آذربایجاندا میلّی شوعور مسله‌سی: تاریخ و جاغداشلیق 
دوکتور فایق علی اکبرلی

    میلّی شوعور میلّی معنوی دَیرلری اؤزونده عکس ائتدیرن بیر آنلاییشدیر. شوعور آنلاییشی نه قدر عومومی‌دیرسه، میلّی شوعور ایصطیلاحیندا هم عومومی‌لیک، هم ده خوصوصی‌لیک واردیر. میلّی شوعور بیر نؤوع فردی شوعورلا عومومی شوعور آراسیندا علاقه‌لندیریجی کئیفیته مالیکدیر. چونکی میلّی شوعوردا بیر فردین تمثیل اولوندوغو کونکرت إتنیک، دینی، مدنی خوصوصیتلرله یاناشی، عومومی ماهیتلی بشری دَیرلر ده اؤزعکسینی تاپا بیلر. یعنی هر بیریمیز بیر طرفدن کونکرت بیر میلّتین، دینین، مدنیتین نوماینده‌سی اولدوغوموز حالدا، دیگر طرفدن بشری‌لیگه عایید علامتلری ده داشیییریق. 
بو معنادا، میلّی شوعور-میلّی روح یالنیز نسیل، قان بیرلیگی اساسیندا فورمالاشا بیلمز. بو پریزمادان چیخیش ائتسک گؤرریک کی، میلّی ایدئولوژی‌نی یالنیز قان-نسیل بیرلیگی ایله فورمالاشدیرماق چتیندیر. اونا گؤره ده، میلّی شوعور میلّی ایدئولوژی‌نین فورمالاشماسیندا چوخ موهوم رول اوینایا بیلر. یعنی تورکلوگوموزله یاناشی، ایسلاملیلیغی، چاغداشلیغی و آذربایجانلیلیغی ایفاده ائدن یئنی بیر میلّی شوعورا احتییاجیمیز وار. بورادا تورکلوک دیل، مدنییت و إتنوسلا، آذربایجانلیلیق وطن و دؤولتچیلیکله، ایسلام دینی ایناج و اعتیقادلا، موعاصیرلیک یئنیلشمه و زمانه‌‌نین طلبلری ایله باغلیدیر. 
اونا گؤره ده، میلّی شوعور، میلّی ایدئیا دئدیکده، اونو یالنیز إتنیک معنادا باشا دوشوب، یالنیز تورکچولوک کیمی یوزماق دوغرو دئییلدیر. تورکچولوک میلّی شوعورون بیر حیصه‌سیدیر. دوغرودور، آنجاق آپاریجی حیصه‌سی و نووه‌سیدیر. بونا سبب ده اودور کی، میلّی شوعورون فورمالاشماسی هر شئیدن اؤنجه دیل، مدنیت و قان-نسیل بیرلیگی (اتنوس) ایله باغلیدیر. هر بیر اینسان دانیشدیغی دیلین میلّی وارلیغیدیر. ائله بیر وارلیق کی، اؤزونو اونونلا ایفاده ائدیر. بو باخیمدان تورک دیلینده (آذربایجان) دانیشان و تحصیل آلان هر بیر آذربایجان وطنداشی (تورک و تورک اولمایانلار) اؤزونو هم تورک (چوخ‌سایلی آذربایجان تورکلری)، هم ده آذربایجانلی (تورکلر و آزسایلی إتنیک قروپلار) کیمی قبول ائدیر. بو بوتؤولوک نتیجه‌سینده یارانان آذربایجانلیلیق میلّی شوعورون اؤزونودرک نومونه‌سیدیر. دئمه‌لی، میلّی شوعور فورمالاشدیریلارکن دیل عامیلی بیرینجی یئری توتور. 
بورادا ژنتیک عامیلین، یعنی عئینی قانی داشییان نسیللرین إتنوس بیرلیگی‌‌نین-میلّیتین ده خوصوصی رولونو قئید ائتمک لازیمدیر. ژنتیک عامیل (قان بیرلیگی) میلّی اؤزونودرکین داخیلی بیر پورسه‌سیدیر. بو پروسه اینسا‌نین شوعورآلتی حیصه‌سی‌‌نین اویانیشینا، اؤز إتنیک‌لیگینی تانیماسینا سبب اولا بیلر. 
مدنیت ایسه میلّی عادت-عنعنه‌لرله باغلیدیر. بورادا میلّی منتالیتِت ده چوخ موهوم رول اویناییر. تورکلرین مدنیتینده خوش‌گؤرو، هومانیزم، اخلاقی-معنوی و س. مسله‌لر موهوم یئر توتور. 
بو معنادا 19-جو عصرین اورتالاریندان باشلایاراق چار روسیه‌سی‌نین ایشغالی آلتیندا اولان قوزئی آذربایجان اراضیسینده‌کی موختلیف تورک بویلاری ایلک نؤوبه‌ده قان-نسیل (إتنوس)، دیل و مدنیت بیرلیگیندن چیخیش ائده‌رک میلّی وارلیقلارینی ایفاده ائتمگه چالیشمیشلار. آذربایجان تورک ضیالیلاری طایفا و خانلیق شوعوروندان ال چکه‌رک چاغداش دؤورون طلبلرینه اویغون میلّت اولما‌نین اهمیتینی آنلامیشلار. آرتیق باکیخانوو، آخوندزاده، زردابی کیمی آذربایجان موتفکّیرلری هر هانسی میلّی و دینی مسله‌یه بیر طایفا، یاخود بیر بؤلگه‌‌نین میقیاسیندا دئییل، قافقاز-آذربایجان تورکلری‌نین سویه‌سینده یاناشمیشلار. دوغرودور، اونلار بو زامان چار روسیه‌سی‌نین آپاردیغی سیاست نتیجه‌سینده بیر سیرا حاللاردا، میلّی کیملیگینی و میلّی دیلینی «تاتار»، «موسلمان» کیمی قلمه وئرمیشلر. بوتون حاللاردا میلّی شوعورون چاغداش دؤورون طلبلرینه اویغون شکیلده فورمالاشماسی پروسه‌سی باشلامیشدیر. 
چونکی بو بؤلگه‌ده ایستر سای، ایسترسه ده تاریخی گئرچکلیک باخیمیندان آذربایجان تورکلری قدر بونا حاضیر اولان باشقا إتنوسلار اولمامیشدیر. اونا گؤره ده، 19-جو عصرین سونو - 20-جی عصرین اوللرینده باش قالدیران میلّی اویانیش پروسه‌سینده آذربایجان تورکلری آپاریجی یئر توتموشلار. 20-جی عصرین اوّللرینده میلّی شوعورون فورمالاشدیریلماسی یولوندا جیدی آددیملار آتان میلّی ایدئولوقلار دا (ع.حسین‌زاده، ا.آغااوغلو، ع.توپچوباشی، م.ا.رسول‌زاده و ب.) سونوندا آنلامیشلار کی، میلّی وارلیقلارینی ایفاده ائتمک اوچون ان گوجلو سیلاحلاردان بیری إتنیک‌لیکدیر-تورکچولوکدور. 
اونلار بو قناعته دینی شوعورون ایسته‌نیلن افِکتی وئرمه‌مه‌سیندن سونرا گلمیشلر. بو معنادا، ایلک دؤورلرده میلّی شوعورون آپاریجی قووّه‌سی دینی شوعور-ایسلامچیلیق ایدیسه، داها سونرا اونو تورکچولوک عوض ائتمیشدی. تورکچولوک میلّی شوعورون فورمالاشماسی یولوندا موهوم بیر آددیم ایدی. بئله کی، چار روسیه‌سی‌نین ایدئولوقلاری طرفیندن میلّی کیملیگی و میلّی دیلی ساختالاشدیریلان آذربایجان تورکلری‌نین میلّی شوعورونون اویانماسیندا میلّی اؤزونه‌مخصوصلوقلار (تورک کیملیگی، تورک دیلی، تورک تاریخی، تورک مدنیتی، تورک قزئتی، تورک تئاتری) موهوم رول اوینامیشدی. 
دوننه قدر «موسلمان»، «تاتار»، «پرسیان» و س. آدلارلا میلّی کیملیگی و میلّی دیلی ساختالاشدیریلان آذربایجان تورکلری‌نین پارچالانمیش میلّی شوعورو تورکچولوک اساسیندا فورمالاشماغا باشلادی. بو او دئمک دئییل کی، میلّی ایدئولوقلار ایسلامچیلیق و چاغداشلیق شوعورونو بیر کنارا قویدولار. اصلینده بو مومکون ده دئییلدی. ساده‌جه، تورکلوک میلّی شوعورون فورمالاشماسیندا ایسلاملیق و موعاصیرلیکدن اؤنملی اولماسینی ثوبوت ائتدی. بئله‌لیکله، تورکچولوک و اونون آذربایجانداکی بیر قولو اولان آذربایجان تورکچولوگو میلّی شوعورون فورمالاشماسیندا تکان وئریجی عامیل اولدو.
یئری گلمیشکن، بورادا تورکچولوکله اونون بیر قولو اولان آذربایجان تورکچولوگونو موعین قدر فرقلندیرمک لازیمدیر. اگر تورکچولوک بوتون تورک دونیاسی‌نین اویانیشینی و بیرلیگینی هدفله‌ییردیسه، آذربایجان تورکچولوگو داها چوخ بو جوغرافیادا یاشایان تورکلر باشدا اولماقلا، بوتون آذربایجانلیلارین چار روسیه‌سی‌نین اسارتیندن قورتولماسینی و میلّی وارلیغینی دونیایا ثوبوت ائتمگی قارشییا اساس مقصد کیمی قویموشدور. باشقا سؤزله، تورکچولوگون یئرلی فورماسی اولان آذربایجان میلّی ایدئیاسی ایمکان وئریردی کی، «تاریخی-جوغرافی آذربایجان» اراضیسینده یاشایان بوتون تورک و غئیری-تورک إتنوسلار واحید میلّت شکلینده مئیدانا چیخسینلار. اصلینده بو ایدئیا ان آزی بیر عصر اؤنجه رئاللاشمالی ایدی. آنجاق اوندا میلّی شوعور ایسته‌نیلن سویه‌ده اولمادیغی اوچون آذربایجان تورک خانلیقلاری بیرلشه بیلمه‌میش و چار روسیه‌سی طرفیندن ایشغالا معروض قالمیشدی. یالنیز بو ایشغالدان سونرا آذربایجان تورکلری بیر میلّت اولاراق توپارلانماغا و میلّی شوعور فورمالاشدیرماغا باشلامیشلار. 
میرزه بالا محمدزاده‌نین تعبیرینجه دئسک، خانلیقلار دؤورونده‌کی طایفا شوعورو آرتیق آرادان قالخماغا باشلامیش، طایفا-خانلیقلار شوعورونون یئرینی کوللکتیو شوعور -میلّت شوعورو توتموشدور. م.ا.رسول‌زاده ایسه بیر قدر ده کونکرت شکیلده یازیردی کی، آرتیق آذربایجان اینسا‌نی‌نین شوعوروندا بیر نئچه یئره بؤلونموش خانلیقلار دئییل، آذربایجان میلّی ایدئیاسی فورمالاشمیشدیر. 
شوبهه‌سیز، 20-جی عصرین اوّللرینده میلّی شوعورون فورمالاشماسی پروسه‌سینه دونیادا و چار روسیه‌سینده باش وئرن تاریخی اولایلار دا اؤز تاثیرینی گؤستریردی. بیر طرفدن طایفا-خانلیقلار شوعوروندان اوزاقلاشما، دیگر طرفدن میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین گوجلنمه‌سی آذربایجاندا میلّی شوعورون یارانماسی ایله نتیجه‌لندی. بو ایسه، اؤز عکسینی «تورک کیملیگی»، «تورک دیلی»، «تورک مدنیتی»، «تورک تاریخی»، «تورک ادبیاتی» آنلاییشلاریندا تاپدی. خوصوصیله، «آچیق سؤز» قزئتی‌نین شوعاری اولان تورکلشمک، موعاصیرلشمک و ایسلاملاشماق میلّی شوعورون فورمالاشماسیندا حلّ‌ائدیجی رول اوینادی. 
آنجاق بو دؤورده موختلیف ایدئیالارین فونوندا میلّی شوعورون فورمالاشماسی هئچ ده آسان اولمامیشدیر. بیر طرفدن مارکسیستلر و سوسیالیستلر، دیگر طرفدن موحافیظه‌کارلار و ایتّیحادچیلار میلّی شوعورون فورمالاشماسی پروسه‌سینه انگل اولماغا چالیشمیشلار. چونکی بو قووّه‌لر حساب ائدیردیلر کی، میلّی شوعورا صاحیب اولماق اویغون شکیلده دونیادا سوسیالیزمین و ایسلامیتین غلبه‌سینه قایل اولماغا انگلدیر. بو معنادا، میلّی شوعورو سوسیالیست و ایسلامی بین‌المیلل‌چیلیگه ضید سایانلار حساب ائدیردیلر کی، آذربایجان میلّی ایدئیاسی اوتوپیادان باشقا بیر شئی دئییلدیر. اوسته‌لیک، آذربایجان میلّی ایدئیاسی «ایسلام بیرلیگی»ن، یاخود دا سوسیالیزم حرکاتینا ضربه‌دیر. پارلامنتین ایلک ایجلاسلاری‌نین بیرینده رسول‌زاده بونلاری نظره آلاراق دئمیشدیر کی، واختیله آذربایجان میلّی ایدئیاسی ایره‌لی سورولنده موحافیظه‌کار ایسلامچیلار بونو «ایسلام بیرلیگی»نی پارچلاماق، سوسیال-دموکراتلار ایسه دونیادا سوسیالیزمین غالیب گلمه‌سی ایدئیاسینا خیانت کیمی گؤرموشلر. آنجاق جومهوریت یاراندیقدان سونرا ایستر موحافیظه‌کار ایسلامچیلار، ایسترسه ده سوسیالیستلر آذربایجان میلّی ایدئیاسینی ایکی الـله مودافیعه ائدیردیلر. 
رسول‌زاده‌نین بو تاریخی چیخیشی گؤستریر کی، همین دؤورده میلّی شوعور آرتیق غالیب بیر وضعیته گلمیشدیر. آنجاق اونون بو قالیبیتی ایستر سوسیال-دموکرات جیلدینه گیرمیش روس بولشویکلرینی، ایسترسه ده «روسیه موسلمانلاری‌نین بیرلیگی» خولیاسی ایله یاشایان، بو معنادا روسیه ایمپراتورلوغون داغیلماسینی ایسته‌مه‌ین ایتّیحادچیلاری موعین معنادا ناراحات ائدیردی. خوصوصیله، روس بولشویکلری آذربایجاندا میلّی شوعورون غلبه‌سینی هضم ائده بیلمیردیلر. چونکی میلّی شوعور ایلک نؤوبه‌ده تورکلوگه، داها سونرا ایسلامی و دموکراتیک دَیرلره اساسلانیردی. بئله‌لیکله، بونلارین وحدتی اولاراق آذربایجان میلّی ایدئیاسی، یعنی آذربایجانلی‌لیلق شوعورو دا یارانمیش اولوردو. 
بئله‌لیکله، آذربایجانلی‌لیلق شوعورو دیل بیرلیگی، قان بیرلیگی (ژنتیک عامیل) و مدنیت بیرلیگینه اساسلانان تورکچولوکله یاناشی، ایسلام، وطن و دؤولت شوعورونو دا اؤزونده عکس ائتدیریردی. یوخاریدا دا قئید ائتدیگیمیز کیمی، تورکچولوک میلّی شوعورون اساس خطلریندن بیری و بیرینجیسیدیر. آنجاق موختلیف إتنوسلارین یاشادیغی بیر اؤلکه‌ده یالنیز نسیل-قان بیرلیگیندن چیخیش ائتمک هئچ ده آسان دئییلدیر. بو او دئمکدیر کی، دیل، قان و مدنیت بیرلیگی داها چوخ میلّی دؤولت یارانانا قدر آپاریجی مؤوقع داشییا بیلر. 
دؤولت یاراندیقدان سونرا إتنیک‌لیک (دیل، مدنیت و إتنوس بیرلیگی) کیفایت ائتمیر. باشقا سؤزله، بیر دؤولتده، خوصوصیله چوخ إتنوسلو بیر دؤولتده یالنیز إتنیک‌لیکدن چیخیش ائتمک و میلّی ایدئیا کیمی قبول ائتمک پروبلملیدیر. دوغرودور، بو زامان دا موستقیل دؤولتده آپاریجی إتنوسون دیلی و مدنیتی بیرمعنالی شکیلده قبول ائدیلیر. آنجاق موستقیل دؤولتده إتنیک‌لیک اؤز یئرینی قورویوب ساخلاماقلا یاناشی، دیگر آزسایلی إتنیک قروپلارین دا دیل و مدنیتلری نظره آلینمالیدیر. بونون اوچون ایسه دینی دَیرلر و دؤولتچیلیک واجیب عامیللردندیر. 

کؤچورن: عباس ائلچین