروشله باغلی یئنی یئتیشن نسله دوزگون بیلگی وئرمه‌لیدیرلر. اؤزللیکله تانریچیلیق دینی-فلسفی دونیاگؤروشونون آذربایجان خالقی‌نین حیاتیندا یئری و رولو آراشدیریلمالی، ایسلاملا بوتؤولشن بو تعلیمین باشقا کئیفیتلری ده آشکار ائدیلمه‌لیدیر. چونکی تانریچیلیق یالنیز دینی کاراکتر داشیمیر، او، هم ده تورک دونیاسی‌نین، او جومله‌دن اونون آیریلماز بیر حیصه‌سی اولان آذربایجان تورکلری‌نین میلّی مدنیّتینی، فلسفه‌سینی، معنویاتینی اؤزونده عکس ائتدیریر. شوبهه‌سیز، تانریچیلیغین ایسلاملا هانسی اوخشار و فرقلی جهتلری‌نین اولماسی، تورکلرین اکثریتی‌نین تانریچیلیقدان نییه ایسلاما اوز توتماسی ایسه فلسفه‌‌نین، فلسفه تاریخی‌نین تدقیقات اوبیئکتی اولا بیلر.
آذربایجان و تورکیه ضیالیلاری‌نین اکثریتی‌نین یئکدیل فیکرینه گؤره، قدیم تورکلرین دینی اعتیقادلاری آراسیندا اوستونلوک تانریچیلیق-گؤی تانری دونیاگؤروشو ایله باغلی اولموش، ایسلاماقدرکی دؤورده تورکلردن آز سایدا طایفالار باشقا دوغما و یاد دینلره (شامانیزم، توتمیزم، آتش‌پرستلیک، زردوشتی‌لیک، مسیحیت، بوت‌پرستلیک، مانیلیک و ب.) تاپینمیشدی. خوصوصیله اوغوز تورکلری‌نین بؤیوک اکثریتی ایسلاما قدر تانریچیلیقدا قالمیش و سونرالار ایسلامی قبول ائتمیشلر. بونا ان باریز نومونه ایسه «کیتاب-ی دده قورقود» بویلاریدیر. بو باخیمدان تانریچیلیق دونیاگؤروشونو عکس ائتدیرن آبیده‌لر آراسیندا تورک میفلری، او جومله‌دن «کیتاب-ی دده قورقود» بویلاری اؤنملی یئر توتور.
«کیتاب-ی دده قورقود» بویلاری شیفاهی شکیلده میلادین 6-8 عصرلرینده فورمالاشسا دا، اونون کؤکلری داها قدیملر، میلاددان اوّلکی یوزایللیکلر، بلکه ده مین ایللیکلره گئدیب چیخیر. بیر مسله ده دقیقدیر کی، «دده قورقود»، یاخود دا «کیتاب-ی دده قورقود» اؤزوندن اوّلکی تورک بویلاری‌نین («یارادیلیش»، «آلپ ار تونقا»، «شو»، «اوغوز خاقان»، «گؤک‌تورک» «کؤچ»، «ارگنکون» و ب.) داوامی اولموشدور. کیتاب-ی دده قورقود»داکی بویلار تورکلرین، او جومله‌دن آذربایجان تورکلری‌نین قدیم دینی اعتیقادلارینی، ائلجه ده تانریچیلیق-گؤی تانری دینینی اؤیرنمک باخیمیندان چوخ اؤنملیدیر. بو بویلاردا قدیم تورکلرین دینی اعتیقادلاری، دونیاگؤروشلری، عادت-عنعنه‌لری و س. اؤز دولغون عکسینی تاپمیشدیر. «دده قورقود» بویوندا قدیم تورک إپوس تفکّورونون موعین علامتلری موحافیظه ائدیلیر. قدیم تورک إپوسونون اساس قهرمانلاری میفیک اوبرازلار اولموشدور (سو، گؤی، یئر، آغاج، قوش، بوز قورد، تانری خان و ب.). تورکلر ایسلامی قبول ائتدیکدن سونرا تورک تانریسینی ایسلام آللاهی عوض ائدیر (کیتاب-ی دده قورقود، 2004:ص.172-174).
عئینی زاماندا «کیتاب»دا یئرلی و گلمه تورک بویلاری، اوغوزلارین یاشادیغی جوغرافیا، «ایچ» و «دیش» اوغوزلارین موناسیبتلری یاناشی، اوغوزلارین دینی اعتیقاد، اینام و اخلاق نورملاریندان و س.-دن بحث اولونور. بورادا توتمیزمین، شامانیزمین موعین ایزلری اولسا دا، اساس یئری تانریچیلیق توتور: «ووردوغونو اولاتمایان اولو تانری! باسدیغینی بیلدیرمه‌ین بللی تانری! آپاردیغینی گؤیه یئتیرن عزیز تانری! غضبلندیگینی باتیریب-بوغان آجیقلی تانری! بیرلیگینه سیغیندیم، قادیر تانری!» (کیتاب-ی دده قورقود،،2004: 264). دئمه‌لی، «کیتاب»دا تورکلرین دینی-فلسفی دونیاگؤروشونون ان عالی فورماسی کیمی تانریچیلیق-گؤی تانری‌یا اینام اؤز عکسینی تاپمیشدیر. «کیتاب»دا آند ایچنلر «گؤی»و، «یئر»ی، «گونش»ی، «آی»ی، «تانری»نی و س. شاهید گتیریرلر. آغاجا، داغا، سویا، بوز قوردا خوصوصی اینام وار.
کؤچورن: عباس ائلچین
قایناقلار
- آذربایجان تاریخی.( 2007)، یئددی جیلدده. 2. جیلد. باکی، علم
- بنیادوو ض.م.( 2007) دینلر، طریقتلر، مذهبلر. باکی، «شرق-غرب»،
- جعفروو نظامی (2005). آذربایجان‌شوناسلیغین اساسلاری. باکی: پداقوگیکا،
- دمیرچی‌زاده عبدالعزیز (1959) «کیتاب-ی دده قورقود» داستانلاری‌نین دیلی. باکی، آذرنشر
- علی‌بیگ‌زاده ائ (1998). آذربایجان خالقی‌نین معنوی مدنیّت تاریخی (ایسلاماقدرکی دؤور). باکی، گنجلیک
- علی‌یارلی سلیمان (2009). آذربایجان تاریخی (اوزاق کئچمیشدن 1870-جی ایله قدر). باکی، «چیراق»
- حبیب اوغلو ولی (1996). قدیم تورکلرین دونیاگؤروشو. باکی، «قارتال»،
- حسینوو حیدر (2007). آذربایجاندا 19. عصر ایجتیماعی و فلسفی فیکیر تاریخیندن. باکی، «شرق-غرب»
- هیئت جواد (1993). تورکلرین تاریخ و مدنیّتینه بیر باخیش. ب.: آذرنشر،
- کیتاب-ی دده قورقود (2004). اصیل و ساده‌لشدیریلمیش متنلر. باکی، «اؤندر نشریاتی»،
- مردانوو م.ج. ،قولییئو ه.ق (2003). «آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین دؤولت رمزلری». باکی، چاشی اوغلو
- محمدوو ذاکر (2006). آذربایجان فلسفه‌سی تاریخی. باکی، «شرق-غرب»،
- مهدی‌یئو ر.ه.(2010). فلسفه. باکی، شرق-غرب،
- رشید الدین ف.( 1992). اوغوزنامه. باکی،آذرنشر.
- رادلوو و.و.( 1956). سیبیریادان. ایکی ج. ،ایستانبول،
- شوکوروو آ. (1997). میفولوژی. آلتی کیتاب//قدیم تورک میفولوژیسی. باکی،
- سئییدوو میرعلی.(1989). آذربایجان خالقی‌نین سوی‌کؤکونو دوشونرکن. باکی،
- سئییدوو م. (1994). قام-شامان و اونون قایناقلارینا عومومی باخیش. باکی، گنجلیک،
- شفیع‌‌زاده بالااوغلان.( 1996) «أوستا» ابدی آبیده کیمی – زردوشتون قاتالاری. آوتورفرات. باکی،
- اولکئن حلمی ضیا.( 2013). تورک تفکور تاریخی. ایستانبول، یاپی کرِدی یایینلاری،
