​
عیرق، ائتنوس و میلّت 
فرید علی اکبرلی 

بعضاً اینسانلار میلّت، ائتنوس و عیرق مفهوملارینی سهو سالیرلار. حالبوکی بونلار بیر-بیریندن فرقلی آنلاییشلاردیر. 

اینسان عیرقلری 
    بیولوژی مفهوم اولان عیرق اینسانلارین آناتومیک، فیزیولوژی خوصوصیتلرینی بیلدیریر. اینسانلار فیزیکی جهتدن بیر-بیریندن فرقلنن تیپلر، یعنی عیرقلره بؤلونور. عیرقین دیل، عادت-عنعنه و میلّی مدنیّتله هئچ بیر علاقه‌سی یوخدور. موختلیف عیرقلرین نوماینده‌لری بیر-بیریندن دری‌نین رنگی، بدن قورولوشو، کلّه، دوداق، بورون و گؤزلرین فورماسی کیمی صیرف فیزیکی خوصوصیتلرله فرقله‌نیر. 
   کلاسیک تصنیفاتا گؤره اوچ بؤیوک عیرق وار: آوروْپوْید(avropoid)، نئفروْید(neqroid) و موْنقوْلوْید(monqoloid). لاکین موعاصیر زاماندا بیر چوخ عالیملر آوسترالوْیدلری(avstraloid) (اوسترالیا آبوْریگئنلرینی، پاپوُاسلاری)، آمریکانوْیدلری (آمریکا هیندولارینی) و کوْیسان عیرقینی (بوشمئنلری و قوْتتئنتوْتلاری) آیریجا عیرقلر سیراسینا داخیل ائدیرلر. بئله‌لیکله ده بؤیوک عیرقلرین سایی آرتاراق آلتی‌یا چاتیر. بؤیوک عیرقلرین ترکیبینده بیر سیرا کیچیک عیرقلر و یا آنتروپولوژی تیپلر وار (قافکازیوْن، پوْنتی، دینار، کاسپی، پامیر-فرقان تیپلری و س.). 

بؤیوک عیرقلر: 1 - نئفروْید، 2 - موْنقوْلوْید، 3 - آوروْپوْید، 4 - آوسترالوْید، 5 - آمریکانوْید. 

​

عمادالدین نسیمی‌نین "دیلبرا، من سندن آیری..." غزلی‌نین تحلیلی 
دوکتور آیتن ااحمدووا 

دیلبرا من سندن آیرو عؤمر-و جانی نئیله‌رم؟

تاج-و تخت-و مولک-و  مال-و خانیمانی نئیله‌رم؟

ایسته‌رم وصل-ی جامالین تا قیلام درده دوا

من سنین بیمارینام، اؤزگه دوانی نئیله‌رم؟

ائی موسلمانلار، بیلین، کیم یاری ایله خوشدور جاهان،

چونکو یاردان آیرو دوشدوم، بو جاهانی نئیله‌رم؟

چوخ دوعالار قیلمیشام من خالیقین درگاهینا،

چون مورادیم حاصیل اولماز، من دوعانی نئیله‌رم؟

دیلبر آیدیر: ائی نسیمی، صابیر اول قیلما فغان،

من بو گون صبر ائیله‌سم، دانلا فغانی نئیله‌رم

     آذربایجا‌نین شئعیر مدنیتی‌نین گؤرکملی نوماینده‌لریدن بیری ده عمادالدین نسیمی‌دیر.اونون یارادیجیلیغی آذربایجان ادبیاتی تاریخینده یئنی بیر مرحله‌‌نین باشلانغیجیدیر. نسیمی‌نین تاریخی خیدمتلریندن بیری ده اونون دوغما آذربایجان دیلینده یازماسی، ادبی دیلین،شئعیر دیلی‌نین زنگینلشدیرمه‌سیدیر. او، آنا دیلینده یارانان شئعیر دیلی‌نین ایلک گؤرکملی اوستادیدیر.صنعتکار آذربایجان کلاسیک شئعیری‌نین زنگین بدیعی ایفاده خزینه‌سیندن اؤیرنمکله برابر، آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتیندان دا مهارتله ایستیفاده ائتمیشدیر. نسیمی اوچ دیلده بدیعی اثرلر یارادان صنعتکاردیر. لاکین او، ان بؤیوک اوستونلوگو اؤز دوغما آنا دیلینه وئرمیشدیر.اونون قودرتلی قلمی آذربایجان ادبی دیلینی عصیرلردن بری حاکیم مؤوقئع توتان فارس دیلی ایله رقابته گیرن بیر دیل حالینا گتیرمیشدیر. 

آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده تورکجه مطبوعات 
رضا شاه‌‌ین آشماسی‌نین آردیندان میدانا گلن اؤزگورلوک سونوجوندا آذربایجاندا دا اونلارجا قزئت چیخماغا باشلامیشدی. 1941-1946‌دا آذربایجان‌دا یایینلانان 36 قزئت‌دن تخمیناً 15‌-ی تورکجه ویا تورکجه-فارسجا اولموشدور.

آذربایجان (قزئت)

آذربایجانچیلیق و میلّی کاراکتئر 

1) میلّی کاراکتئر

2) میلّی حیسّلر 

3) میلّی اؤزونودرک 

حیات قزئتی

ایقبال (قزئت)

خالخال خانلیغی

خالخال خانلیغی — مرکزی خالخال شهری اولماقلا آذربایجان خانلیقلاریندان بیریدیر.

تاریخی

خانلیغین یارادیجیسی امیرگونه خان‌دیر. امیرگونه خان امیرلی-آوشار نادر شاه قیرخلی-آوشارین اؤلوموندن سونرا گیلا‌نین والیسی اولموشدو. سونرا طاروما باشچیلیق ائتمیشدی. امیرگونه خان آوشار فتحعلی خان آراشلی-آوشارلا بیرلشیب کریم خان زنده قارشی چیخدی. سونرا کریم خا‌نین طرفینی توتوب فتحعلی خانی ساتدی. کریم خان اونو شیرازا "فخری قوناقلیغا" آپاریب عالی شورایا داخیل ائتدی.

آی ملا عمی

آی ملا عمی (قزئت) - قاجار حؤکومتینده بیلاواسیطه مورتجئع و محمدعلی میرزه‌نین سارایینا باغلی قووّه‌لرین اورقانی ساییلان، 1908-جی ایلده تبریزین دوه‌چیلر محلّه‌سینده ایسلامیّه جمعیتینین واسیطه‌چیلیگیله نشر ائدیلن قزئت.

قزئتین نشری

21. عصرین سونلاریندان ایراندا قاجار حؤکومتی علئیهینه اؤز-اؤزونه سیچراییشلار شکلینده تظاهور ائدن خالق نوماییشلری آرتیق 1905-جی ایلین سونوندا شوعورلو، نیظاملی فورمالار آلماغا باشلادی. حؤکومته قارشی اولان بو کوتلوی حرکاتلار، اینقیلابلا نتیجه‌لندی و تاریخه مشروطه اینقیلابی (1906-1911) آدی ایله داخیل اولدو. 20. عصرین اوّللرینده آذربایجانین گونئیینده یاشایان تورکلرده «اومّت‌چیلیکدن میلّتچیلیگه» کئچمه مئیللری یارانیردی. تدریسین تورک دیلینده آپاریلدیغی مکتبلر قورولور، تورکجه مطبوعات یارانیردی. بئله بیر دؤورده آذربایجان تورکجه‌سینده درج ائدیلن مطبوع اورقانلاریندان بیری ده «آی ملا عمی» آدلانان قزئت اولموشدور. بو قزئت تبریزین دوه‌چیلر محلّه‌سینده ایسلامیّه جمعیتینین واسیطه‌چیلیگیله نشر ائدیلیردی. دؤورون مورتجئع قزئتلریندن اولان اَیلنجه‌لی «آی ملا عمی» ایسلامیّه جمعیتی طرفیندن 1908-جی ایلده (ه.ق.1326) هم فارس، هم ده تورک دیللرینده چاپ اولونوردو. آذربایجان تورکجه‌سینده اولان «آی ملا عمی» قزئتی قبول اولونموش قایدادا اساساً کیچیک حجمده بصیرت مکتبینین مودیری، عئینی زاماندا «اوخووّت»، «ایتّیحاد» و «ایسلامیّه»نین قزئتلری نین رهبری اولان میرزه احمد طرفیندن تبریزده چاپ اولونوردو. «آی ملا عمی»، باشقا بیر منبعه ایستیناداً، میرزه حسن و سعیدالسلطان‌ین رهبرلیگی آلتیندا نشر اولونوردو.