اورتاق تورک الیفباسینا دؤنوش: تاریخ و چاغداشلیق 
دوکتور فایق علی اکبرلی

خولاصه 
مقاله‌ده گؤستریلیر کی، 1926-جی ایلین فوریه 26-دان مارسین 5-دک باکی‌دا کئچیریلن تورک‌سویلو خالقلارین تورکولوژی قورولتایی‌نین قارشیسیندا دوران اساس پروبلملردن بیرینجیسی میلّی الیفبا و میلّی دیل مسله‌سی اولموشدور. تورکولوژی قورولتایین کئچیریلمه‌سی‌نین اساس تشبوثچولری ایسه یئنی تورک الیفباسی (ی‌ت‌ا) کومیته‌سی و آذربایجانی آراشدیرما و اؤیرنمه جمعیتی ایدی. تورکولوژی قورولتایدا عرب الیفباسیندان لاتین الیفباسینا کئچیریلمه‌سی چاغریشینا جاوابلار دینلنمیشدیر. قورولتایا قاتیلان 131 نوماینده‌دن 93-او تورک‌سویلو، یئرده قالانلاری دیگر خالقلارین تمثیلچیلری اولموشلار. یئنی تورک الیفباسی مسله‌سینده ایکی جریان: 1) لاتین‌چیلار و 2) ایصلاحاتچیلار (عرب الیفباسی طرفدارلاری) مؤوجود اولموشدور. عئینی زاماندا، مقاله‌ده چاغداش دؤورده ده اورتاق تورک الیفباسی‌نین یارانماسی‌نین اهمیتیندن بحث اولونموشدور. 

آچار سؤزلر: تورکولوژی قورولتای، یئنی تورک الیفباسی کومیته‌سی، تورک رونیک الیفباسی، لاتین الیفباسیی، عرب الیفباسی، اورتاق تورک الیفباسی 

گیریش
اون دوققوزنجو عصرین اوّللرینه قدر تورک خالقلاری‌نین بؤیوک اکثریتی‌نین عرب الیفباسیندان، چوخ آز بیر قیسمی‌نین ایسه رونیک، لاتین و کیریل الیفبالاریندان ایستیفاده ائتدیگی بللیدیر. شوبهه‌سیز، رونیک، لاتین و کیریل الیفبالاریندان ایستیفاده ائدن تورک‌سویلو خالقلار (بولقارلار، قاقاوزلار، سئکئللر، ماجارلار، کازاکلار، کارایملر و باشقالاری) دا مسیحیت و تانریچیلیق دینلری ایچینده قالانلار ایدیلر. چوخ گومان کی، اؤنجه‌لیکله عرب الیفباسیندان اوّل تورک رونیک یازیسیندان ایستیفاده ائدن تورک خالقلاری اوچون لاتین الیفباسی، اورتا چاغدا اورتایا چخان کیریل الیفباسی دا یاد اولمامیشدیر. شوبهه ائتمیریک کی، ایندی لاتین الیفباسی آدلانان بو الیفبا‌نین قوروجولاری سیراسیندا تورکلر (إتروسک تورکلری) ایلک یئرلردن بیرینی توتموشلار [1، 138]. باشقا سؤزله، تورکلرین قدیم رونیک الیفباسی إتروسکلارین بیرباشا ایشتیراکی ایله لاتین الیفباسی‌نین فورمالاشماسینا جیدی تاثیر گؤسترمیشدیر. بو آنلامدا آذربایجا‌نین تا‌نینمیش دیلچی عالیمی پروفسور فیرودین آغاسی‌ اوغلونون تعبیرینجه دئسک، 1929-جو ایلده رسماً قبول ائتدیگیمیز، آنجاق بیر آرا ایدئولوژی سببلردن ایمتیناع ائتدیریلمگه مجبور اولساق دا، 1991-جی ایلده یئنیدن برپا ائتدیگیمیز لاتین یازیسی تورک رونیک الیفباسییلا عئینی منشالی یازی سیستمیدیر [1، 151]. 
بیزیم بورادا دئمک ایسته‌دیگیمیز اودور کی، تورک رونیک یازیسی لاتین الیفباسینا اوخشارلیقلا یاناشی، اؤز قدیملیگینه گؤره ان آزیندان سومئرلره قدر گئدیب چیخیر. هر حالدا ایندیکی آذربایجان بؤلگه‌سینده واختیله مؤوجود اولان قدیم آراتتا دؤولتینه سومئر دؤولتی طرفیندن گیل یازیدا مکتوب گؤندریلمه‌سی، آراتتا بیگی‌نین ده مکتوبلا باغلی یا‌نینداکی شاتامموُ ایله گنشمه‌سی بیر فاکتدیر [1، 143]. عئینی زاماندا فارس شاعیری فردوسی‌نین سؤزلرینه اینانساق، فارسلار/ایرانلیلار تانری‌نین اؤولادلاری اولان دیولردن، یعنی تورانلیلاردان ایلک الیفبانی، موختلیف دیللری و علملری اؤیرنمیشلر [2، 41]. بئله‌لیکله، خوصوصیله مسیحیتی قبول ائدن تورک خالقلاری اساسن تورک رونیک الیفباسیندان اوزاقلاشمیش، آنجاق بیر چوخ جهتدن اوخشارلیقلارینا گؤره، میلّی الیفبالارینی تامامیله اونوتمامیشلار. عئینی سؤزلر لاتین و رونیک الیفبالاری‌نین سنتزیندن یارادیلمیش کیریل الیفباسی حاقیندا دا دئمک مومکوندور. چونکی کیریل الیفباسی‌نین یارانیشیندا دا تورک رونیک الیفباسی موهوم رول اوینامیشدیر [1، 140].
آنجاق تورک خالقلاری‌نین بؤیوک چوخلوغو، اؤزللیکله ده اوغوز تورکلری ایسلام دینینی قبول ائتدیکدن سونرا رونیک الیفبادان تامامیله اوزاقلاشاراق عرب الیفباسی‌نین تاثیری آلتینا دوشموشلر. بونونلا دا، عرب الیفباسی موسلمانلیغی قبول ائتمیش تورک خالقلاری‌نین اساس یازیسینا چئوریلمیشدیر. هر حالدا 11-جی عصردن 20-جی عصرین اوّللرینه قدر مؤوجود اولموش غزنویلر، سلجوقلار، عوثمانلیلار، آغ‌قویونلولار، صفویلر، قاجارلار و باشقا تورک دؤولتلری‌نین اساس یازیسی عرب الیفباسی اولموشدور. بئله‌لیکله، عرب الیفباسی بیر یاندان موسلمان تورک خالقلارینی میلّی الیفبالاریندان خئیلی درجه‌ده اوزاق دوشمه‌سینه سبب اولسا دا، دیگر طرفدن ایستر-ایسته‌مز یالنیز سویداشلارییلا دئییل، باشقا موسلمان خالقلاری (عرب، فارس، اوردو و ب.) ایله ده یاخینلاشماسینا سبب اولموشدور. آنجاق اونو دا دئمه‌لی‌ییک کی، عرب الیفباسی اوزون مودّت اساساً تورک خالقلاری‌نین موعین بیر حیصه‌سی‌نین یازیسی اولموش، یعنی اونلارین بوتون طبقه‌لرینه یاییلمامیشدیر. 
بورادا اساس مسله اودور کی، تورک خالقلاری‌نین بؤیوک چوخلوغو موسلمانلیغی قبول ائتدیکلرینه گؤره، اون دوققوزنجو عصره قدر عرب الیفباسی اونلار آراسیندا اؤنجوللوگونو قورویوب ساخلایا بیلمیشدیر. آنجاق هله بو دؤوره قدر، موسلمان تورکلرین ده داخیل اولدوغو "ایسلام دونیاسی"ندا تنزّولون جیدی شکیلده اؤزونو بوروزه وئرمه‌سی، بونون عوضینده "مسیحیت دونیاسی"ندا بونون تام عکس پروسه‌، یعنی ترقّی‌نین داها دا گوجلنمه‌سی الیفبا مسله‌سینی ده یئنیدن گوندمه گتیرمیشدیر. هر حالدا اون دوققوزنجو عصرین اورتالاریندان باشلایاراق تزار روسیه‌‌سینده، عوثمانلیدا، قاجارلاردا عرب الیفباسیندا ایصلاحاتلارینن کئچیرلیمه‌سی ضروریلیگیندن بحث اولونماسی، داها سونرا حتّی، لاتین الیفباسینا کئچمگین مومکونلوگوندن سؤز آچیلماسی تصادوفی اولمامیشدیر. بو مسله‌لرین درینینه واردیقدا گؤروروک کی، بورادا پروبلم ظاهیراً گئریلیک و ترقّیچی آنلامیندا مؤوجود الیفبادا (عرب الیفباسیندا) قالماق یا دا یئنی الیفبایا (لاتین الیفباسینا) کئچمک مسله‌سی اولمامیشدیر. اصلینده ایلک باخیشدا "ایسلام دونیاسی" یا دا "شرق دونیاسی"‌نین گئریلیگی، اونون الیفباسی‌نین بویونونا بیچیلدیگی کیمی، "مسیحیت دونیاسی"‌نین یا دا "غرب دونیاسی"‌نین ایره‌لیچیلیگی ایسه لاتین یازیسینا کئچمگین ده اؤنمینی آرتیرمیشدیر. 
اونا گؤره ده مسله‌نی تام درک ائتمک اوچون، 19-جو عصرین اورتالاریندان باشلایاراق "لاتینچی یئنیلیکچی"لرله (لاتین الیفباسینا کئچمک طرفدارلاری) «ایصلاحاتچی موحافیظه‌کارلار"-ین (عرب الیفباسینداقالماقلا اوندا ایصلاحاتلار آپارماق ایسته‌ینلر) میلّی تورک الیفباسییلا مسله‌سییله باغلی ایره‌لی سوردوگو مولاحیظه‌لر، ان اساسی اونلارین هانسی سیاسی-ایدئولوژی دونیاگؤروشه و نظری-فلسفی ایدئیالارا اساسلانمالارینا قیساجا دیقّت یئتیرمک ضروریدیر.
بو آنلامدا تزار روسیه‌سی‌نین ترکیبینده اولان، بونونلا یاناشی "ایسلام دونیاسی"‌نین عایید ائدیلن قافقاز، تاتاریستان، باشقیردیستان، کریم و تورکوستاندا، او جومله‌دن عوثمانلیدا، قاجارلاردا و دیگر تورک ائللرینده «لاتینچیلار»ین اورتایا چیخدیغینی، دایما دا اونلارا قارشی اولان"موحافیظه‌کار ایصلاحاتچیلار"-ی گؤروروک. بو مسله‌ده "لاتینچیلار"لا "موحافیظه‌کار ایصلاحاتچیلار"-ین آرخاسیندا هانسی آنتی‌تورک قووّه‌لرین دورماسیندان آسیلی اولمایاراق، هم عرب الیفباسیندا ایصلاحاتلار حیاتا کئچیرمک ایسته‌ین، هم ده لاتین الیفباسینا کئچمک ایسته‌ین تورک آیدینلاری‌نین توتدوقلاری یولدا صمیمی اولمالارینا شوبهه ائتمیریک. چونکی عرب الیفباسیندا قالماقلا، ساده‌جه اوندا ایصلاحاتلارین آپاریلماسینی ایسته‌ینلر بونو، موعین آنلامدا تورک خالقلاری‌نین تنزّولدن قورتولماسی‌نین مومکون اولدوغونو دوشوندوکلری حالدا، "لاتینچیلار" مسله‌نی داها رادیکال شکیلده قویموشدولار. 
بئله‌لیکله، بلکه ده ایلک دفعه عوثمانلیدا علی سوُاوی عرب الیفباسیندا ان آزیندان ایصلاحاتلارین آپاریلماسی، حتّی لاتین الیفباسینا کئچمگی جیدی شکیلده ایره‌لی سورموشدور. اؤز دؤنمینده غربچی، غرب مدنیتی طرفداری کیمی قلمه وئریلن سواوی حساب ائدیردی کی، لاتین یازیسی‌نین قبولونون هئچ بیر پروبلمی یوخدور [3، 100]. سواوی‌دن سونرا عوثمانلیدا لاتین الیفباسینا کئچمگین ان رادیکال طرفداریلاریندان بیری ده مونیف پاشا اولموشدور. آنجاق بیلدیگیمیز کیمی، عوثمانلی یا دا تورکیه تورکلری‌نین عرب الیفباسیندان ایمتیناع ائده‌رک، لاتین الیفباسینا کئچمه‌سی پروسه‌سی بؤیوک تورک دؤولت آدامی مصطفی کمال آتاتورکون بیرباشا دستگیله تورکیه جومهوریتی دؤورونده-1928-جی ایلده رسماً گئرچکلشمیشدیر. 
1828-1917-جی ایللرده تزار روسیه‌سی‌نین ایشغالی آلتیندا اولان قوزئی آذربایجاندا ایسه عرب الیفباسیندا ایصلاحاتلارین آپاریلماسی یا دا لاتین قرافیکینه کئچمگین اؤنجوللری آراسیندا میرزه فتعلی آخوندزاده خوصوصی ایله فرقلنمیشدیر. آخوندزاده یازیردی کی، تکجه او یوخ، باشقالاری دا عرب الیفباسی‌نین تورک دیلینه یارامادیغینی آنلاییب، بو ساحه‌ده ایصلاحاتلار آپارماق ایسته‌ییبلر. او یازیر: "قافقازدا بیر سیرا آداملار عرب الیفباسی‌نین تاتار دیلی (تورک دیلی – ف.ع.) اوچون یارامادیغینی چوخدان درک ائدیبلر و اونون باشقاسی ایله عوض ائدیلمه‌سی و یا اونون اؤز وظیفه‌سینه اویغون اولماسی اوچون مووافیق صورتده دَییشدیریلمه‌سی‌نین ضروری اولدوغو حاقدا قناعته گلیبلر" [4، 243]. م.ف.آخوندزاده روسیه علملر آکادمیسی‌نین عوضوو ب.دورنا مکتوبوندا یازیردی: «مدنیت‌ین ایندیکی سورعتلی نایلیتلری دؤورونده یازی‌نین بئله غئیری-طبیعیلیگی مدنی دونیا‌نین شرق ادبیاتینا ساری گئدن یولونو همیشه‌لیک باغلایا بیلمزدی، اونون الیفباسیندا موطلق دَییشیکلیک عمله گلمه‌لی ایدی» [5، ص.50]. بو ایشین تشکیلاتچیسی اولان تزار روسیه‌سی حیله‌گرجه‌سینه آخوندزاده‌یه یول گؤستریردی کی، اؤنجه تورکیه و قاجارلار عرب الیفباسیندا ایصلاحاتلارین مومکونلوگو مسله‌سینی موذاکیره ائده‌رک موعین بیر قرار قبول ائتمه‌لیدیر. بو مقصدله 1863-جو ایلده تورکیه‌یه سفر ائدن آخوندزاده اؤلکه‌‌نین باش ناظیری فواد پاشا، ائله‌جه ده تورکیه علملر آکادمیسی‌نین عوضولری ایله گؤروشسه ده، مقصدینه چاتمیر. قاجارلارین معاریف ناظیرلیگی ده اونا «یوخ» جاوابی وئره‌رک یازیر کی، «الیفبامیزی دَییشدیرمگه اصلاً احتییاجیمیز یوخدور» [5، 101]. 
آخوندزاده ده ایلک دفعه لاتین الیفباسینا ماراق ایسه 1871-جی ایلین اورتالاریندا یاراندی. داغیستاندا آوار، چئچئن و چرکز خالقلاری آراسیندا لاتین الیفباسینا کئچیلدیگینی دئین آخوندزاده یازیر کی، آرتیق اونلار ساوادلانماغا باشلاییبلار. آنجاق ایکی میلیوندان آرتیق اولان گونئی قافقاز تورکلری هله ده کور و ساوادسیز اولاراق قالماقدادیر: «علم ساحه‌سینده خالقین ترقّسینه خیدمت ائدن بیتیشمز حرفلرین ساغدان سولا یازیلیشی ال‌وئریشلی اولمازسا، خاچپرستلرده اولدوغو کیمی سولدان-ساغا یازماغا دا ایجازه وئرمک اولار، نئجه کی، هند‌سی رقملری یازیریق. خالقلارین تاریخینده الیفبالاری دّییشدیرمک نادیر باش وئرن حاللاردان دئییل. بو ایش هئچ بیر زامان دؤولتین زاوالینا سبب اولا بیلمز. روسلارین کؤهنه الیفباسی‌نین خالقین ترقّیسینه مانعه اولدوغونو گؤردوکده، پطر اونو لاتین الیفباسی ایله عوض ائتدی و دؤولتی ‌نینکی زاوالا اوغرامادی، حتّی عاوام جاماعاتین، کشیشلرین و روحانیلرین بو باره‌ده موخالیفته قالخماسینا باخمایاراق، روسیه دؤولتی گونو-گوندن ترقّی ائتدی» [5، 131]. چوخ کئچمیر کی، آخوندزاده داغیستاندا تطبیق اولونان لاتین الیفباسی ایله یاخیندان تانیش اولور. بوندان سونرا آخوندزاده ده یئنی فیکیر یارانیر: «من ایکی جور الیفبا دوشونموشم. اونلاردان بیری لاتین الیفبا حرفلریندن سئچیله‌رک ترتیب ائدیلمه‌لیدیر کی، اونو سولدان-ساغا یازماق لازیم گله‌جکدیر. ایکینجیسی ایسه، حاضیرکی الیفبامیز اساسیندا قورولمالیدیر کی، اونو حاضیردا اولدوغو کیمی ساغدان-سولا یازماق اولار» [5، 172]. لاتین الیفباسینا کئچمک مسله‌سینده آخوندزاده‌نین یولونو داوام ائتدیرن آذربایجان تورک ضیالیسی محمد آغا شاهتاختلی 19-جو عصرین سونلاریندا یئنی الیفبا لاییحه‌سی حاضیرلامیش و بیر مودّت بونون اوچون چالیشمیشدیر. آنجاق تزار روسیه‌سی‌نین ایدئولوقلاری همین دؤورده بونو حیاتا کئچیرمگین مومکونسوزلوگونو گؤره‌رک، شاهتاختلی‌یا جیدی دستک وئرمه‌میشلر. بونون "نیسگیلینی" یاشایان شاهتاختلی‌نین شوروی دؤورونده آذربایجا‌نین لاتین الیفباسینا کئچمه‌سینی درحال موثبت قارشیلادیغینی گؤروروک [6، 20-30].
شوبهه‌سیز، ایلک باخیشدا موترقّی ماهیت داشییان عرب الیفباسیندا یا دَییشیکلیکلرین ائدیلمه‌سی، یا دا لاتین الیفباسینا کئچیریلمه‌سی ایدئیاسی موسلمان تورک خالقلارینی دیگر موسلمان خالقلاردان آییرماغا یؤنلمیشدیر. بو سببدندیر کی، م.ف.آخوندزاده‌نین، میرزه کاظم بیگین، م.آ.شاهتاختلی‌نین«الیفبا و دیل ایصلاحاتلاری» روس-آوروپا عالیملری طرفیندن رغبتله قارشیلانمیش و اونلارا لازیمی دستکلر وئریلمیشدیر. هر حالدا، اونلارین اورتاق تورک دیلی عوضینه، محلّی تورک دیلینی مودافیعه ائتمه‌لری، عئینی زاماندا اورتاق الیفبا‌نین آرادان قالدیریلماسی پروسه‌سینده موعین امکلری دانیلمازدیر. تزار روسیه‌سی ماراقلی ایدی کی، بورادا یاشایان تورک-تاتارلار واحید میلّتدن آذربایجانلی، باشقیرد، اؤزبک، قازاخ، کازاک، تورکمن و باشقالارینا بؤلونسون، واحید تورک دیلی آذربایجان، تاتار، قازاخ، باشقیرد، اؤزبک و باشقا دیللره پارچالانسین، اساساً عرب الیفباسیندا اولانلار دا کیریل، لاتین، عرب و دیگر الیفبالارا اوز توتسونلار.
تورک دونیاسی‌نین بؤیوک موتفکّیری، میلّی آیدینیمیز علی بیگ حسین‌زاده آوروپا ایدئولوقلاری‌نین بو جور "رفورمالارینی" داها یاخشی درک ائده‌رک یازیردی کی، «الیفبا ایصلاحاتی»‌نین طرفدارلاری‌نین (م.ف.آخوندزاده، م.آ.شاهتاختلی) تیفلیسدن بونو بیان ائتمه‌لری چوخ دوشوندوروجودور: «اوچ یوز میلیون ایسلامین الیفباسی‌نین آلتمیش-یئتمیش میلیون تورکون ایملاسینی بیر حؤکمی-قاراقوشیله تورکون، ایسلامین مرکزیندن اوزاق اولان یووالاریندان بیردن دَییشمک ایسته‌ییرلر! حالبوکی، بؤیله موهوم بیر امر اوچون کندیلرینده لازیم گلن معلوماتدان اثر بئله یوخ! تورکون ایملاسینی ایصلاحی اوچون دئییل، صرف و نحوی موکمّل بیلمک، بلکه بوتون تورکلرین تاریخینه، ادبیاتینا، إتنوقرافی‌سینا، فونولوژی‌سینا حاقی ایله آشینا بولونماق طلب ائدر» [7، 360]. علی بیگ حسین‌زاده خئیلی درجه‌ده حاقلی ایدی کی، اورتاق تورکجه‌دن آیری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین اینکیشافیندا، ائلجه ده الیفبا ایصلاحاتی مسله‌سینده اولجه تزار روسیه‌سی، سونرالار شوروی روسیه‌سی‌نین ماراقلی و ایجراچی اولمالاری تصادوفی اولمامیشدیر. هر ایکی حالدا مقصد تزار روسیه‌سی-شوروی روسیه‌سی موستملکه‌سی آلتیندا یاشایان تورکلری، او جومله‌دن آذربایجان تورکلرینی الیفبا اولاراق ایسلام دونیاسیندان، او جومله‌دن گونئی آذربایجان و تورکیه تورکلریندن آییرماق ایدی. بو اونا ایشاره ایدی کی، «ایصلاحاتلار» مسله‌سینده آخوندزاده و شاهتاختلی هانسیسا سیفاریشلری بیله‌رکدن و یا بیلمه‌یرکدن گوندمه گتیریردیلر. چونکی الیفبا و دیل "ایصلاحاتی"‌نین اساس مؤلیفلری تزار روسیه‌سی و آوروپا ایدئولوقلاری ایدیلر. اونلار تورک خالقلاری‌نین آوروپاسایاغی «اویانیشینا»-«معارفیلنمه‌سینه» خیدمت آدی آلتیندا موسلمانلارین اورتاق عرب الیفباسینی، تورکلرین اورتاق تورک دیلی‌نین آرادان قالدیرماق خطی گؤتورموشدولر. آنجاق بونو ایناندیریجی ائتمک اوچون ائله بیر شراییط یاراتمیشدیلار کی، همین ایدئیالاری محض موسلمان دینینده اولان تورک موتفکّیرلری ایره‌لی سوروردولر. «ایسلاما گؤره و ایسلامدا قادین» اثرینده احمد بیگ آغااوغلو دا قئید ائدیردی کی، موسلمانلارین ایصلاحات دؤورونو کئچمه‌لری‌نین واختی چاتمیشدیر. ایصلاحاتلار ایلک نؤوبه‌ده قادینلارا آزادلیق وئریلمه‌سیندن و الیفبا‌نین ایصلاحیندان باشلامالیدیر. او، یازیر: «قادینین وضعیتی و الیفبا مسله‌سی – ایسلام دونیاسی‌نین قاتی دوشمنلری، اونو اؤلومه سوروکله‌ین ساغالماز خسته‌لیکلردیر» [8، 49]. 
موعین درجه‌ده غرب مدنیتی‌نین تاثیری آلتیندا اولان باشدا میلّی ایدئولوق محمد امین رسولزاده اولماقلا میلّی-دموکراتلار دا آذربایجان جومهوریتی (1918-1920) دؤورونده عرب الیفباسیندان لاتین الیفباسینا کئچمگی تکلیف ائدیردیلر. بو مقصدله آذربایجان پارلمانیندا بیر کومیسیون تشکیل اولونموش و بو کومیسیون لاتینلاشمیش تورک الیفباسی‌نین لاییحه‌سینی پارلمانا بئله تقدیم ائتمیشلر [9، 70]. آنجاق بیر طرفدن «ایسلام بیرلیگی» ایدئیاسی ایله چیخیش ائدن «ایتحادچی»لارین، دیگر طرفدن ایسه بولشویزمین گونو-گوندن آذربایجان جومهوریتینه قارشی یؤنلمیش تضییقلرین نتیجه‌سینده لاتین الیفباسینا کئچید مسله‌سی همین دؤورده اؤز حلینی تاپمامیشدی. عئینی زاماندا، آذربایجان جومهوریتی لاتین الیفباسینا کئچیدله باغلی تورکیه جومهوریتی ایله اورتاق آددیم آتماق نیتی ده گودموشدو. همین واخت ایسه تورکیه و آذربایجان جومهوریتی اوزرینه اولان "موحافیظه‌کار" باسقیلار بو مسله‌نین اؤز حلینی تاپماسینا انگل اولموشدو. 
1920-جی ایلده آذربایجان جومهوریتی‌نین و دیگر تورک دؤولتلری‌نین موستقیل‌لیگینه سون قویان شوروی روسیه‌سی‌نین چوخ کئچمه‌دن یئنی تورک الیفباسی آدی آلتیندا، لاتین قرافیکینی آذربایجان، تاتاریستان، باشقیردیستان، کریم و تورکوستاندا تطبیق ائتمکله تورک خالقلاری‌نین میلّی مدنیتلرینی ضربه آلتیندا قویوردو. بو باخیمدان شوروی ایدئولوقلاری اوچون بو موستملکه‌چیلیگه هدفلنمیش «یئنیلیک» ایدی. باشقا سؤزله، تلم-تله‌سیک یئنی الیفبایا-لاتین الیفباسینا کئچمک آذربایجان تورکلرینی، تورکوستان تورکلرینی و باشقا تورک‌سویلو خالقلارین کئچمیشی ایله گله‌جگی آراسیندا کؤرپونون تئز یاندیریلماسینا، عئینی زاماندا دوننه قدر اونونلا عئینی الیفبانی پایلاشان تورک-موسلمان خالقلاری، خوصوصیله تورکیه تورکلری ایله معنوی و سیاسی باغلارین قیریلماسینا حسابلانمیشدی.
ماراقلیدیر کی، شوروی ادبیاتیندا دا یئنی تورک الیفباسی‌نین اورتایا چیخماسی‌نین بیرینجی مرحله‌سینده (1920-1929) بونونلا باغلی ایکی جریا‌نین: 1) لاتین‌چیلار (لاتین الیفباسی طرفدارلاری) و 2) ایصلاحاتچیلارین (عرب الیفباسی طرفدارلاری) اولدوغو ایدیعا اولونوردو [10، 10]. اصلینده الیفبا مسله‌سییله باغلی «لاتینچیلار» و «ایصلاحاتچیلار» دئیه ایکی جریاندان بحث اولونماسی شوروی-‌نین اصیل نیتینی گیزلتمک اوچون اویدورولموش ترمینلر ایدی.
باکیدا 1926-جی ایلین فوریه 26-دان مارسین 5-دک کئچیریلمیش تورک‌سویلو خالقلارین تورکولوژی قورولتایی‌نین قارشیسیندا دوران اساس پروبلملردن بیرینجیسی میلّی الیفبا مسله‌سی اولموشدور. تورکولوژی قورولتایین کئچیریلمه‌سی‌نین اساس تشبوثچولری ایسه یئنی تورک الیفباسی (ی‌ت‌ا) کومیته‌سی و آذربایجانی تدقیق و تتبع جمعیتی (آذربایجانی آراشدیرما و اؤیرنمه جمعیتی) ایدی. تورکولوژی قورولتایدا ایلک نؤوبه‌ده، عرب الیفباسیندان تورک (لاتین) الیفباسینا کئچیریلمه‌سی چاغیریشینا جاوابلار دینلنمیشدیر. چونکی تورکولوژی قورولتایی کئچیرمکده اساس مقصد تورک خالقلارینی عرب الیفباسیندان تورک (لاتین) الیفباسینا کئچمگی ضرورتینی اورتایا قویماق، بو مسله‌ده تورک ضیالیلاری‌نین دستگینی آلماق ایدی [11]. 
عئینی زاماندا قورولتایدا تورک (لاتین) الیفباسی‌نین قبولو، ان پیس حالدا عرب الیفباسی‌نین ایصلاحاتین آپاریلماسینا دستک الده ائتمکله یاناشی، میلّی تئرمینولوژی‌نین یارادیلماسی و تورک‌سویلو خالقلار اوچون ادبی دیل، آنا دیلی‌نین تدریس متودو، تورک دیللری‌نین اورفوقرافی‌سی حاقیندا مسله‌لره ده یئر وئریلمیشدیر. باشقا سؤزله، تورکولوژی قورولتای تورک دیلینی آلینما سؤزلردن، اؤزللیکله عرب-فارس کلمه‌لریندن تمیزله‌مگی ده اساس مسله کیمی موذاکیره مؤوضوسو سئچمیشدیر. بو زامان تورک دیلی‌نین لهجه‌لریندن داها چوخ هانسینا اوستونلوک وئریلمه‌سی، یا دا اسکی تورک دیلینه موراجیعت اولونماسی دیقّت مرکزینده ایدی. قورولتایا قاتیلان 131 نوماینده‌دن 93-او تورک‌سویلو، یئرده قالانلاری دیگر خالقلارین تمثیلچیلری ایدیلر کی، اونلارین اکثریتی لاتین الیفباسینا کئچیللمه‌سی‌نین طرفداری اولدوغو حالدا، آنجاق نوماینده‌لر ایچریسینده یئنی الیفبا‌نین تطبیق ائدیلمه‌سی‌نین علئیهینه چیخیش ائدنلر ده تاپیلمیشدیر [12، 231].
بیزجه، 1920-جی ایللرده تورک‌سویلو خالقلارین میلّی الیفبا و میلّی دیل مسله‌سی‌نین تورکولوژی قورولتای آدی آلتیندا گئنیش شکیلده گوندمه گتیریلمه‌سی، ان اساسی بو پروسه‌ده آذربایجا‌نین اؤن پلانا چیخاریلماسی تصادوفی اولمامیشدیر. هر حالدا شوروی-‌نین جوغرافیاسی‌نین و اهالیسی‌نین خئیلی بیر قیسمی‌نین تورک جوغرافیاسی و تورک خالقلاریندان عیبارت اولماسی بو آددیمین آتیلماسیندا موهوم رول اوینامیشدیر. شوروی ایدئولوقلارینا عرب الیفباسیندان لاتین قرافیکینه کئچیریلمه‌سی، میلّی ترمونولوژی، میلّی اورفوقرافی مسله‌سی‌نین گوندمه گتیریلمه‌سی بیرمعنالی شکیلده امپریا ماراقلارینا حسابلانمیشدیر. حالبوکی ایلک باخیشدا شوروی-‌نین میلّی الیفبا و میلّی ترمینولوژی مسله‌سی "خیرخواه" نیت کیمی تاثیر باغیشلاییر، تورکولوژی قورولتایین کئچیریلمه‌سی ایسه بونون باریز نومونه‌سی کیمی دَیرلندیریلیردی. آنجاق اصلینده شوروی روسیه‌سی‌نین یئنی الیفبا سیاستی آذربایجان، تاتاریستان، باشقیردیستان و تورکوستان تورکلرینی ایسلام-تورک دونیاسیندان آییرماق اوچون اوّلجه‌دن دوشونولموشدو [13، 9].
بو آنلامدا شوروی دؤورونده عرب الیفباسیندا ایمتیناع ائدیلمه‌یرک یالنیز اوندا دَییشکلیکلر ائدیلمه‌سی‌نین طرفداری کیمی چیخیش ائدن «ایصلاحاتچیلار» اصلینده همین میلّی قووّه‌لر ایدی. واختیله عرب الیفباسیندان ایمتیناع ائدیلیب لاتین الیفباسینا کئچمک ایسته‌ین آذربایجان میلّی قووّه‌لری‌نین شوروی ایشغالی دؤورونده بونو، ایستمه‌مه‌سی تصادوفی دئییلدی. اصلینده میلّی-دموکراتیک قووّه‌لری ناراحات ائدن لاتین قرافیکینه کئچمک دئییل، لاتین الیفباسینا کئچمک آدی آلتیندا ایفراطچیلیغا واریلماسی، میلّتلر آراسیندا آیری-سئچکیلیک ائدیلمه‌سی، گله‌جکده کیریل الیفباسینا کئچمک اوچون بیر واسیطه‌یه چئوریلمه‌سی ایدی. چونکی شوروی خوصوصیله، اسارت آلتینا آلدیغی تورک خالقلارینی اؤزونه‌مخصوص «بین المیلل سیاست»له آسیمیله ائتمک نیتی گودموشدو. بو باخیمدان شوروی روسیه‌سی‌نین آذربایجا‌نین، تاتاریستا‌نین، باشقیردیستا‌نین، اورتا آسیا‌نین تورک دؤولتلری‌نین عرب الیفباسیندان لاتین قرافیکینه کئچمه‌سینه بیلاواسیطه شراییط یاراتماسیندا مقصدلری یالنیز تورک میلّتلرینی معاریفلندیرمک، علم و بیلیکلرینی اینکیشاف ائتدیرمک اولا بیلمزدی. اگر شوروی، یعنی رسمی موسکو بئله صمیمی نیت گودوردوسه، نه اوچون یئنی الیفبا مسله‌سینه اساساً، تورک-موسلمان خالقلاری جلب ائدیلمیشدی؟! یوخسا، روسیه اوچون ائرمنیلر، گورجولر و باشقا میلّتلر ایکینجی درجه‌لی ایدیلر؟ دئمه‌لی، بو مسله‌ده روسیه‌نین باشلیجا مقصدی تورک‌سویلو خالقلاری شوروی-‌نین اسارتیندن کناردا قالان تورک-موسلمان اؤلکه‌لریندن، خوصوصیله تورکیه تورکلریندن آییرماق اولموشدور [14، 192].
شوروی ایدئولوقلاری بو پلا‌نینی بیردن-بیره حیاتا کئچیره بیلمزدی و بو مرحله‌لی شکیلده نظرده توتولموشدو. همین دؤورده میلّی قووّه‌لر ده محض شوروی روسیه‌سی‌نین بو ایکی‌اوزلو سیاستینی ایفشا ائتمیشدیلر کی، اونلارین بو باخیشلاری دا بولشویکلر طرفیندن لاتین قرافیکی‌نین علئیهینه اولان مولاحیظه‌لر کیمی دَیرلندیریلمیشدی. اصلینده اونلارین بو اعتیراضی، الیفبا‌نین لاتینلاشدیریلماسیندان داها چوخ کیریللشدیرمگه-روسلاشدیرمایا قارشی ایدی. آذربایجان میلّی ایدئولوقو محمد امین رسولزاده ده سونرالار یازیردی کی، او زامان (1921-1922-جی ایللر) بولشویکلرین بو نیتیندن خبردار ایدیلر: «بولشویکلرین عرب حرفلرینی لاتین حرفلری ایله عوض ائتدیرمک خوصوصوندا گیزلی و اصیل فیکیرلرینی بیلدیگیمیزدن (کی، بو فیکیر سونرادان حیاتا کئچیریلمیش، عرب حرفلری اؤنجه لاتین حرفلرینه، سونرا دا روس حرفلرینه تبدّول ائدیلمیشدیر) بیر مقاله‌ده تورک ائللری آراسینداکی مدنی علاقه‌لری تامامیله کسدیرمه‌مک اوچون یازیلانی داها آسان اوخوتدورا بیلمک مقصدینی تأمین ائدن اینقیلابچیلارا حاق وئریردیم» [15، 85]. یعنی رسولزاده ده بولشویکلرین عمللریندن خبری اولدوغو اوچون لاتین الیفباسینا کئچیلمه‌سینی دئییل، عرب الیفباسیندا ایصلاحاتلارین آپاریلماسینی مودافیعه ائتمیشدیر. باشقا بیر آذربایجان تورک آیدینی میرزه بالا محمدزاده ده میلّی قووّه‌لرین اوّلجه عرب الیفباسیندان لاتینا کئچیلمه‌سینه اعتیراض ائتمه‌لرینه سبب اولاراق، بولشویکلرین مکرلی نیتلرینی و بونون آزربایجان ایله تورک دونیاسی آراسیندا علاقه‌لره ضربه اولماسینی گؤسترمیشدی [16، 56؛ 17]. 
بو باخیمدان عرب الیفباسیندا ایصلاحاتلارین آپاریلماسینی مقصده اویغون حساب ائدن «ایصلاحاتچیلار»، لاتین قرافیکینه کئچیلمه‌سی ایله آذربایجان خالقی‌نین تورک-ایسلام مدنیتیندن اوزاق دوشمه‌سی، دین و میلّی بیرلیگین آرادان قالخماسی مسله‌سینی داها چوخ قابارتمیشلار. بیزه ائله گلیر کی، بو جور مولاحیظ‌هلرین سسلنمه‌سی ده تصادوفی اولمامیشدیر. بوتون حاللاردا، یئنی الیفبایا کئچیدله باغلی ایمپریا‌نین ماراقلاری اولدوغو کیمی، بونون علئیهینه چیخان «ایصلاحاتچیلار»ین دا اؤز مؤوقعیی اولموشدور. «ایصلاحاتچیلار» ادبی دیلین یازیسیندا عرب الیفباسینی ساخلاماقلا یالنیز ایصلاح ائدیلمه‌سینی، یعنی بعضی دییشیکلیکلرین آپاریلماسینی مقصده اویغون حساب ائدیردیلر. اونلار دئییردیلر کی، یئنی الیفبا قبول ائدیلرسه، بونونلا دا اسکی ادبیات محو اولاجاق، "ایسلام بیرلیگی" پوزولاجاق و تورک دیلینی اؤیرنمک چتین اولاجاق [10، 13]. میلّی قووّه‌لرین الیفبا مسله‌سینده فیکیر دَییشدیرمه‌سی‌نین اصیل ماهیتینه وارمایان بولشویکلر، بونو تامامیله باشقا یئره یوزوردولار.
عرب الیفباسی‌نین علئیهینه چیخیش ائدن «لاتینچیلار» بیر طرفدن یئنی الیفبایا کئچمه‌نی داها چوخ مدنی اینقیلاب کیمی قییمتلندیریر، دیگر طرفدن بونو، مارکسیزم-لنینیزمین غلبه‌سی کیمی قلمه وئریردیلر. خوصوصوله، ف.آغازاده، ب.چوبانزاده، م.شاهتاختلی، ر.آخوندوو، س.آغامالی اوغلو عرب الیفباسیندا ایصلاحاتلار آپاریلماسی‌نین مومکونسوزلوگونو ایره‌لی سوره‌رک لاتین الیفباسی‌نین قبول ائدیلمه‌سینی ضروری حساب ائدیردیلر. مثلا، فرهاد آغازاده یازیردی کی، الیفبانی یاریمچیق ایصلاح ائتمک اولماز؛ یا گرک هامیسی ایصلاح ائدیلسین، بیردفعه‌لیک بو قوصورلاردان یاخامیز قورتارسین، یا دا کی، هئچ ال وورولماسین. او یازیردی:"شرق دیللری‌نین اوستونده آغالیق سورمک ایسته‌ین «موقدس» عرب دیلی تورکجه‌میز اؤلدورمک ایسته‌دیسه ده، اؤلدورمه‌دی، آنجاق یاریمجان قیلدی. بیر دیل کی، اونون یئر اوزونده یوز میلیونلوق صاحیبی اولا، آیا او دیل اؤلرمی؟ البته، اؤلمز!" [18، 11]. 
همین دؤورون متین بولشویکلریندن سولطان مجید افندی‌یئو حساب ائدیردی کی، میلّتچیلر قیسقانجلیقدان بو مسله‌یه موثبت یاناشمیرلار. بئله کی، اوّللر عرب الیفباسیندان لاتین الیفباسینا کئچمک ایسته‌ین میلّتچیلر، ایندی بونو حیاتا کئچیره‌‌نین بولشویکلر اولدوغو اوچون یئنی الیفبا مسله‌سینی تنقید ائدیرلر [19، 177]. افندی‌یئوین فیکرینجه، میلّتچیلردن فرقلی اولاراق، ایسلامچیلار-روحانیلر ایسه عرب الیفباسیندان داها چوخ اونون تاثیری مقصدیله مؤحکم یاپیشیرلار [19، 70]. صمد آغامالی اوغلو دا س.م.افندی‌یئو کیمی لاتین قرافیکینه کئچمگین علئیهدارلاری اولان "ایصلاحاتچیلار"آ جاواب اولاراق یازیردی: «او آداملار کی، یئنی تورک الیفباسی باره‌سینده دئییرلر: «اگر بو الیفبا حیاتا کئچسه، دین بیرلیگی الدن گئده‌جکدیر» - بو عقله اویمایان جفنگیاتدیر. تاریخ بیزه گؤستردی کی، دین بیرلیگی یوخ ایمیش، یوخ اولان شئی تزه‌دن بیر ده نه جور یوخ اولا بیلر» [20، 32].
فیکریمیزجه، بیرینجیسی افندی‌یئولر، آغامالی اوغلولار بو حالدا دا بولشویک عقیده‌سیندن چیخیش ائتدیگی اوچون، دین بیرلیگی‌نین میلّتلرین حیاتیندا اوینادیغی موهوم رولو گؤره بیلمه‌میشدیر. اصلینده هر میلّتین حیاتیندا، معنوی دَیرلردن بیری کیمی دین بیرلیگی ده موهوم یئره مالیکدیر. ایکینجیسی، لاتین قرافیکی‌نین علئیهدارلاری یالنیز «دین بیرلیگی الدن گئده‌جک» دئمیردیلر، اونلار هم ده شوروی-‌نین اسارتی آلتیندا یاشایان آذربایجان و ب. تورک دؤولتلری و میلّتلری ایله ایمپئرییدان کناردا قالانلار آراسیندا بیر سد چکیله‌جگینه اینانیردیلار. بو فیکیرلر 1926-جی ایلده باکیدا کئچیریلن تورکولوژی قورولتایدا کازان تورکلری طرفیندن ده سسلنمیشدیر. همین قورولتایدا چیخیش ائدن س.آغامالی‌اوغلو ایسه اونلارا جاواب اولاراق دئییردی: «یئنی الیفبا‌نین علئیهینه اولانلار، خوصوصاً «یئنی الیفبا‌نین قبولو ایله 500 ایللیک ادبیاتی ایتیریریک» دئین کازانلیلار بیلمه‌لیدیرلر کی، قونشو جومهوریتلرین، او جومله‌دن آذربایجا‌نین دا اؤزونه‌مخصوص کئچمیش ادبیاتی واردیر… عومومی ساوادلیلیق یولو ایله ادبیاتی جانلاندیرماق و اونو خالق مالی ائتمک مومکوندور» [21]. آنجاق افندی‌یئو، آغامالی‌اوغلو و اونلارین دیگر سیلاحداشلاری باشا دوشمه‌لی ایدیلر کی، ظاهیراً لاتین قرافیکی‌نین علئیهدارلاری کیمی چیخیش ائدن بعضی آذربایجان، کازان و باشقا تورک ضیالیلارین اکثریتینی اصلینده ناراحات ائدن دین بیرلیگی و موحافیظه‌کارلیق دئییل، داها چوخ معنوی-مدنی تورک بیرلیگی‌نین آرادان قالخماسی ایدی. آنجاق بوتؤولوکده اونلار آذربایجان، تورکمنیستان، اؤزبکیستان و باشقا تورک دؤولتلرینده عرب الیفباسیندان لاتین قرافیکینه کئچید مسله‌سینده موسکونون اصیل مکرلی نیتینی گؤره بیلمه‌میش، عکسینه، بونو بولشویزمین نایلیتی کیمی تبلیغ ائتمیشلر [22، 156-157].
آنجاق تورک-تاتار خالقلاری‌نین عرب الیفباسیندان لاتین قرافیکینه کئچمه‌سی مسله‌سینده شوروی-‌نین سیاسی مانور ائتدیگی، اصیل مقصدی‌نین تورک خالقلارینا کیریل الیفباسی‌نین قبول ائتدیریلمه‌سی اولماسی چوخ کئچمه‌دن بللی اولموشدو. بئله کی، شوروی ایدئولوقلاری میلّی الیفبا و میلّی دیل مسله‌سینده ده «میلّی موقدّرات» مسله‌سینده اولدوغو کیمی، تورک-موسلمان خالقلاری‌نین عرب الیفباسیندان بیربارشا روس-کیریل الیفباسینا کئچیلمه‌سی‌نین تهلوکه‌لی اولدوغونو نظره آلاراق، بونو مرحله‌لی شکیلده رئاللاشدیرماق نیتی گودموشدور. اگر شوروی 1920-جی ایللرده یئنی الیفبانی روس قرافیکینه کئچیدله حل ائتسه‌ایدی، شوبهه‌سیز «خیلاصکار» دونو گئیینمیش روس بولشویکلری‌نین بو آددیمی ایستر ایشغال ائتدیگی اؤلکه‌لرده، ایسترسه ده دونیادا بیرمعنالی قارشیلانمایاجاقدی. بو باخیمدان ایلک مرحله ده، لاتین الیفباسیندان ایستیفاده ائدن بیر چوخ آوروپا دؤولتلری‌نین ده ماراقلارینا جاواب وئرن بیر آددیم آتیلمیشدی. لاکین ایمپریا ایدئولوقلاری یاخشی آنلاییردیلار کی، عرب الیفباسیندان ایمتیناع ائتمکله شوروی-‌نین ترکیبینده‌کی تورک دؤولتلری ایسلام-تورک دونیاسیندان موعین درجه‌ده اوزاقلاشسا دا، باشقا طرفدن عئینی الیفبانی قبول ائدن تورکیه ایله ایسه بیر او قدر یاخینلاشمیش اولموشدور. بونون گله‌جکده شوروی اوچون بؤیوک بیر تهلوکه منبعیی اولدوغونو گؤرن، عئینی زاماندا، باشدان ایمپریا اسارتی آلتیندا اولان تورک-تاتار و موسلمان خالقلاری‌نین ایستر تورکیه، ایسترسه ده اوروپا دؤولتلری ایله علاقه سینده قطعیاًً ماراقلی اولمایان شوروی ایدئولوقلاری 1920-جی ایللرین سونو، 1930-جو ایللرین اوللریندن اعتیباراً تورک دؤولتلری‌نین و خالقلاری‌نین، گله‌جکده روس-کیریل الیفباسینا کئچه بیلمه‌سی ایدئیاسینی یایماغا باشلامیشلار. 
ماراقلیدیر کی، لاتین الیفباسینی تورک الیفباسی آدلاندیریراق بیر مودّت اونو مودافیعه ائدنلر، روس الیفباسی‌نین زورلا تطبیقی مئیلینی حیس ائتدیکدن سونرا، بعضی بین المیللچی بولشویکلر هم تورک آنلاییشیندان، هم ده مودافیعه ائتدیکلری تورک الیفباسیندان ایمتیناع ائتدیلر. بو باخیمدان صمد آغامالی‌اوغلو 1929-جو ایلده بوتون آذربایجا‌نین شوروی و شرقده ایلک دفعه اولاراق رسماً لاتین قرافیکینه کئچمه‌سینی بؤیوک غلبه سایدیغی حالدا [20، 36]، همین حادیثه‌‌نین اوستوندن بیر ایل اؤتمه‌میش تورک الیفباسی آدلاندیردیغی لاتین قرافیکیندن روس الیفباسینا کئچمگین ضروریلیگیندن بحث ائتمیشدیر: «آذربایجانلیلارین یئنی لاتین الیفباسینا کئچمک یولو، گله‌جکده اونلارین روس الیفباسی قرافیکی اوزره دوزلدیلمیش یئنی الیفبایا کئچمک ایشینی بیر قدر آسانلاشدیراجاقدیر» [20، 37]. آرتیق تورک الیفباسی بئین المیللچیلیگین ایچینده ارییه‌رک یوخ اولور، اونون یئرینی روس الیفباسی توتوردو. بئله‌لیکله، یاریم عصر عرضینده بیر میلّتین اوچ الیفبادان ایستیفاده ائتمک مجبوریتینده قالماسی فاجیعه‌سینی گؤرمک، بونو اویبئکتیو قییمتلندیرمک و اعتیراض ائتمک عوضینه، بعضی آذربایجان ضیالیلاری‌نین بو جور مؤوقع توتماسی، آنجاق تأسوف دوغرور.
شوروی ادبیاتیندا 1940-جی ایلین یانوارین 1-دن، لاتین قرافیکیندن روس-کیریل الیفباسینا کئچیلمه‌سی بئله اساسلاندیریلیردی کی، بو قرافیک عومومی‌لیگی روس دیلیندن سؤز و ترمینلری دوزگون یازماغا کؤمک ائده‌جک: «بوندان باشقا، قرافیک عومومی‌لیگی نشریات-مطبعه ایشلرینی ده آسانلاشدیرار، علاوه خرج و ایشلری آزالداردی»[10، 14]. بورادا روس الیفباسینا کئچمگین ضروریلیگی ایله باغلی گتیریلن «آرقومنتلر» تعجوب ائتمه‌یه بیلمیرسن. داها سونرا بو مؤلیفلر یازیرلار: «اگر بیرینجی دؤورده بیر-بیرینه ضید جریانلار عمله گلمیشدیسه، ایکینجی دؤورده بئله بیر وضعیت اولمامیش، هامی روس قرافیکینه کئچمک تشبوثونو بَینمیشدیر. لاکین موذاکیره‌لرده اساس ایکی فیکیر نظره چارپیر. بیر چوخلاری دیلیمیزین فونتیک ترکیب و خوصوصیتینه اویغون اولاراق بعضی دَییشیکلیکله روس الیفباسینی قبول ائتمگی، بعضیلری ایسه روس الیفباسیندا هئچ بیر دَییشیکلیک آپارمادان، اونو اولدوغو قایدادا قبول ائتمگی تکلیف ائدیردیلر» [10، 15].
فیکریمیزجه، روس الیفباسی‌نین اولدوغو کیمی قبول ائدیلمه‌سی‌نین طرفداری اولانلار یاخشی آنلاییردیلار کی، مرکز محض بو قرارین اوزرینده دایاناجاق و گؤزله‌نیلدیگی کیمی ده اولدو. شوروی ایدئولوقلاری آذربایجان-تورک دیلی‌نین باشینا بو جور اویون آچماقدا نه ائتدیکلرینی یاخشی آنلاییردیلار. بونونلا دا، آذربایجان-تورک اینسانی روس کیمی دوشونمگه، روس کیمی یازماغا و روس کیمی کومونیزم خیالی ایله یاشاماغا محکوم و مجبور ائدیلیردی. باشقا سؤزله، «یئنی الیفبا» اویونو ایله شوروی ایمپریاسی تورک میلّتینی اؤز مدنیتیندن، معنویاتیندان و ان اساسی دیلی‌نین صافلیغیندان اوزاقلاشدیریردی. 
بیزه ائله گلیر کی، آذربایجاندا لاتین قرافیکیندن روس-کیریل الیفباسینا کئچیلمه‌سی ایله باغلی جیدی اعتیراضلارین اولماماسی ایکی باشلیجا عامیلله باغلی ایدی:1) میلّی ضیالیلارین بؤیوک اکثریتی‌نین، کوتلوی شکیلده 1937-1938-جی ایللرده رپرسیا(تصویه) اولونماسی؛ 2) روس-کیریل الیفباسینا اعتیراض ائده بیله‌جک ایسته‌نیلن ضیالی‌نین همین عاقیبته دوچار اولاجاغی. بو باخیمدان بعضی ضیالیلار یالنیز بعضی دَییشیکلیکلرله روس الیفباسینا کئچیلمه‌سی‌نین دوغرو اولاجاغینی دئیه بیلیر، بوندان آرتیغینا جسارت ائده بیلمیردیلر. 
بوتون حاللاردا آزسایلی میلّی قووّه‌لرین 1950-جی ایللرین اورتالاریندا باکی و سومقاییت شهرلرینده یایدیغی ورقه‌لرده آذربایجا‌نین روسیه‌نین آغالیغیندان قورتارماغین واختی‌نین گلیب چاتدیغی بیلدیرلیردی. او دا قئید اولونوردو کی، ائرمنیلر و روسلار آذربایجاندان قووولمالی، آذربایجا‌نین میلّی دیلی (تورک) و الیفباسی (لاتین) برپا اولونمالی، آنا دیلی رسمی دؤولت دیلی کیمی بوتون ایداره‌لرده ایشله‌دیلمه‌لیدیر. حتّی بعضی ورقه‌لرده «میلّتچی گنجلر تشکیلاتی»، «ایلدیریم» تشکیلاتی آدیندان آذربایجا‌نین تورکیه ایله بیرلشمه‌سی بئله تکلیف اولونوردو [23، 91-94]. بونون نتیجه‌سی اولاملی ایدی کی، روس-کیریل الیفباسی‌نین آذربایجاندا اولدوغو کیمی تطبیقینه 1958-جی ایلده سون قویولموش و بعضی ایصلاحاتلار آپاریلاراق روس-کیریل قرافیکلی آذربایجان الیفباسی (یاری کیریل-یاری لاتین) موعین قدر تکمیللشدیریلمیشدیر. 
آنجاق بوتون حاللاردا، «لنین‌ین دیلی» اولان روس دیلی و روس الیفباسی آذربایجان خالقی‌نین حیاتیندا بیر چوخ ساحه‌لرده منفی بیر ایز بوراخمیشدیر کی، اونون ایزلری بو گونه قدر ده حیس اولونماقدادیر. بونلاردان بیری ده روس الیفباسینا کئچمگه مجبور ائدیلمکله آذربایجان تورکلری‌نین تورکیه تورکلری آراسیندا ان اؤنملی باغ اولان – عئینی الیفبا باغی دا قیریلمیش اولموشدو. تورکیه عالیمی مشکوره ییلمازین یازدیغی کیمی، «بؤیلجه تورکیه‌دن فرقلی بیر الیفبا کوللانمالی اولان آذری تورکلری‌نین آنادولو تورکلوگو ایله یازیلی علاقه قورمالاری و اورتاق میلّی کولتور گلیشدیرمه‌لری انگللنمک ایستنمیشدیر. آیریجا روسلار، کیریل الیفباسینی روس کولتور آراجی اولاراق گؤرموش و شوروی رژیمی اورتاق کولتورونون بو الیفبا ایله یاپیلاجاغینی دوشونموشلردیر» [24، 243]. گؤردوگوموز کیمی، غرب ایدئولوقلاری‌نین ماراقلی اولدوغو الیفبا و دیل ایصلاحتلارینی اؤز ماراقلارینا اویغون اولاراق شوروی حیاتا کئچیرمیش اولدو. تورک-موسلمان خالقلاری‌نین حیاتیندا رئاللاشدیریلان «ایصلاحاتلار»ین نتیجه‌سینده ایلک نؤوبه‌ده، الیفبا آیریلیغی باش وئردی. بونونلا یاناشی، تزار روسیه‌سی دؤورونده تملی قویولان اورتاق تورک دیلینه قارشی یؤنلمیش لهجه فرقلیلیکلری شوروی دؤورونده داها دا سورعتلندیریلدی.
اگر ییرمینجی عصرین اوّللرینده تورک‌سویلو خالقلار اساساًً اورتاق الیفبادان ایستیفاده ائدیر، آز-چوخ بیر-بیرلری‌نین لهجلرینی باشا دوشور و اورتاق تورکجه‌ده دانیشا بیلیردیلرسه، شوروی دؤورونده آپاریلان روسلاشدیرما سیاستی نتیجه‌سینده بیر-بیرلرینی آنلامایاجاق وضعیتده گتیریلدیلر. خوصوصیله، تورکلرین بؤیوک اکثریتی‌نین یاشادیغی روسیه ده اورتاق تورک دیلی‌نین لنین‌ین دیلی اولان روس دیلی ایله عوضلنمه‌سی و روس-کیریل الیفباسینا کئچید بو مسله‌ده موهوم رول اوینادی.لنین‌ین دیلی اولان روس دیلی بیر طرفدن اورتاق تورک دیلی‌نین آیری-آیری لهجه‌لر شکلینده فورمالاشماسینا، دیگر طرفدن همین لهجه‌لرین ده روسلاشدیریلماسینا-اوروپالاشدیریلماسینا سبب اولدو. بوتون بونلارین نتیجه‌سیدیر کی، حاضیردا پوست سووئت مکا‌نیندا تورک‌سویلو دؤولتلرین لیدرلریندن توتموش عالیملرینه‌دک هامیسی بیر-بیرلری ایله روس دیلینده تماس یارادیرلار. هله ده، کیریل الیفباسیندان دؤولت سویه‌سینده ایستیفاده ائدن تورک‌سویلو خالقلار وار. 
چاغداش دؤورده آذربایجان، اؤزبکیستان، تورکمنیستان، قازاخیستان، قیرغیزیستان کیمی تورک دؤولتلرینده هانسی الیفبادان ایستیفاده ائتمه‌سی کیمی اؤنملی بیر مسله‌ده، ایسلامچیلارین عرب الیفباسینی، تورکچولرین لاتین قرافیکینی مودافیعه ائتمه‌لری، «شوروی بین المیللچیلیگی»‌نین تاثیریندن قورتولا بیلمه‌ینلرین ایسه کیریل الیفباسی‌نین ساخلانیلماسی ایله باغلی مودعالاری باشا دوشولن ایدی [25، 34]. آنجاق تورکچولر، ایسلامچیلار و «یئنی کومونیستلر» یالنیز اونلارا مخصوص ایدئیا‌نین دیگریندن اوستونلوگونو ایره‌لی سوررکن بیر واجیب مقامی اونودوردولار کی، شوروی دؤورونده تورک خالقلاری‌نین شوعورونا یئریدیلن «شوروی بئین‌المیلل‌چیلیگی»ندن سونرا، یئنی ایدئولوژی‌نی اساسلاندیرماق هئچ ده آسان مسله دئییلدیر. خوصوصیله او معنادا کی، بیر ایجتیماعی قورولوش دَییشسه ده، همین قورولوشدا یاشامیش اینسانلارین شوعورونا حاکیم کسیلمیش ایدئولوژی درحال دَییشمیر. بونون اوچون موعین بیر زامان کسیگینه و همین زامان ایچینده سؤزون حقیقی معناسیندا، ایره‌لی سورولن هر هانسی ایدئیا‌نین دیگرلریندن اوستونلوگونو اساسلاندیریلماسینا احتیاج وار ایدی. 
حاضیردا آذربایجان، اؤزبکیستان، تورکمنیستا‌نین آردینجا قازاخیستا‌نین دا لاتین قرافیکلی اورتاق تورک الیفباسینا دوغرو رسمی شکیلده ایره‌لیله‌مه‌سی سئویندیریجی حالدیر. دوغرودور، قازاخیستاندا دیگر تورک دؤولتلری کیمی بعضی حرفلرده اؤزونه‌مخصوص یول ایزله‌مکده‌دیر. یعنی قازاخیستا‌نین قبول ائتدیگی لاتین قرافیکلی قازاخ الیفباسیندا دا اورتاق تورکجه ایله اوزلاشامایان بعضی حرفلر واردیر. آنجاق بوتؤولوکده قازاخیستا‌نین 2017-جی ایلین سونلارینا دوغرو بئله بیر آددیم آتماسی، بوتون حاللاردا اورتاق تورک الیفباسی‌نین گئرچکلشمه‌سینی سورعتلندیرمکده‌دیر. اومید ائدیریک کی، 2018-جی ایلده عئینی آددیمی قیرغیزیستان دا آتاجاق، بونونلا دا اورتاق تورک الیفباسی‌نین یارانماسی‌نین ایلک مرحله‌سی باشا چاتمیش اولاجاقدیر.
بیزجه، ایکینجی مرحله ده هم اورتاق تورک الیفباسی یولوندا دیگر غئیری-تورک دؤولتلرین، خوصوصیله روسیه فدراسیونون ترکیبینده موختاریته مالیک تورک خالقلاری‌نین دا بو و یا دیگر درجه‌ده لاتین قرافیکلی الیفبایا کئچمه‌سی ایشی سورعتلنه‌جک، هم ده اورتاق تورک الیفباسی داها دا تکمیللشدیریله‌جکدیر. عئینی زاماندا، ایکینجی مرحله ده اورتاق تورک الیفباسی‌نین تکمیللشدیریلمه‌سی یولوندا تورک رونیک الیفباسیندان دا فایدالانیلا بیلر. 

کؤچورن: عباس ائلچین

ادبیات 
1.آغاسی اوغلو ف. آذربایجان تورکلری‌نین ایسلاماقدر تاریخی. 1. بیتیک: تاریخی قایناقلار. باکی،"آغری‌داغ" ،2014 
2. فردوسی ا. شاهنامه. باکی، «اؤندر»، 2004 
3. اولکن حلمی ضیا. تورکیه‌ده چاغداش دوشونجه تاریخی. ایستانبول. اولکئن. 2013 
4. حسین‌اوو حیدر. آذربایجاندا اون دوققوزنجو عصر ایجتیماعی و فلسفی فیکیر تاریخیندن. باکی، «شرق-غرب»، 2007، 400 س. 
5. آخوندزاده م.ف. اثرلری. اوچ جیلدده.3. جیلد. باکی، "شرق-غرب" ،2005 
6.شاهتاختلی محمدآغا. سئچیلمیش اثرلری. باکی: «چاشیوغلو»، 2006. 
7. حسین‌زاده ح. سئچیلمیش اثرلری.ایکی جیلدده. ایکی جیلد. باکی، «چاشیوغلو»، 2008 
8. آغا اوغلو احمد. سئچیلمیش اثرلری. باکی، «شرق-غرب»، 2007، 392 ص. 
9. бاлائв آ. этнوязыкوвыئ прوцئссы в آзئрбاйджاнئ в اون دوققوز-ییرمی вв. бاку، 2005. 
10. آذربایجان ادبی دیلی تاریخی (شوروی دؤورو). 3-جو جیلد. باکی، علم، 1982 
11.نریمان اوغلو ک.و. 1926-جی ایل باکی تورکولوژی قورولتایی. باکی، «چینار-چاپ» نشریاتی، 2006 
12. آزربایجان تاریخی. یئددی جیلدده. 6. جیلد (آپرئل 920 – اییون 1941). باکی، "علم" ،2008 
13. آذربایجان تورک خالق شیوه‌لری لوغتی. 1 جیلد. 1-جی بوراخیلیش. «آ» حرفی. باکی، Az.DETİ نشریاتی، 1930 
14.ارزوروملو کعنان. تورکلوگه باخیش. ایستانبول، 2006 
15. رسولزاده م.ا. استالینله ایختیلال خاطیره‌لری. ب.: علم و تحصیل، 2011 
16. ممحدووا فاتیمات. آذربایجان موهاجیرتی‌نین کولتورولوژی ایرثینده دیل پروبلمی. باکی، «علم»، 2002 
17. محمدزاده م.ب. سووئت آذربایجاندا تورک دیلی‌نین روسلاشدیرما و ایمحا سییاستی حاقیندا. قورتولوش، برلین، 1936، №20 
18. آغازاده فرهاد (شرقلی). تورک دیلی‌نین دیریلمک و زنگینلشدیریلمک یوللاری (توکه‌نکلر). باکی، 2006. 
19. افندییئو س.م. سئچیلمیش اثرلری. ایکی جیلدده. 2-جی جیلد. باکی، 1990
20.  نجفوو خلیل. صمدآغا آغامالی‌اوغلو. ب. ،آذرنشر، 1966 
21. «یئنی یول» قز، №56، 7 مارت 1926-جی ایل 
22. آخوندوو روح اله. سئچیلمیش اثرلری. باکی، آذرنشر، 1977 
23. حسنلی جمیل. آذربایجاندا میلّی مسله: سیاسی رهبرلیک و ضیالیلار (1954-1959). باکی، عادل اوغلو، 2008 
24. ییلماز مشکوره. تاریخی، سیاسی و کولتورل یؤنلرییله تورکلرین دونیاسی و تورکیه‌نین دیش تورکلر پولیتیکاسی. آنکارا، کریپتو، 2010 
25. آسلان یاسین. آذربایجان تام باغیمسیزلیک یولوندا. آنکارا، 1992