+0 بگندیم
اورمو تئوری‌سی ایشیغیندا تورکلرین آتایوردو
رنگ بیلدیرن سؤزلره گؤره
پروفسور دوکتور فیرودین آغاسی اوغلو
علمده درین کؤک سالمیش یانلیش بیر تئوری‌نی ردّ ائتمگین واختی چوخدان چاتسا دا، تورکولوق، إتنولوق و تاریخچیلر بو پروبلِمین اوزرینه گئتمگه ریسک ائتمیرلر، چونکی ایکی عصردن آرتیق علمی ادبیاتدا کیتابدان کیتابا اؤتورولن، آز قالا، بدیهیاتا چئوریلن بیر فیکری تکذیب ائتمک او قدر ده آسان دئییل. بو، «آلتای دیللری عاییله‌سی» نظریه‌سیدیر. ایثبات اولونمامیش بو نظریه‌یه گؤره، گویا تورکلر موغول و تونقوز-مانجور خالقلاری ایله قوهومدور و اونلار نه واختسا، آلتای دیل عاییله‌سی آدلانان پروتوآلتای دیلی پارچالاناندان سونرا بیر-بیریندن آیریلمیشدیر. گویا تورکلر آلتایداکی موغولوید قوهوملاریندان آیریلیب، باتی اؤلکه‌لره کؤچموشلر. بو باخیمدان، آذربایجان تورکلرینین منشأیی ده آلتای و موغولوستان چؤللری ایله باغلانیر.
دوغرودور، بو نظریه بوتون تورکولوقلار طرفیندن قبول اولونمور و واخت‌آشیری تا‌نینمیش دیلچیلردن گ.دؤرفر، ب.آ.سِرِبرننیکوْو، م.س. شِرباک، ف. زینالوو و باشقالاری موغول-تورک قوهوملوغونون ثوبوت اولونمادیغینی سؤیله‌میشلر. اوّللر بیر نئچه یازیمدا من ده آلتای تئوری‌سی علیهینه آنتروپولوژی، لینقویستیک بلگه‌لرله فیکیر سؤیله‌میش، آزر تورکلرینین آذربایجاندا گلمه خالق یوخ، یئرلی خالق اولدوغونو یازاراق، آلتایدان گلمه فیکرینه قارشی چیخمیشدیم.[1]سون ایللرده بو باخیشی یئنی "اورمو تئوری‌سی" آدی ایله تبلیغ ائتمگه چالیشمیشدیم. همین مسله‌لر اوزرینده تکرار دایانمادان، بورادا آزر تورکلرینین آذربایجاندا یئرلی خالق اولدوغونو ثوبوت ائدن علاوه د‌لیل کیمی، بورادا بویا (رنگ)، جهت، ایستیقامت بیلدیرن سؤزلرین وئردیگی بیلگیلره دیقّتی چکک.
1. بویا بیلدیرن سؤزلرده «جهت» آنلامی: اکاد. آ. ن. کوْنوْنوْوا گؤره، تورک خالقلاری دونیا‌نین جهتلرینی بیلدیرمک اوچون ایکی اوصولدان ایستیفاده ائتمیشلر؛ بیری سولیار(گونش) سیستم، دیگری بویا (رنگ) سیستمی.[2] آزر دیلینده «قارا قوزئی» دئییمی قارا و قوزئی سؤزلری‌نین سینونیم آنلامدا ایشلندیگینی گؤستردیگی کیمی، تورک دیللرینده بویا بیلدیرن سؤزلرین جهت معنالی چالاری واردیر. آ. قابِن و آ. ن. کوْنوْنوْو آزاجیق فرقله تورک بویا-جهت سیستمینی بئله وئریرلر: [3]
قیزیل = گونئی، آغ = باتی، ساری = باتی / اؤزَک
قارا = قوزئی، گؤی = دوغو
تورک هارادا اولماسیندان آسیلی اولمایاراق، دایاندیغی یئره «ساری»، قوزئیه «قارا»، گونئیه «قیرمیزی» (آلتون، قیزیل)، باتی‌یا «آغ»، دوغویا ایسه «گؤی» بویانین سیموولو کیمی باخاجاق.
اگر بو سیستمی خریطه اوزرینده آختارماق ایستهسک، ان موناسیب اوصول کیمی گؤل و دنیزلره وئریلن آدلارا باخماق لازیم گله‌جک. بوتؤو اورآسیا مکا‌نیندا ایسه بئله بیر یئر یالنیز ایکی چای آراسی‌نین قوزئیینده‌دیر:
آیدینلیق اولسون دئیه، قدیم منبعلرده گونئی سولاری‌نین «قیرمیزی»، دوغو سولاری‌نین ایسه «گؤی» آدلاندیغینی خاطیرلایاق. بئله کی، آرالیق دنیزیندن (آغ دنیز) آشاغیدا نیل چایی‌نین دوغوسونداکی قیرمیزی دنیز کیمی، قدیمده فارس کؤرفزی‌نین ده قیرمیزی دنیز آدلانماسی بللیدیر (هرودوت، دؤرد. 39؛ استرابون، اون بیر. 13. 9).گؤیجه گؤلو کیمی، اورمو گؤلونون آدی دا کئچمیشده گؤی-گؤل ایدی (استرابون، اون بیر. 14. 8).[4]خزر دنیزی‌نین ایسه 70-دن آرتیق آدی وار و بونلاردان بیری ده خالق دئییمینده قالان «گؤی-خزر» اولموشدور. گؤرکملی تدقیقاتچی ب. اؤگل بو باره‌ده یازیر: «دده قورقود کیتابی‌نین چرچیوه‌سی ایچینده بو دنیزین هارادا اولدوغونو دقیق سؤیله‌یه بیلمک چتیندیر. اصلینده گؤکچه دنیز خزر دنیزیدیر».[5] یاقوت حموی ده بو دنیزین پِرسجه «افکوُد دریاو» (گؤی دنیز) آدلاندیغینی قئید ائتمیشدیر کی، بو دا گلمه پرسلرین تورکلردن ائشیتدیگی یئرلی آدی پِرس دیلینده کالکا ایله وئرمهسیدیر. روس فولکلوروندا دا خزره "گؤی دنیز" دئییلمیشدیر.
خریطه‌ده‌کی دایره («تورکون» دوردوغو یئر) دونیادا ایلک اکینچیلیک مرکزی اولموشدور. دجله حؤوضه‌سینده دالبادال یارانان خاسوُن، خالاف، عبئید کولتورلاری‌نین گئنیش یاییلماسی سیخ علاقه‌لر و کیچیک کؤچلرله گئرچکلشیردی. دونیادا ایلک تکرلی آرابا دا ائرکن تونج دؤورونده بورادا ایجاد اولونوب. آرخولوقلارین اوزه چیخاردیغی قدیم بلگلره گؤره، داش دؤورونون سونوندان تونج دؤورونون سونوناجان بورادا مادّی-مدنی ایز بوراخمیش خالقین آدی 5 مین ایل اؤنجه سوبارکیمی سومئر-آککاد یازیلارینا دوشموش، اراضی سوُبار اؤلکه‌سی آدلانمیشدیر. إتنئولیت دؤوروندن سونرا م.اؤ. دؤرد مین ایللیکده ایسه بورادان دوغو اؤلکه‌لره بؤیوک کؤچوشلر باشلانمیشدیر:
تورکلرین بویا-جهت سؤزلری‌نین روس اونوماستیک‌ینده عکس اولونماسی اوزمانلارین دیقّتینی چکمیش، اونلار belaya (آغ)، çyernaya (قارا) و çervonnaya (قیرمیزی) سؤزلرینده تورک دیلینه اویغون جهت چالاری یارانماسینی تورک دیلی‌نین تاثیری ایله ایضاح ائتمیشلر. ماراقلیدیر کی، هله م.اؤ. ایکینجی عصرده چین تاریخچیسی سیما تسیان هون-چین ساواشیندا مته‌نین (ماوْدوُن) سوواری قوشونو حاقیندا یازیر کی، باتیدا آغ-آتلیلار، دوغودا بوز (ماوی)-آتلیلار، قوزئیده قارا، گونئیده ایسه کورَن-آتلیلار سیرالانمیشدی. گؤروندوگو کیمی، آرتیق ایلک هون چاغینا عایید بو بلگه تورک بویلاری‌نین باتیدان دوغویا گئتمه‌سی تاریخینی چوخ گئری چکیر.
2. یؤن بیلدیرن سؤزلرده جهت آنلامی: تورک آسترونومیسینده اوچ ورتیکال(دیکَی) و دؤرد هوریزونتال(یاتای) مکان بؤلگوسو واردیر: آشاغی، اورتا، یوخاری؛ اؤن، آرخا، ساغ،سول. اؤنجه دؤرد جهتی تعیین ائده بیلن پروتوتورکلردن سونرا بعضی تورک بویلاری سککیز بوجاقلی بؤلگودن ده ایستیفاده ائتمیشلر. بونو اویغور، تاتار و آزر دیللرینده گؤرمک اولور:[6]
اویغور
اؤنگ‌دۆن-تاغدین بۇلۇنق
کیدین-تاغدین بۇلۇنق
کیدین-کۆندین بۇلۇنق
اؤنگ‌دۆن- کۆن‌تۆن بۇلۇنق تاتار
تؤن‌یاق- کؤن چیقیش
تؤن‌یاق-کؤن باتیش کؤن‌یاق-کؤن چیقیش
کؤن‌یاق-کؤن باتیش آزر
قوزئی-دوغو
قوزئی-باتی
گونئی-دوغو
گونئی-باتی
آ. ن. کوْنوْنوْو تووا دیلینده یؤن و جهت بیلدیرن سؤزلرین موغول دیللرینه اویغونلاشدیغینی، گؤی‌تورک یازیلاری، چوواش، یاکوت (ساخا)، توفالار دیللری ایسه تورک سیستمینی ساخلادیغینی یازیر. او بو دیللرده ارکا (گئری) طرفین «باتی»، اؤنگ (ایلری، ایلقارو) طرفین «دوغو»، ساغ طرفین «گونئی»، سول طرفین ایسه «قوزئی» آنلامی داشیدیغینی دئییر.
ی. ای. اوُبریاتوْوا دوزگون اولاراق قئید ائدیر کی، ساخا دیلینده سوْغوُروُ/ سوْنگوُروُ(یوخاری) و خوْتوُ (آشاغی) سؤزلری‌نین «قوزئی» و «گونئی» آنلامی لئنا چایی‌نین حؤوضه‌سینده یئرلشندن سونرا یارانیب، چونکی بو چای آشاغیدان یوخاری (گونئیدن قوزئیه) آخیر. [7] عئینی رنگ تورک و موغول دیللرینده موختلیف یؤنلری بیلدیردیگی کیمی، یؤنلرین بیلدیردیگی جهتلرین ده بو دیللر اوزره فرقلنمه‌سی بیر داها گؤستریر کی، موغول و تورک إتنوسلاری‌نین علاقه‌سی ژنیتیک یوخ، سونراکی اولایدیر: [8]
آرخا
اؤن
ساغ
سول
موغول:
= قوزئی
= گونئی
= باتی
= دوغو
تورک:
= باتی
= دوغو
= گونئی
= قوزئی
نه اوچون آزر دیلینده یؤن بیلدیرن ساغ-سول، آرخا-ایره‌لی سؤزلری دوغو تورکلرده اولدوغو کیمی، جهت بیلدیرن ترمین آنلامیندا ایشلنمیر؟ منجه، بو سوالا جاوابی دوغویا گئدن تورکبویلاری‌نین قدیم کؤچوش اولاییندا آختارماق لازیمدیر، چونکی آرخانی باتی، اؤنو دوغو، ساغی گونئی، سولو ایسه قوزئی سایانلار باتیدان دوغو یؤنده بؤیوک کؤچون یاشامینی دادمیش و بو اولایی نسیللرین یادداش ساخلانجینا سیزدیریب، گونوموزه قدر دیلینده یاشادان بویلاردیر. اؤن آسیادان آلتایا گئدن بویلار بو یولو بئش-اون ایله دئییل، یوزایللر بویونجا نسیللری دَییشه-دَییشه گئتمیشلر. پروتوآزر بویلاریسا کیچیک لوْکال یئر دییشمه‌لر ایستیثنا اولماقلا، یوردلاریندان اوزاق ائللره گئتمه‌دیگیندن اونلارین دیلینده ایستیقامت بیلدیرن سؤزلره ده علاوه جهت آنلامی یوکلنمهسینه ضرورت یارانمامیشدیر.
گؤی‌تورک یازیلاریندا ایستیقامت بیلدیرن ایره‌لی، بری، گئری، یوخاری سؤزلری اویغون اولاراق، جهت بیلدیرن دوغو (گون‌دوغان)، گونئی (گون‌اورتا)، باتی (گونباتان)،قوزئی (گئجه‌اورتاسی) سؤزلری ایله قوشا ایشله‌نیر. بونو کول‌تیگین آبیده‌سینده‌کی بو متنده آیدین گؤرمک اولور:
توْکۇز-اوْغۇز بگلری٬ بۇدۇنۇ! بۇ بابیمین ائدکۆتی ائسید٬ کاتیقدی تینله: ایلگئرۆ-کۆن توْغۇشکا٬ بیرگئرۆ- کۆن اوْرتۇسینارۇ٬ کۇریغارۇ- کۆن باتیسکینا٬ ییرغارۇ- تۆن اوْرتۇسینارۇ آندا ایچرئکی بۇدۇن کوْ‍‌پ مانا کؤرۆر [آنج]ا بۇدۇن. [۹] (دوققوز اوغوز بیگلری، خالقی! بو سؤزومو یاخشی ائشیت، قاتی دینله: ایره‌لی – گون‌دوغانا، بری –گون‌اورتایا، گئری-گون‌باتانا، یوخاری- گئجه اورتاسینا قدرکی خالقلارین هامیسی منه ایطاعت ائدیر»).
پروتوتورکلرین ایلکین آتایوردونون گونئی-دوغو آنادولو و آذربایجان اولدوغونو نظره آلساق، آیدین اولار کی، تورک بویلاری‌نین دوغو سؤزونده «اؤن»، گئری سؤزونده ایسه «باتی» چالاری اونلارین باتیدان دوغویا کؤچوشونو گؤستریر. [10]
طبری قدیم قایناقلاردا آذربایجا‌نین تورک اؤلکه‌سی (مملکتی) کیمی وئریلدیگینی یازیر. او قئید ائدیر کی، موسا پئیغمبرین واختیندا ایرا‌نین میفیک حؤکمداری منوچهره تابع اولان و موحاریبه‌لرده گؤستردیگی ایگیدلیکلره گؤره رائیش لقبینی آلان یمن حاکیمی حارثیوروشلریندن بیرینی موصولا یؤنلدیر. سوواری بؤلوکلرینه شِمر ابن عطاف آدلی بیرینی باشچی تعیین ائدیب، اونلاری تورک مملکتینه گؤندریر. بو موناسیبتله طبری یازیر:
«شِمر آذربایجانا صاحیب اولان تورکلر اوزرینه یورودو، ساواش ارلرینی اؤلدوره‌رک چولوق-چوجوقلارینی اسیر آلدی. سونرا بو سفرده اولوب-بیتنلری ایکی داشین اوزرینه یازدیردی کی، بونلار آذربایجاندا معروفدور».[11]
آذربایجا‌نین تورک یوردو اولماسی، تورکلرین بورادان دوغویا کؤچمه‌سی تورک داستانلاریندان چین قایناقلارینا سیزان بیلگیلرده ده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. تورک (توُروُق) آدینی توُکیوُ کیمی وئرن چین قایناقلاری اونلارین آذربایجاندان چیخدیغینی قئید ائدیر. قایناغا گؤره، اؤنجه خزرین (باتی دنیزین) باتی طرفینده (یعنی آذربایجاندا) یاشایان توُکیوُلار سو چارلیغیندان چیخمیش و آشینا سوْیو خزرین دوغوسوندا کاوْ-چانق اؤلکه‌سینه، سونرا بورادان جوجئنلر اؤلکه‌سینه کئچمیشلر. [12]
گؤی‌تورک یازیسیندا قاپاغان وورغولاییر کی، ایداره ائتدیگی دؤولتی 65 اولو باباسی طرفیندن قورولوب. اگر بو 65-ای سوی (نسیل) تاریخی (35-40) ایله حسابلاساق، تخمینن م.اؤ. اون دوققوز-اون یئددینجی عصرلرده اورمو یاخاسیندا قورولموش توروک بیگ‌لیگی‌نین تاریخینه اویغون گلر. توروک بویلاری‌نین بورادان دوغویا گئتمه‌سی اونلارین آدینا «دوغو» آنلاملی گؤی سؤزونون قوشولما سببی ده آیدینلاشیر. باتیدا قالان توروک بویلاریندان فرقلی اولاراق، گؤی‌تورکلر (دوغو تورکلر) دوغودا مؤحتشم گؤی‌تورک ائلینی (دؤولتینی) قوردولار.
تورک بویلاری‌نین یئنی (ایکینجی) آتایوردونون «تورکوستان» آدلانماسی اورا کؤچوش ائدن توروکلارلا باغلی اولدوغو کیمی، اورادا سوُ بیگ‌لیگی‌نین یارانماسی دا آذربایجاندا اؤزونو گؤسترن داها قدیم سوُب (سوُو، سوُ) بویلاری‌نین سوُبار (سوُو-بی، سوُ-بی) آدلی بؤلگه-اؤلکه و بیگ‌لیکلری‌نین تکراری ایدی.
بئله‌لیکله، بویا-جهت و یؤن-جهت سؤزلری آیدین گؤستریر کی، آلتای نظریه‌سی یانلیشدیر، چونکی تورکلر آذربایجانا دوغودان گلمه‌میشلر، عکسینه، اونلار گونئی-دوغو آنادولو و آذربایجاندان دوغویا گئتمیش و چوخ سونرالار بعضی تورک بویلاری آتایوردا قاییتمیشدیر. گؤروندوگو کیمی، رنگ و یؤن بیلدیرن سؤزلر ده اورمو تئور‌ی‌سینی تصدیق ائدن اؤنملی دیل بلگه‌لریدیر.
اتک یازیلار
[1] ازر خالقی، 2000.
[2] ononov A. N. Sbosobı i terminı opredeleniya stran sveta u tyurkskix narodov. «TS», 1974, 73-74.
[3] Gabain A.von. Vom Sinn symbolischer Farbenzeichnung. «AO» t.15, №1-3. Budapest, 1962, 115; Kononov A. N. Semantika tsvetooboznaçeniy v tyurkskix yazıkax. «TS», M. 1978, 160.
[4] اورمو گؤلونون آدینی استرابون λίμνη καποϋτα (کاپاوُتا) شکلینده وئریر و «توند گؤی» (κυάνη) معناسی اولدوغونو بیلدیریر. پلینی ده بو گؤلو جاپوتِس (کاپوُت) کیمی قئید ائدیر (Osnovı iranskoqo yazıkoznaniya. M. 1979, 235)؛ های قایناقلاری دا بو آدی «گؤی» (کاپوُت) آنلامیندا وئریر.
[5] اؤگل ب. تورک کولتور تاریخینه گیریش. 4. ج. آنکارا، 1984، 466.
[6] آذربایجان بایراغینداکی اولدوز، اصلینده، قدیم تور سیموولیدیر. بو ایکی دؤردبوجاقلی‌نین اوست-اوسته چارپاز قویولماسی ایله آلینان سککیزبوجاقلی ایشاردیر و سومئر چاغیندان تانری، اولدوز و گؤی آنلامی داشییان دامغا ایله عئینی منشالی اولوب، اؤن آسیادا یاییلمیشدیر. ساخا تورکلری ده 8 جهتی فرقلندیریر (ÇaqdurovS. Ş. Proisxojdenie Qeseriadı. Novosibirsk, 1980, 118-119)
[7] Ubryatova E. İ. O yazıke dolqan. «Yazık i folklor narodov Sibirskoqo Severa». M.1966, 61.
[8] Ubryatova E. İ. O yazıke dolqan. «Yazık i folklor narodov Sibirskoqo Severa». M.1966, 61.
[9] اورکون ه. ن. اسکی تورک یازیتلاری. آنکارا، 1994، 23.
[10] پروتوتورکلرین ایلکین آتایوردو پروبلمینه دوزگون یاناشاراق، بو یوردون گونئی-دوغو آنادولو اولدوغونو و تورکلرین بورادان باتی، دوغو و قوزئی یؤنلره کؤچوش ایله تورک دیللری‌نین اوچ بؤلومه آیریلماسی اولایی‌نین م.اؤ. ایکی مین ایلدن اؤنجه باش وئردیگینی سؤیله‌ین و هیند-اوروپا خالقلاری‌نین دیلینده گونئی آنلاملی سؤزون «اؤن» چالاری ایله بو خالقلارین گونئیه کؤچوشونو موعین ائدیلدیگینی وورغولایان ف. لاتیپوو یازیر کی، عئینی اوصوللا تورک بویلاری‌نین دا دوغو سؤزونده «اؤن»، گئری سؤزونده «باتی» چالاری اونلارین باتیدان دوغویا کؤچوشونو گؤستریر (Latıpov F. Elementı morfonoloqii etrusskoqo yazıka v svete pratyurkskoy qipotezı. «AFM», III, 1991, 106-107).
[11] طبری. میلّتلر و حوکومدارلار تاریخی. ایکی، ت. ایستانبول، 1991، 540.
[12] گؤی‌آلپ ض. تورک تؤره‌سی. ایستانبول، 1977، 100-101.
قایناق: «دوققوز بیتیک» - تورکلرینین ایسلاما قدرکی تاریخی کیتابیندان
کؤچورن: عباس ائلچین
